بالتاش تۇرسىمباەۆ: كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزگەنىمەن، ساياسي جۇيە سول قالپىندا قالادى

قازاقستاندا قازىر بولىپ جاتقان ساياسي باستامالار جانە قوعامدىق جاعدايلار تۋرالى بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى بالتاش تۇرسىمباەۆ ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.

–  قۇرمەتتى بالتاش اعا، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ، مەملەكەت قۇرۋ ىسىنە ۇلەس قوستىڭىز. جوعارعى ساياسي ەليتادا قىزمەت ەتتىڭىز. سول كەزدەگى حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى، ەلىمىزدىڭ دامۋ باعىتى قانداي ەدى. قازىرگىمەن سالىستىرعاندا نەندەي ايىرماشىلىق بايقايسىز؟

– ەگەر، يدەولوگيالىق، ەكونوميكالىق جاقتان الىپ قارايتىن بولساق، بۇرىن حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسى جاقسى ەدى. حالىق بيلىككە سەنەتىن. بيلىك بولماشى قاتەلەسىپ كەتسە، ونى جالاۋلاتىپ جاريا قىلمايتىن. ءبارى تۇسىنىستىكپەن، ءتىل تابىسىپ جۇمىس ىستەيتىن.

ال، قازىرگى جاعدايعا نازار اۋداريىق. مەن حالىق اراسىندا كوپ بولامىن، ولاردىڭ پىكىرىن، كوزقاراسىن سۇرايمىن. سولاردى تىڭداي كەلە تۇيگەنىم – قازىر بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسى الشاقتاپ كەتتى. بيلىكتىڭ ايتقانىنا حالىق مۇلدە سەنبەيدى.

– نەگە؟

– پرەزنيدەنت ن.نازارباەۆ ەلىمىزدى باسقارعانىنا 25 جىلدان اسىپ كەتتى. وسى جىلدار ىشىندە ون ۇكىمەت باسشىسى اۋىستى. بىراق، ولاردى تاعايىنداعان كەزدە حالىقتان بىردە-ءبىر رەت پىكىر سۇراعان جوق. تەك، پرەزيدەنتكە كىم جۇمساق سويلەيدى، كىم ماداقتايدى، سولار پرەمەر-مينيستر بولدى. ول ۇكىمەت باسشىلىعىنا جاراي ما، جاراماي ما، اينالاسىنا حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن مينيسترلەر جيناي الا ما، وعان ەشكىم قاراعان جوق. مىنە، سوڭعى پرەمەر-مينيستر ب.ساعىنتاەۆ مىرزانى الايىق. ول ءبىر رەت تە حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، وبلىستاردى ارالاپ كورگەن جوق. حالىقپەن بەتپە-بەت اشىق جيىن وتكىزبەدى. بىزدە ءوزى بيلىكتى توڭكەرىپ تاستايىن دەپ جاتقان تەنتەك وپپوزيتسيا جوق. مومىن وپپوزيتسيا بار. ۇكىمەتتى باسقارعاننان كەيىن، سولاردى دا جيناپ پىكىرلەسىپ، سوسىن ءبىر تۇجىرىمعا كەلۋ كەرەك قوي. جوق، ونداي نيەت بايقالمايدى.

قازىرگى ۇكىمەت باسشىسى كابينەتتە وتىرىپ الىپ، پرەزيدەنتكە «ءبارى كوركەيىپ-گۇلدەنىپ جاتىر، ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا دامىپ، الەمدە كوشباستاپ  كەلەمىز» دەپ ەسەپ بەرۋدەن اسپايدى. بىراق، ەكونوميكامىزدا قۇلدىراعاننان باسقا ەش وزگەرىس جوق. ءبىز اۋىل شارۋاشىلىق باعىتىنداعى ەلمىز. حالقىمىز تاريحتان بەرى وسى سالامەن شۇعىلدانادى. سونىڭ ارقاسىندا جان ساقتاپ، ءوسىپ-ءونىپ كەلدى. اۋىلداعى اعايىن ءالى دە وسى ءداستۇرلى سالانى تالعاجاۋ ەتىپ وتىر.

الايدا، ۇكىمەت قازىر «ءبىز ەكى مودەرنيزاتسيانى وتكىزدىك، ەندى ءۇشىنشى مودەرنيزاتسياعا وتەمىز» دەيدى. قانداي ەكى مودەرنيزاتسيا؟ ونى قالاي اياقتادىڭ، ناتيجەسى قانداي؟ نە ىستەدىڭ؟ ول حالىققا قانداي يگىلىك اكەلدى؟ بۇعان جاۋاپ جوق.

وسىنىڭ الدىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى اسىلجان مامىتبەكوۆ دەگەن ازامات بولدى. ول – اۋىل شارۋاشىلىق مامانى ەمەس. كەيىن ونىڭ ورنىنا، وسى سالانىڭ مامانى اسقار مىرزاحمەتوۆتى تاعايىندادى. ا.مىرزاحمەتوۆ سالادا تاجىريبەسى بار، ۇلكەن وبلىستى دا باسقاردى. بىراق، ول ءارى مينيستر ءارى ۆيتسە-پرەمەر. «وسى ورنىم دا جەتەر» دەگەندەي ارەكەتسىز وتىر. اۋىل شارۋاشىلىعى قالاي؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ قالاي دامىتىپ، قالاي تۇزەۋگە بولادى دەگەن باعىتتا ۇسىنىس-پىكىرىن ايتىپ كورگەن جوق. پرەزيدەنت شاقىرسا، نە ۇكىمەت باسشىسى جيىن اشسا بىردەڭە دەيتىن شىعار، ال بىلايعى جۇرتقا، قوعامدىق ورتاعا اشىق كوزقاراسىن، ويىن بىلدىرگەن ەمەس. ءوزى باسقارىپ وتىرعان سالاعا باعا دا بەرگەن جوق. جۇمباق. ونىڭ نە ويلاپ، نە ىستەپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى.

– بيلىكتىڭ جاڭا ءوزىڭىز ايتقان جۋاس وپپوزيتسيامەن دە ديالوگقا كەلمەي وتىرعان سەبەبى نەدە؟

– بيلىك وپپوزيتسيامەن ديالوگقا كەلگەندى قويىپ، نارازى پىكىر بىلدىرگەن ادامدى دا وڭدىرمايدى. سودان بولار، حالىقتىڭ بويىندا قورقىنىش بار. كوپ جەرلەردە ادامدار وتكىر ويلارىن، كوڭىل تولمايتىن جايلاردى اشىنا ايتىپ جاتادى. وندا دا، توي-تومالاق، بەيرەسمي باسقوسۋلاردا عانا. ال، «وسىنى نەگە ءباسپاسوز ارقىلى قوعامدىق ورتاعا، بيلىك باسىنداعىلارعا جەتكىزبەيسىڭ» دەسە، ودان جالتارادى. سەبەبى، قورقادى. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ەگەر، جاڭاعىداي سىن ايتىپ، ونى باق ارقىلى جاريا ەتكەنىڭمەن، اقورداعا، ۇكىمەت باسشىسىنا ونىڭ ۇشقىندارى عانا جەتەدى. ال، جەرگىلكتى جەرلەر، ەشكىم سايلاماعان، تاعايىنداي سالعان وبلىس اكىمدەرى بۇنداي سىنعا بىردەن ورە قارسى تۇرادى. دەرەۋ قارسى ارەكەت جاسايدى. سەبەبى، ولاردىڭ قولىندا حالىقتى باساتىن، سىن ايتقانداردى تۇقىرتاتىن قۇرال بار.

مىنانداي جايدى بىلەمىن. ءبىر اۋداننىڭ اكىمى ءوزىنىڭ جۇمىسىنا سىني پىكىر ايتقان ەكى-ءۇش ازاماتقا قاتتى شۇيلىگىپتى. سول ءۇشىن ولاردىڭ سوڭىنا ماي-لەردى سالىپ قويعان. الگى ازاماتتاردى جول ساقشىلارى كوشەدەن جۇرگىزبەيتىن كورىنەدى. كۇندە جولىن توسىپ، انادان-مىنادان سىلتاۋ تاۋىپ، كۇن كورسەتپەيتىن بولىپتى. وسىنداي جاعدايدان كەيىن، بيلىك وپپوزيتسيامەن قالاي سويلەسە الادى. ەگەر، ويى العاباسار، پاراساتتى اكىم بولسا جاڭاعى جىگىتتەرمەن اڭگىمەلەسىپ، بۇرىسىن كورسەتىپ بەرگەنى ءۇشىن راحمەت ايتپاي ما؟!

– پرەزيدەنتتىڭ بيلىكتى ءبولۋ تۋرالى مالىمدەمە جاساپ، كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزۋى نەنى مەڭزەيدى؟ ساياسي ارەنادا وزگەرىس بولا ما؟

– پرەزيدەنت جانە ونىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، بيلىك ۇشكە بولىنەدى دەيدى. ەگەر، ۇشكە بولىنگەن بيلىك ءوزارا تالاس-تارتىسقا ءتۇسىپ، ءبىر-بىرىنە ىرىق بەرمەسە، كىم تورەلىك ايتادى؟ ارينە، پرەزيدەنت. پارلامەنتتى دە، ۇكىمەتتى دە جونگە سالاتىن سول.

ال، دامىعان ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە قارايتىن بولساق، بۇنداي ماسەلەنى رەتكە سالۋ ءۇشىن كونستيتۋتسيالىق سوت بولۋى كەرەك. ول ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس، جوعارعى قۇقىقتىق ورگان. سول شەشۋ كەرەك. كىم دۇرىس، كىم بۇرىس جاسادى دەگەن ماسەلەنى تەكسەرىپ، ءوز بىلىكتىلىگىن كورسەتە الماسا پارلامەنتتى  تاراتىپ، ۇكىمەتتى وتستاۆكاعا جىبەرىپ، قايتا قۇرۋ قاجەت. 17 ميلليون حالىقتىڭ اراسىندا ءوز ءىسىن دۇرىس جۇرگىزە الاتىن ساۋاتتى ازاماتتار كوپ.

قازىر كونستيتۋتسياعا وزگەرىس جونىندە تالقىلاپ جاتىر. 26 اقپانعا دەيىن ۇسىنىس قابىلدايدى. سوسىن، ۋاقىتى كەلگەندە پارلامەنت وزگەرىستى قابىلداي سالادى. بىراق، ودان كەلىپ-كەتەر ەشتەڭە جوق. تۇك تە وزگەرمەيدى. ساياسي جۇيە سول قالپىندا قالادى، حالىقتىڭ جاعدايى قازىرگىسىنەن تومەندەمەسە، جاقسارمايدى. قىسقاشا ايتقاندا، بۇل – حالىقتىڭ باسىن قاتىرۋ دەگەن ءسوز.

– سوندا، بۇل ارقىلى بيلىك باسشىسى نەنى كوزدەپ وتىر؟

– برەجنەۆتىڭ كەزىندە ول توقىراۋعا ۇشىرادى عوي. سول سەكىلدى، بىراق مىنا كىسىنىڭ كەزىندە توقىراۋ بولماۋى كەرەك. نە ىستەپ جاتىر؟ «بيلىكتى بولەدى ەكەن، كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزبەكشى، ونى حالىق تالقىلاپ جاتىر» دەگەن اڭگىمە تۋعىزۋ. ودان باسقا ەشتەڭە دە جوق. ال، شىنداپ كوز جىبەرسەك، ءبىز برەجنەۆ كەزىندەگى توقىراۋدان اسىپ كەتتىك. نەگە دەسەڭ، كوڭىلگە دەم بەرەتىن ەشتەڭە جوق. «مەن وسى سۇراق ارقىلى مىنا ماسەلەنى شەشەمىن، مەنىڭ ۇرپاعىم ەرتەڭگى كۇنى گۇلدەنگەن ەلدە ءومىر سۇرەدى» دەگەن تياناق جوق. بيلىكتى ۇشكە بولەمىز دەيدى. ول – ۇشكە بولمەي-اق بۇرىننان بار عوي. بىراق، جالعىز ادامعا باعىنىشتى. ەندى سوعان رەفورما جاسايمىز دەپ، 26, 83 باپتارعا بىرەر وزگەرىستەر قوسپاقشى. بىراق، ونىڭ ءبارىن ەل كورىپ وتىر. قازىر حالىق ساۋاتتى، نەنىڭ نە ەكەنىن انىق تۇسىنەدى. بيلىكتىڭ كوز الداپ، ۋاقىتشا بىردەڭە جاساپ جاتقانىن بىلەدى.

– تۇبىندە بيلىك ءبارىبىر اۋىسادى. قازىر جاپا-تارماعاي ايتپاسا دا، ەلدىڭ كوكەيىندەگى ءبىر ماسەلە – پرەزيدەنت كەتكەننەن كەيىنگى ساياسي جانە قوعامدىق جاعداي قالاي باعىت الادى دەگەن سۇراق. بيلىك كىمگە قالادى؟

– نازارباەۆ اۋىسسىن، ودان كەيىنگى پرەزيدەنت كەلىپ-كەتسىن، بيلىك ءبارىبىر حالىقتا بولۋ كەرەك. حالىق سول ارقىلى پارلامەنتكە دەپۋتاتتارىن سايلاپ، ۇكىمەتىن جاساقتاۋى ءتيىس. ەگەر، پرەزيدەنت حالىققا ۇندەۋ جاساپ «وسى ۋاقىتقا دەيىن ەل كوشىن الىپ كەلدىم، حالقىمىز امان، ورتامىز تىنىش، ىشتە جانجال تۋعان جوق، الەۋمەتتىك جاعداي بىركەلكى بولماعان شىعار، ەندى اشىق سايلاۋ وتكىزەمىن، حالىق ءوز قالاعان ادامىن پرەزيدەنتتىككە سايلاپ السىن، ارى قاراي بيىلىكتى سول الىپ جۇرەدى» دەسە، پرەزيدەنت ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعادى. ولاي جاساماي، «مۇراگەرلىك جولمەن، نە بىرەۋدى تاعايىنداۋ ارقىلى بيلىكتى كەيىنگە قالدىرامىن، سول ادام مەن جاساعان جۇمىستاردى ارى قاراي جالعايدى» دەگەنگە حالىق سەنبەيدى. قازىر دامىعان جانە دامىپ كەلە جاتقان ەلدەر نازارباەۆقا وڭ مىنەزدەمە بەرەدى. سونى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بيلىكتى حالىققا بەرۋ كەرەك. حالىق سول ارقىلى ءوز پرەزيدەنتىن، پارلامەنتىن سايلايدى ۇكىمەتىن تاعايىندايدى، ءادىل سوتىن جاساقتايدى. سودان كەيىن، باعىتى ايقىن، دۇرىس ەل بولىپ شىعا كەلەمىز.

– ال، ولاي بولماعان جاعدايدا، بۇدان كەيىنگى بيلىك جۇيەسى وسى كۇيى قالا ما؟

قالۋى مۇمكىن، الايدا كوپكە بارمايدى. حالىق بيلىكتى قانداي جولمەن الاتىنىن مەن ايتا المايمىن، بىراق بيلىگىن ءبارىبىر قولىنا الادى. وعان كۇمان بولماۋى كەرەك. وعان ەلباسىنىڭ دا، باسقا ازاماتتاردىڭ كۇمانى بولماۋى ءتيىس. جيىرما بەس جىل بويى حالىق كوردى، بيلىكتىڭ ايتقانىن ورىنداپ كەلدى. نەگە جەتتىك قازىر؟ امەريكا پرەزيدەنتتەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ايتقانى بار: «حالىقتىڭ جارتىسى وتىرىككە سەنەدى، جارتىسى سەنبەيدى، ۋاقىتى جەتكەندە ءبارى سەنبەيدى» دەگەن. سول ءبارى سەنبەيتىن ۋاقىتقا ءبىز جەتتىك.

– ەرتەڭگى كۇنى بيلىك اۋىسقان ساتتە سىرتقى كۇشتەردىڭ ارالاسۋى جانە ىشتەگى ىقپالدى توپ، كلانداردىڭ اسەرى قانداي بولماق؟

– مەنىڭشە، نازارباەۆتىڭ بەدەلىن ەسكەرسەك، بۇل پروتسەسكە سىرتقى كۇشتەر ارالاسا قويمايدى. ەگەر، ەل ءىشى جانجالعا جول بەرىپ، توپتار مەن كلاندارعا، جۇزگە، جەرگە بولىنەتىندەي كۇردەلى وقيعا كورىنىس بەرسە، ولار قاراپ تۇرمايدى، ارالاسادى. ال، كلاندار ارا ءورشىپ تۇرعان شيەلەنىس جوق. ولار سول پەردە ارتىندا ءوزارا جاسىرىن تارتىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر. ولار اشىققا شىقپايدى دەپ ويلايمىن. سول سىرماق استىنداعى تەكە-تىرەستەرىن جالعاستىرا بەرەدى. ونداي توپتارعا باسقادان گورى ۇلكەن اقشا، ەكونوميكالىق، قارجىلىق مۇددە كەرەك. بيلىكتىڭ اينالاسىنداعى ءىرىلى-ۇساقتى جەمگە تالاسىپ جۇرە بەرەدى.

– پارلامەنتكە بيلىك بەرىلىپ، دەپۋتاتتار سايلانسا جۇزدىك، رۋلىق قايشىلىقتار كۇشەيىپ كەتپەي مە؟

– ونداي فاكتورلار كورىنىس بەرۋ مۇمكىن. بىراق، قازىر جۇرتتىڭ كوزى اشىق، ساياسي ساۋاتى باسىم. «ەل بولامىز، مەملەكەت بولامىز» دەگەن ۇلكەن يدەياداعى ازاماتتار ونى قويعىزادى. نەگە دەسەڭىز، ول ءبىزدى جاقسىلىققا باستايتىن ءىس ەمەس. ءبىزدىڭ قازاقستان – تۇتاس قازاق ەلى. سول تۇتاس كۇيىندە قالادى. ءبىز حالىقتىڭ اراسىندا قانشا پاتريوت بار ەكەنىن بىلمەيمىز. ەرتەڭ سول پاتريوتتار شىعادى.

– مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن كوتەرىپ وتىر دەيتىن شيكىزات ءوندىرۋ سالاسى –مۇناي-گاز، كەن ونىمدەرىنەن قانشا كىرىس كىرىپ، ول قايدا جۇمسالىپ جاتقانىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇنداي دەرەكتەر نەگە اشىق ەمەس؟

– توتاليتارلى جۇيەدە وعان ەشكىم جاۋاپ بەرمەيدى. ونىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن جابىق كەڭسەلەر وزدەرى بىلەدى. ءبىز حابارسىزبىز. سەبەبى، ول تۋرالى اقپارات جوق، ونى انىقتايتىن پارلامەنتتىڭ اتى بار دا، زاتى جوق. ولار ۇكىمەتتى شاقىرىپ الىپ، جاۋابىن السا، سوسىن ونى جاريالاسا بىلەر ەدىك. ەگەر وسى جۇيە جالعاسا بەرسە، ارى قاراي دا بىلمەگەن كۇيى كەتەمىز.

– قازاقستاننىڭ ديپلوماتيا سالاسىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتتىڭىز. بۇل سالادان تاجىريبە جيناعان ادام رەتىندە قازىرگى قازاق ديپلوماتياسى تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟ حالىقارادا ورنى ارتىپ، سالماعى اۋىرلادى ما؟

– ءبىز دەموكراتياسى ورنىققان ەل بولساق، شەتتە جۇرگەن ديپلوماتتارىمىزدىڭ دا ءار قادامى انىق، ۇستانىمى نىق بولادى. ال، اۆتوريتارلى جۇيەدەگى ەلدىڭ ديپلوماتى اشىق تۇردە ەشتەڭە ايتا المايدى. ءوزى جۇرگەن ەلدەن ءبىر جاعدايدى انىقتاماق بولسا، ەشكىم دۇرىس جاۋاپ بەرمەيدى. «ەلىڭنىڭ قالاي بولىپ جاتقانى بىزگە بەلگىلى» دەگەن پوزيتسياسىن اڭعارتادى. سوندىقتان، ول ديپلوماتتارىمىز قول قۋسىرۋدىڭ از الدىندا عانا وتىرادى، تەك پرەزيدەنت، پرەمەر-مينيستر نە پارلامەنت باسشىلارى كەلىپ قالعاندا عانا ءبىر شارالار ۇيىمداستىرىپ، جول باستاپ جۇرەدى. باسقا، ءوز ەلىن جاقسى جاعىنان تانىتۋعا ولاردىڭ مۇمكىندىگى جوق. ايتەۋىر، اپارعان جەرىندە، ديپلومات دەگەن ستاتۋسىنا سۇيەنىپ قانا وتىرادى.

– ديپلوماتيا ءسوز بولعاندا، شەكارا ماسەلەسى الدان شىعادى؟ كورشىلەس ەلدەرمەن داۋلى شەكارا بولىكتەرى بار ما؟ باق بەتتەرىندە جاڭا سايلانعان وزبەك پرەزيدەنى ش.ميرزياەۆتىڭ قازاق-وزبەك شەكاراسىن قايتا قارايتىنى تۋرالى ايتىلىپ قالدى. بۇل مۇمكىن بە؟

– قوزعاسىن. ەگەر، وزبەكستان مىقتى بولسا. ولارعا قازاقتىڭ قانشاما جەرى كەتتى. ءبىز وزبەكتەن ەشتەڭە العامىز جوق. ولار شەكارانى قايتا قارايمىز دەپ قىرعىز بەن تاجىك ەلىنە قوقاڭداپ وتىر. ال، بىزگە اۋىزدارىن دا اشا المايدى. مەن وزبەك پرەزيدەنتىنە قازاق شەكاراسى تۋرالى اۋزىن جاۋىپ، تىپ-تىنىش وتىرۋعا كەڭەس بەرەر ەدىم. قىتايمەن دە، رەسەيمەن دە داۋلى شەكارامىز جوق. قىتايعا «بىزدىكى» دەگەن جەرىن بەرىپ، بەكىتىپ العامىز. ەندى ولار دا ءۇنىن شىعارماۋى ءتيىس. بىزدە شارۋاسى بولماسىن. شىنى كەرەك، شەكارالاس ءبىراز ەلدەرگە جەرىمىز كەتتى، وزبەك، قىتاي جانە قىرعىز باۋىرلارىمىزعا دا ءبىراز جەر بولىگىن بەرىپ قويدىق. ال، كسرو كەزىندەگى تەرريتوريا بويىنشا قارايتىن بولساق، رەسەيگە جەر بەرگەمىز جوق، بۇرىنعى شەكارانى ساقتاپ قالدىق.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت، سىزگە ءاردايىم اماندىق تىلەيمىز!

قويشىبەك مۇباراك

«The Qazaq Times»