Foto: abai.kz

Qazaqstannıñ täuelszdik alğanına 26 jıl toluına birer ay ğana qaldı. Osı 26 jılı işinde elimizde ekonomikalıq, sayasi, demokratiyalıq äleumettik jağdaylar biraz özgeriske wşıradı. Damığan 30 eldiñ qatarına qosıludı maqsat etip, sonıñ jolında talpınıp kelemiz. Alayda biz tek bir jağdaydıñ özgeruine äli üles qosa almay otırmız. Ol - qazaq tili mäselesi. Jeke memleket bolıp qalıptasqanımızben, memlekettik til märtebesi äli joğarı deñgeyde emes. Onı eldiñ bilik tizginin wstap otırğan Ükimettegi şendilerdiñ söylegen sözinen-aq bayqauğa boladı. Tipti, olardıñ jurnalisterge bergen jauabı men jasağan bayandamalarınıñ keminde 90 payızı orıs tilinde. Aralarında "til üyrenem" dep uäde bergeni qanşama. Al olar qaşan qazaq tilinde sayrap, ana tilinde qaşan dwrıs jauap beredi? Mine, biz 22 qırküyek til merekesi qarsañında, ana tilimiz qazaq tiliniñ osı jayına qısqaşa toqtaludı jön kördik.

QR Prezidenti biıl joldauında qazaq tiliniñ säl de bolsa märtebege ie boluına mümkindik beretin bastamanı aytqan edi. Ol qazaq tilin 2025 jılğa deyin latın älipbiine köşiru bolğan. Osıdan keyin Prezident Dünie jüzi qazaqtarınıñ V qwrıltayında latın älipbiine köşudi 2025 jılğa deyin soza berudiñ qajeti joq ekenin aytıp qaldı.

"Qazaq tilin latın ärpine köşiru - bwl ana tilimizdiñ jahandıq ğılım men bilimge kiriguin, ruhani twtastığın qamtamasız etetin biregey qadam" - degen edi Prezident.

Al qazaq tildi qoğam sälde bolsa "orısqwldıqtan qwtılarmız" degen oy tüygen bolatın. Alayda Prezidentimiz tamız ayında «Habar» telearnasına bergen swhbatında latın älipbiine köşu tek qazaq tiline ğana qatıstı ekenin, orıs tildiler kirilicanı paydalana beretinin  eskertti. Al bwl qoğamda ülken talqığa wlastı. Köpşiliginiñ kökeyinde "Sonda Ükimettegi orıs tildi qazaqtar da kirilica paydalana ma?" degen swraq qalıp qoydı.

Jalpı bizdiñ Ükimette otırğandardıñ 100 payızı bolmasa da, 90 payızı köbine orıs tilinde bayandama jasap, jurnalisterge orısşa jauap beredi. Bwl ärine qazaq tildi jurnalisterdiñ ğana emes, qazaq tiliniñ qamın jep jürgen kez kelgen azamattıñ qıtığına tietini belgili.

Endeşe biz orısşa sayrap, qazaq tiline kelgende müdirip qalatın ministrler men bilik ökilderin sanap köreyik.

Mısalı biıl qañtarda Wlttıq ekonomika ministri bolıp tağayındalğanına bir ay ğana bolğan Timur Süleymenov ana tilinde müdire söylegeni üşin sınğa qalğan bolatın. Onıñ sözinşe, ministr Mäskeude qızmet etken jıldarı ana tilin wmıtıñqırap qalğan eken. Osılayşa, ol jartı jılda qazaq tilin qayta meñgerip aluğa uäde bergen.

Osıdan keyin jurnalister jartı jıl boyı ministrdi mazalamay altı ay kütti. Tek 2017 jıldıñ 22 tamızında Ükimet otırısınan keyin BAQ ökilderi Süleymenovke 6 ay ötkenin aytıp, bergen uädesin eske saldı.

Ministr bolsa Keden kodeksine qatıstı qazaq jurnalistiñ swrağına: "Jalpı, bwl keden kodeksiniñ eñ mañızdı novellası, ideologiyası — ol avtomattandıru. Sondıqtan biznes qağazdar, kedendik deklaraciya toltırudan bosatıladı. Barlığı elektrondıq türde toltırılatın boladı. Bwl eñ mañızdı, eñ jağımdı biznes novellası bwl kodekstiñ", — dep qısqaşa qazaq tilinde jauap qayırğan edi.

Qazaq tilinde söylemegeni üşin sınğa qalğan ministr tek Süleymenov qana emes. 2016 jıldıñ qañtarında bwrınğı bilim jäne ğılım ministri Aslan Särinjipov te bayandamasın qazaq tilinde jasaudı azaytqanı üşin deputat Särsenbay Eñsegenovtan sın estigen. Alayda bwl mäsele sol uaqıtta-aq jılı jabılğan. Sebebi Parlament senatınıñ törağası Qasım-Jomart Toqaev deputatqa  "tek zañ jobası turalı swrañız" dep eskertu jasağan edi.

Al QR Ädilet ministri Marat Beketaev bolsa qazaq tilinde sabaq alıp jürgenin aytıp, aydı aspannan şığarğan edi. Ol "Qazaq tilin jetildiru üşin sabaq alıp jürsiz be? Qazaq tilinde qaşan bizge tolıq jauap beresiz?" degen jurnalisterdiñ swrağına: "Qazaq tilinde bir jıldıñ işinde tolıq jauap beremin. Qazir aptasına üş ret sabaq alamın. Men özimdi jaqsı sezinip jürmin", — dep jauap bergen.

QR Ädilet ministri Marat Beketaev. Foto äleumettik jeliden alındı.

Qazaq tiline şorqaq basşılardıñ biri - QR Wlttıq bank törağası Daniyar Aqışev. Ol da bas bank basşısı bolıp tağayındalğan soñ da qazaq tilin bilmegeni üşin sınğa qalğan edi. Ol 2016 jıldıñ mausım ayında bir jıldıñ işinde qazaq tilinde jauap beremin dep uäde etken bolatın.

Osıdan soñ bas bankir uädesinde twrğanday sıñay tanıttı. Baspasöz konferenciyalarında, Ükimet otırısında qağazğa qarap bolsa da qazaq tilinde bayandama jasaytın boldı. Alayda jurnalister qauımı da deputattar da Daniyar Aqışevtıñ qazaq tilin qanşalıqtı deñgeyde üyrengenin äli de swray qoyğan joq. Mümkin Prezidenttiñ "Eşkimnen qorıqpa" dep Wlttıq bank basşısına qarata aytqan sözinen keyin, eşkim bwl mäseleni qozğağısı kelmegen bolar.

Qazaq tilinde söylegende oyın şaşıratıp alatın şendilerdiñ biri - Astana qalasınıñ äkimi Äset Isekeşev. Bwğan deyin onıñ orısşa söylegenine QR Investiciya jäne damu ministri bolıp twrğanda eşkim tise qoymağan. Alayda onıñ qazaq tiline tım şorqaq ekeni jaqında ğana Astanada bolğan "Abu Dabi Plaza" oqiğasında bayqalıp qaldı. Öytkeni qwrılıs jürip jatqan aumaqta qanday jağday bolğanın swrağan qazaq jigitterine Isekeşev "kişkene konflikt boldı" degen üş auız sözden artıq jauap qaytara almadı.

Mine, bwl Qazaqstan biligindegi qazaq tiliniñ körinisi. Ärine bwğan deyin de memlekettik til mäselesiniñ deñgeyi qanday ekeni jazıldı, bwdan keyin de jazılatını anıq. Biraq bilik basındağılardıñ tilge şorqaqtığın körgende, tipti qazaq tilin bile twra orıs tilinde söz söylegende "balıq basınan şiridi" degenge tağı bir köziñ jetedi. Şın mäninde wlttıñ wlt bolıp qalıptasuına äser etetin negizgi faktor til ekeni belgili. Alayda orıs qoğamınan şığa almay jürgen qazaq eli üşin bwl mäseleni şeşuge äli şirek ğasır kerek şığar.

“The Qazaq Times”