Däuletkerey Käpwlı, aqın. Almatı, 2016.12.09

– Jwrt işinde, äsirese, jastar tarapınan «aytıs körmeytin boldım, aytısqa barıp jürgen joqpın» deytin pikirler köbirek aytılıp jür. Olardıñ aytıstan suınuına ne sebep?

– Bwl mäseleni eki jaqtı qarauğa boladı. Körermenderdiñ tarapınan aytılıp jatqan äñgimelerge kelsek, 1997-1998 jıldarı özimiz aytısıp jürgen kezdegi körermender osı küni biraz jasqa keldi. Sol kezdegi Balğınbek Imaşev, Orazäli Dosbosınov, Amanjol Ältaev bastağan aqındardı tıñdap ösken körermenniñ, keyingi jastardı qabıldauı qiınğa tüsti. Qazirgi aytıskerlerdi bayqap otırsaq, basqaşa ekenin añdaysız. Jaqında ötken «Altın dombıra» aytısına qazılıq jasap otırıp tañ qaldıq. Jastar aytıs sahnasında eş müdirmeydi, oylanıp-tolğanu, tapıraqtau joq. Sınaptay sırğidı. "Aytıs osınşalıq ösip ketti me" dep tañqaldıq. Biraq, ekinşi  küni bäri belgili boldı. Ayaq astınan jwptap sahnağa şığara qoyğanda, birinşi küni jeldey esip otırğan aqındar bögelip, tizgin tarta qaldı.

Osı twrğıdan alıp qarağanda, «qazir aytıstıñ tabiğilığın joğaltıp aldıq pa» dep oylaymın. Suırıp salmadan göri dayındalu köbirek. Özimiz de sol sahnada talay tapıraqtağanbız. Auzımızğa söz tüspey, oylanıp otırğan tüyiniñdi wmıtıp, mañdayımız terlep, jon arqamızdan şanşu qadalğanday kezder bolğan. Bwl jerde jalpı halıq aytıstan suındı deuge kelmeydi. Körermenniñ işindegi talğamı joğarı aytıs janaşırları aytuı mümkin. Bwl mäseleni men, eñ aldımen körermenderdiñ jas şamasımen baylanıstırsam, ekinşi jas aytıskerlerdiñ tabiğilıqtan alşaqtauı sebep dep oylaymın. Rinat Zaytov bauırım aytıp edi «qazirgi aqındarmen aytısu qiın, qarsılastardıñ bir-birimen kelisip aluı basım»  dep. Men özim aytıs sahnasında on jılday jürdim. Sonıñ birde-birinde qarsılasımmen kelisip körmeppin. Osıdan biraz jıl bwrın Balğınbek ekeumiz aytısatın bolıp, Astanadan Almatığa wşaqpen birge keldik, bir qonaq üyge jayğastıq. Erteñgi qarsılasım Balğınbek. Sonda, bir auız sözdi de jwptap almappız. Ekeumizde de tolqu bar, ertesi keremet aytıs şıqpay qaldı. Körermendi sıyladıq. Arımız jibermedi.

Däuletkerey Käpwlı aytıs sahnasında. Foto: youtube.com

– Bwl eki sebepten basqa, bwrın aytısqa jeke adamdar demeuşilik etetin, jaqınğı jıldardan beri aytıstı «Nwr-Otan» partiyası öz qaramağına alıp otır. Demeuşiniñ özgerui aytıs tabiğatına äser etken joq pa?

– Joq, aytıs degen erkin pikir alañı ğoy. Äu basta, aytısqa 2009 jıldan bastap üş jıl erkin moratoriy jariyalandı. Bwl moratoriğa baylanıstı Almatıdan Jürsin Erman, Amangeldi Ermegiyaev, Ömirzaq Särsenov üşeui ministr Mwhtar Qwl-Mwhammedke keldi. Swraq: «Nege aytısqa moratoriy jariyalandı?». Sol kezde Mwhtar Qwl-Mwhammed ükimet basşısı Kärim Mäsimovtıñ bwyrığın körsetti. «Birneşe jıl işinde aytıs ötkizuge rwqsat joq» degen. Basında aytqanımday, bizdiñ kezimizde aytıs erkin pikir alañı boldı. Al, «Altın dombırağa» deyin altı oblısta äkimderdiñ demeuşilik jasauımen jıl sayın aytıs ötti. Keşegi «Altın dombıra» aytısınıñ aldında Almatı qalası äkiminiñ orınbasarı Arman Qırıqbaev aqındarmen kezdesu jasadı. Nege? Qazir halıqtıñ arasında neşe türli tolqular bar ğoy. Sonıñ işinde, dini radikalizmge baylanıstı aytıp otırmın. Onıñ üstine jeltoqsan ayı bizdiñ etek-jeñimizdi jinaytın uaqıtımız. Qoğamdağı böten piğıldı toptar halıq jinalğan  oraydı paydalanıp ketpesin degen oymen, «Nwr-Otan» tarapınan aqındarmen sayasi dünielerge baylanıstı äñgime boldı. Ol jasırın emes. aqındardıñ barlığı biledi. Biraq, «tek qana ükimetti maqta, bolmasa qazaqtıñ jağdayı keremet jaqsı dep ayt" degen sözder bolğan joq. Tek sayasi jağdaylarğa baylanıstı abay bolu turalı söz boldı.

Aytıs jüldesiniñ beriluine de ükimettiñ, äkimderdiñ eşqanday ıqpalı bolğan emes. Jükeñniñ de özindik wstanımı bar. «Qarjıñdı berdiñ be, şınayı önerge qwrmet jasadıñ ba, basqasına arlasuıñ qiyanat boladı» deydi. Ötkendegi «Altın dombıra» aytısınıñ özinde qazılardıñ pikiri ekige jarıldı. Onı jalpı halıq bilmeydi. Barlığı birdey Mwhtar Niyazovqa dauıs berdi dep oylaydı. Jeti qazınıñ dauısı ekige jarılğanda, tört te üş boldı. Bolatbek Orazbaevqa tört, Mwhtar Niyazovqa üş qazı dauıs berdi. Osınday uaqıtta törağanıñ bir dauısı üstem orınğa şığadı. Söytip törağanıñ bir dauısı Mwhtarğa berildi. Qazılıqtıñ şartı boyınşa jülde törağanıñ bir dauısına täueldi boldı. Söytip, bas jüldeni Mwhtar Niyazov enşiledi. Ol jerge qalalıq äkimşiliktiñ birde-bir adamı kirgen joq. Zaldağı şeşimge razı bolmağan körermenderdiñ ayqayı äkimdi abdıratıp tastadı ğoy, biraq, alayda äkim eşteñege aralasqan joq. Tek, jüldegerlerdi marapattadı.

Däuletkerey Käpwlı, aqın. Almatı, 2016.12.09

– Dini radikalizm dep qaldıñız, qazir aytıskerler eki topqa bölinip ketti degen pikir bar, aytısqa belgili bir dini toptardıñ ıqpalı bolğan joq pa?

– Osıdan tört jıl bwrın, birinşi «Altın dombırağa» Bekbolat Tileuhanov pen Mwhamedjan Tazabekov ielik etip, sol aytıstıñ bas jüldesin Mwhtar Niyazov aldı. Kelesi «Altın dombıra» kezinde de, aytısqa äkimşilik jağınan Bekbolattar ie boldı da, Jürsin Erman kädimgidey aytıstan şettetildi. Aytıs jürgizetin Jükeñdi qonaq retinde şaqırıp, iığına şapan jauıp qaytardı. Jükeñ sol kezde qattı renjidi. Aytısker aqındardıñ işinde namazhandarı da bar. Barlığın Bekbolat pen Mwhamedjan mwrındıq bolıp qajılıqqa aparıp kelgen. Olardı qastarında wstap jürdi. Keyingi aytıstarda Jükeñniñ qasında köp jürgen aqındardıñ birazı, olardıñ aytıstarına qatıspay qalıp jürdi. Jer-jerdi aralap ötkizgen aytıstarda Jürsin joq. Är türli jürgiziuşiler qaptap ketti. Bekbolattar özderi qazılıqta otırdı. Osı kezde halıq aytıskerlerdiñ ekige böline bastağanın bayqadı. «Bekbolattıñ aqındarı», «Jürsinniñ aqındarı» dep jiktegen sözderdi de estip qalıp jürdik. Bwl şındıq. Eşkimniñ auzına qaqpaq bola almaysıñ. Onı aqındardıñ arasındağı äñgimeden de bayqauğa boladı. Mısalı, osı jolğı «Altın dombırağa» Balğınbek pen Jandarbek qatısuı kerek edi. Osığan deyin «Altın dombıra» alğan aqındar mindetti türde aytısqa qatısuı kerek. Bıltır ekeui de bas tartqan. Biıl da ekeui joq. Keşe «Altın dombıra» ötip jatqan kezde Şımkentte ülken aytıs bolğan eken, Jandarbek sonda birinşi orın aldı. Demek, ol aytıstı qoyıp ketken joq. Al, Balğınbek Taldıqorğandağı «Süyinbaydıñ 200 jıldığında» men aytıstı qoyam dep qoştasıptı. Aytıs – halıqtıñ qazınası. «Altın dombıranıñ» iegerleri bolğandıqtan, halıq olardı izdeydi. Jürsin eşkimniñ mañdayınan şertip «sen qatıspaysıñ» degen emes. Jasıratını joq, din jağınan aqındardıñ özderinde de jiktelu bar.

Eski aytıstan körinis. Foto: youtube.com

– 1980 jıldardağı aytıstı tıñdap otırsaq, ol kezde aytısta halıqtıq sarın basım boldı. Aqınar qara öleñniñ maqamımen tört tağandatıp tüsirip ayttı. Al, sizderdiñ kezde aytıs belgili bir deñgeyge köterildi desek boladı. Jıraularşa tolğap ayttıñızdar. Al, qazirgi aytısqa jastar ne äkele aldı? Aytıstı şouğa aynaldırıp jibergen joq pa?

– Kez-kelgen önerdiñ şarıqtau şegi boladı, sosın arasında toqırau kezeñi boladı. Sen aytqan, 1980 jıldarı halıq aytıstı, halıqtıq sarındı nağız sağınıp otırğan kezeñ edi. Sol kezdegi aytıstıñ beynebayandarın körip otırsañ, körermen qarapayım wyqastı sözdiñ özine qol şapalaqtap, tamsanatın. Qazir halıqtı oñay-ospaq sözben jelpindire almaysıñ. Öytkeni, tıñdarmannıñ deñgeyi östi. Al, täuelsizdik jıldarındağı aytısta halıqtıñ ruhın köteru kerek boldı. Bwğan Mels Qosımbaevtiñ wzaq-wzaq tolğauları, Amanjol Ältaevtıñ sahnada arqanıñ sırbaz, sal-seriligimen  jayqalıp otırıp, halıqtıñ jüregindegi sözdi aytuı, Orazalı Dosbosınovtıñ köne fol'klordan bastau alğan ruhtı jırları, Bekarıs Şoybekovtıñ qılıştay ötkir, qırği tili – osılardıñ barlığı sol kezdegi halıqtıñ jan qalauı edi. Jwrttıñ aytısqa degen mahabbatı erek boldı. Aytıs ta önerdiñ bir biik şıñı ekenin körsetti. Jetpis jıl bodan bolğan eldiñ ruhı oyanıp, öziniñ äleuetti qauım ekenin sezingen kezeñ boldı. Odan keyingi uaqıttarda aytıstıñ türi köbeydi. Qazaqstan wlttıq arnasında, soñınan Habar arnasında televiziyalıq aytıstar ötti. Aytısker jastar da köbeydi. Olardıñ elikteytini aldıñğı kezeñdegi aqındar. Solardıñ maqamı men söz saptauına deyin qaytalağısı kelgen jastar boldı. Salğandarı da kezikti. Biraq, ol kezde halıq wzaq tolğau aytıstan jalığa bastağan-dı. Sodan keyin aqındar şou jasauğa beyimdelip, el arasında köp taralğan halıqtıq, estradalıq änderdi özgertip, äzil öleñ aytuğa oyıstı. Bwnıñ basında Balğınbek Imaşev twr. Alayda, bwl Balğınbektiñ aytısu mänerine, bolmısına jarasatın edi. Ol tabiğatımen äzildiñ adamı. Sonımen, keyingi jastar "bärimiz Balğınbekşe aytsaq halıqqa ötimdi bolamız" dep oyladı. Söytip, qazir barlığı än aytatın bolıp ketti. Ol bireuge jarasadı, bireuge jaraspaydı.

Qazir aytıstıñ tili de jeñildedi. Keşegi «Altın dombıradağı» Bolatbekti alıp aytsaq, jırında fol'klorlıq sarın basım. Onıñ aytqandarın tıñdarmandar qoldanıstan qalıp ketken köne söz dep qabıldaydı. Şındığında olay emes. Olardıñ bäri qazaq ädebi tilinen äli köşpegen sözder. Qazir aytısta kürdelileu bir tirkes aytıp qalsañ , qaydan tauıp aytıp otır dep oylaydı. Negizinde, bwnıñ barlığı halıqtıñ arasında äli bar sözder. Wlttıñ qanınan öşpegen, süyegine siñgen sözder bolğandıqtan, jwrt sonday bir mäyekti dünie estigisi kelip twradı. Al, bizdiñ jastar şe? Olar qazirgi jahandanu däuirinde aytarın internet betinen izdeydi. Körkem ädebietke degen mahabbat jalpı hılıq arasında azayğan uaqıt bolıp twr. Soğan oray, aytısta da jeñil söz, qasañ til payda boldı. Jandı tirkestermen jandırıp jiberetin aqındar qatarı az. Aytısqa halıq fol'klorın, jıraular ädebietin qotarıp almasa da, öz tiline beyimdep aytatın sübeli til kerek. Aytısta şoudan arılsaq degen armanım bar. Jastar tayız tilmen jeñil ketip bara jatır. Osı jağday säl qınjıltadı.

Däuletkerey Käpwlı, aqın. Almatı, 2016.12.09

– Kez-kelgen dünieniñ ötkeni, bügini, bolaşağı bolatını siyaqtı, aytıstıñ da bügini, erteñi bar. Osığan negizdelsek, jahandanu däuirinde qazaq aytısınıñ bolaşağı qalay damidı? Qazir aytıs aqını degen arnayı mamandıq ta berilip jatır. Endi osı aytıstıñ teoriyasın zerttegen naqtılı eñbekter jazıldı ma?

– Qazir äleumettik jelilerde «endi aqındarğa fonogramma jazıp alıp aytısu ğana qaldı» degen sözder de aytılıp qaladı. Biraq, «sonı aytıp otırğan adam, özi sahnağa şığıp körse» degiñ keledi.  Aytıs degen ekiniñ biriniñ qolınan kele beretin dünie emes qoy. Biz özi bitken iske sındı jaqsı aytamız. Zaman qanşa damısa , ğılımi jetistikterdiñ aytıstı aspandatıp jiberetinine men senbeymin. Aytıs – halıqtıq öner, sinkrettik öner. Büginde estradada tehnikanıñ kömegimen dauıs jasap, änşi bolıp jürgender bar ğoy. Al, aytısta qoldan aqın jasay almaysıñ.

Erteden kele jatqan ayıstardı jinaqtap, zerttegen eñbekter bizde jeterlik. Mwhtar Äuezovten bastap, Esmağambet Ismaylovtıñ eñbekterinde, Mälik Ğabdulinniñ zertteulerinde de aytıs turasında tereñdey jazılğan. Keyin aytıstıñ aynalasında jürgen aqındar da ğılımmen aynalıstı. Lena Äbdihalıqova «Sır boyınıñ jazba aytısı» attı, Balğınbek Imaşev aytıstağı äzil-qaljıñ jağınan  kandinattıq dissertaciya qorğadı. Aybek Qaliev Torğay aqındarı töñireginde eñbek jazğan. Mırzatay Joldasbekov «Qazaqtıñ klassikalıq öneri» degen eñbek şığardı. Sonıñ işinde jeti tom aytıs bar. Endi aytıstı ğılımi türde jüyeleu degenge keleyik. «Aytıstanu» degen jekeley mamandıq bolğanı jetkiliksiz. «Aytıstanu» degen ğılımi ortalıq aşu qajet. Sol ortalıq aqındardı äşkerelep otıru kerek. Bir jılda qanşa aytıs bolsa barlığın hatqa tüsirip, qay aqın qay jerde aytqanın qaytaladı, nemese elden wrladı, sonıñ bärin qadağalap, eskertu berip otıru kerek. Aqındardıñ sauattılığımen aynalısatın ortalıq kerek. Sonda ğana aytıs bügingi biiginen alasarmaydı degen ümitim bar.

– Aytıs öneri wltımızdıñ özindik dara erekşeligi. Özge jwrttıñ osı aytısqa degen bağası qanday?

 – Keşegi «Altın dombıra» aytısı kezinde Jükeñ Japoniyadan kelip, aytıstı zerrtep jürgen qızdı halıqqa tanıstırdı. Aytıstı bwl künderi qazaq pen qırğızda ğana qaldı dep aytıp jürmiz. Negizinde, arabtıñ bädäuilerinde de aytıstıñ swlbası bolğan. 2000 jıldarı Mırzatay Joldasbekov Euraziya wlttıq universitetiniñ rektorı bolıp twrğan kezinde, halıqaralıq aytıs jasadı. Soñında aytıs turalı halıqaralıq konferenciya ötti. Oğan Türkiyadan da aqındar şaqırıldı. Türikterde aytıs sahnalıq oyın retinde qalıp qoyğan. Olar eki erinniñ ortasına ine tirep aladı eken de, erindik dıbıstardı aytpay aytısuğa jarısadı eken. Bwlardıñ bäri bizdiñ deñgeydegi aytıs emes. Al, qırğızdıñ aytısında fol'klor äli basım. Olardan bizdiñ aqındar siyaqtı janınan suırıp, körkemdep aytıp otırğan adamdı köre almaysıñ. Eski jırlardıñ sarınımen jeti-segiz joldan bir wyqastırıp, şwbırtıp ayta beredi. Jalpı, qazaq aytısınıñ deñgeyi basqalarmen salıstırğanda joğarı. Şetelderde aytıstı zerttep, jinaqtap jürgender jeterlik. Qazaq aytısınıñ tuı eşqaşan qwlamasın dep tileymin!

  – Äñgimeñizge rahmet!

Swhbattasqan: Retbek Mağazwlı

«The Qazaq Times»