Ädilet Mwqataev: Qazaqstannıñ jeke öz operatorın jasaqtaytın mümkindigi joq

– Ädilet mırza, sanalı qoğamdağı mobildik baylanıstıñ ornı özgeşe, elimizde qanday baylanıs operatorları jwmıs isteydi?

– Wyalı baylanıstıñ bizdiñ zamanımızda ornı erekşe ekeni barşamızğa ayan. Qazir köptegen dünieler wyalı baylanıs arqılı jüzege asırılıp jatır.

Mısalı, ärtürli qarjılıq operaciyalar, tayauda birneşe bankter bankomattağı aqşanı alu/audaru is amaldarın wyalı telefon arqılı orındauğa öz twtınuşılarına mümkindik tuğızdı, sonımen birge metroda, qoğamdıq avtotransporttardağı tölem jasaudı qolma qol aqşamen qatar balamalı türde wyalı baylanıs arqılı iske asıruğa da qol jetkizildi.

Jäne, eñ bastı närse, qazir jalpı adamdardıñ arasındağı aqparattıq jüyelerdi jetkizude wyalı baylanıstıñ roli aytarlıqtay özgerdi.  YAğni, bwrındarı adamdar köbinese gazet-jurnaldar arqılı mälimet alatın bolsa, qazir köbinese wyalı baylanıs arqılı ğalamtorğa şığıp ärtürli aqparattarğa qol jetkize aladı. Osı jağınan alğanda, wyalı baylanıstıñ ornı jıldan-jılğa artpasa, kemimeytini anıq.

– Bizdegi wyalı baylanıstıñ tübegeyli ieleri kimder?

– Jalpı, qazir wyalı baylanıs salasında üş operator qaldı. Ötken jılı,  Tele 2 men Alteldiñ birikkenin bilemiz, ekeui qosılıp, bir brendtiñ ayasında jwmıs istep jatır. Jäne de ülken eki operator - Kcell men Beeline bar. Al, törtinşi operator ol wyalı baylanıs emes, köbinese jelilik baylanıspen aynalısatın Qazaqtelekom. Ol köbinese operatorlardı talşıqtı jelimen (optovolokonnaya set') qamtamasız etedi. Ärine Qazaqtelekomnan basqa da jelilik operatorlar bar, biraq olardıñ üles salmağı aytarlıqtay az. Mwnda bir ayta keterligi, Beeline Qazaqstandağı ämbebap operatorladıñ biregeyi bolıp sanaladı, sebebi ol öz talşıqtı jelisi bar wyalı baylanıs operator bolıp tabıladı.

Operatorlardıñ tübegeyli ielerin BAQ nemese ğalamtor jelisi arqılı kez kelgen adam bile aladı, ol jasırın qwpiya aqparat emes dep oylaymın.

– Özimizge tiesili wlttıq operatorlar bar ma?

– Qazirgi är wyalı baylanıs operatorlarınıñ akconerleriniñ qatarında Qazaqstandıq ta, şeteldik te halıqaralıq kompaniyalar bar. Baylanıs operatorlarınıñ qızmetkeri emes, jalpı ekspert retinde aytar bolsam, qazirgi uaqıtta Qazaqstannıñ jeke öziniñ wyalı baylanıs operatorın jasaqtauğa mümkinşiligi az. Sebebi, birinşiden wyalı baylanıs operatorın jabdıqtau üşin öte ülken qarajat kerek, milliardtağan dollarlar qajet. Elimizdiñ territoriyası sonşa keñ bolğanımen, halıq sanı az, sondıqtan salınğan investiciyanıñ qaytarım uaqıtı basqa elderge qarağanda äldeqayda wzaq. Sonımen qatar, bazalıq stanciyalardıñ  ara qaşıqtığı 25-30 kilometr bolu qajettiginen, wlan ğayır dalamızdı, orta-şağın auıldar men tasjoldardı wyalı baylanıspen qamtu üşin ondağan mıñ bazalıq stanciyalar jasaqtau kerek. Jer astındağı talşıqtı jelini jalğa aludı qospağanda, bwğan qanşama qarjı qajet boladı. Bwnday ülken somanı qazirgi uaqıtta memleket nemese otandıq jeke käsipkerler özdiginen investiciya retinde bölip bere aladı dep oylamaymın. Ekinşiden, tehnologiyalıq ürdisterdiñ tez almasuı da osı salanıñ qarjılıq salımın wlğaytadı. Bwnıñ artıqşılığı da, kemşiligi de bar. Tehnologiyanıñ buın almastıru kezeñi zamanımızdıñ damu qarqınına say jiilep ketti. Bwrın bir buınnan ekinşi buınğa ötu üşin wzaq uaqıt kerek bolsa, soñğı kezderi bwl ürdistiñ uaqıt bağamı 3-5 jılğa deyin qısqardı. Mısalı, qazirgi bizdiñ qoldanıp otırğan 4G degen ol 4-şi buındı tehnologiya. YAğni, kelesi 5-şi buın 2020 jıldarı iske qosıladı dep josparlanıp otır. Soñğı aqparattar boyınşa, Japoniyadağı olimpiada kezinde 5-şi buın iske qosıladı dep közdelip otır. Bir jıldan astam uaqıttan beri Kazaqstan 4-şi buındı baylanıs ayasında jwmıs istep jatır. Onıñ alğaşqı licenziyası  wlttıq operator Altelge berildi. Biıldan bastap barlıq operatorlar mwnday mümkinşilikke ie boldı. Twtınuşı retinde jalpı baylanıs operatorlarına köptegen sın-pikirler aytıp jatamız.

Qazaqstandağı kommunikaciyalıq salanıñ damuına köñil tolmauşılıq bar. Biraq, Orta Aziya nemese postkeñestik elderdiñ arasındağı, tipti düniejüzilik telekommunikaciyanıñ damuın salıstırıp körsek, Qazaqstan äldeqayda aldıñğı orında.  Mısalı, bizden halıq sanı älde qayda köp, öndiris salası jağınan damığan Ukrainanıñ özi 3G jüyesine aldıñğı jılı ğana köşti. Onıñ özinde, tolıq qamti almay otır. Al, biz  3G jüyesine 2011 jılı köşip, qazir 4G jüyesine ötip kettik. Bwl bile bilgenge ülken jetistik. Neğwrlım jaña buınğa ötken sayın aqparattı almasu jıldamdığı artadı. Mısalı 3G de eñ joğarı jıldamdıq 10-21 Megabit beriletin bolsa, 4G da 40-100 Megabitke deyin kez-kelgen operator bere aladı. Kezinde, 256 Kilobitti qanağat twtqan kezderimiz bolğanın da asılı wmıtpağanımız jön... Jalpı, elimizde telekommunikaciya salası öte joğarı qarqında damıp keledi. Bwl osı saladağı memlekettik jäne baylanıs operatorları basşılarınıñ dwrıs şeşim qabıldağanı dep oylaymın. Memlekettik mekemelerdegi basşılıqta otırğan adamdar öz salasınıñ bilikti mamandarı bolsa, sol salanıñ qarıştap damuına ülken ıqpal jasaytını belgili ğoy. Qazaqstanda telekommunikaciyanıñ damuı, osı salanı retteuşi memlekettik wyımdardıñ dwrıs sayasatınıñ arqasında, oñ bağıtta damıp kele jatır dep ayta alamın.

– Operatorlar arasındağı bäsekelestik qalay? Operatorlardıñ köptigi halıqtıñ twtınuına qanşalıqtı qolaylılıq jaratadı?

– Bağa sayasatı turalı aytar bolsaq, bwrınğı bağa sayasatı köp twtınuşılardıñ közqarasımen qımbat sanalatın. Biraq, soñğı kezderde aylıq salım 3-5 dollardıñ aynalasında qalıptasıp otır. Batıs jäne Amerika elderinde ortaşa bağa 50 dollardan joğarı memleketter barın eskersek, bwl jaman körsetkiş emes. Bizdegi operatorlar olarğa qarağanda äldeqayda tömen bağa sayasatın wstanıp otırğanı aqiqat.

Ädilet Mwqataev, «Kar-Tel» JŞS Almatı filialınıñ direktorı. Almatı. 2017. 01. 04. Foto: avtordan.

– Baylanıs operatorlanıñ deni bizge tiesili emes. Qauipsızdik jağı qalay?

– Ol mäsele öz deñgeyinde memleket jağınan da, operatorlar jağınan da qarastırılğan dep oylaymın.  Är operatorğa memleket belgili deñgeyde licenziya beredi. Ol licenziya ayasında qauipsizdik mäselesi de qarastırılğan boluı tiis. Kez-kelgen memleket aldıñğı orınğa qauipsizdikti qoyarı sözsiz. Bizdiñ memlekette birneşe operatorlar jwmıs istep jatqandıqtan, olardıñ türli aqparattarğa ie bolu mümkindigi ärine joğarı. Biraq ta, ol operatorlardıñ barlığı zañdı türde tirkelgen biznes ökilderi ekenin esten şığarmauımız tiis. Sondıqtan da öz biznesiniñ äri qaray damuı üşin olar memleket territoriyasında zañ ayasında jwmıs atqaruğa müddeli ekendigi anıq. Bwl jağınan qarağanda, qauipsizdik şarttarı mindetti türde qatañ  saqtaladı dep senimmen aytuğa boldı.

– Öziñiz aytqanday atalmış operatorlar 4G qosqanına wzaq bolmadı. Solay bolsa da, şeksiz internetti paydalanuğa halıq tez üyrendi. Tipti, ol qazir qajettilikke aynaldı. 2016 jıldıñ soñında barlıq operatorlar şeksiz internetti toqtatqanın habarladı. Operatorlar halıqtı aldap ketken joq pa?

– Bwl mäseleni eki türli oylauğa boladı. Birinşiden, twtınuşı jağınan oylaytın bolsaq, kez-kelgen twtınuşı özine qolaylı bağa sayasatı men qolaylı tehnologiyalıq mümkindikter bolğanın qalaydı.

Al, operatorlar tarapınan qaraytın bolsaq,  jaña buındı tehnologiyanı eñgizu ülken qarjını talap etedi. Barlıq jerdegi taratu bazalarına jaña tehnologiyada jwmıs istey alatın jabdıqtar ornatatın bolsaq, bwrınğı jabdıqtardı tolığımen derlik auıstıruğa tura keledi. Zamanaui tehnologiyalıq qwrılğılardı öndiretin otandıq öndiris oşağı qalıptaspağandığı sebepti, operatorlar onı sırttan satıp aluğa mäjbür.

Bügingi  narıqtıq qiındıqtarğa baylanıstı, dollardıñ qımbattuı ol jabdıqtardıñ bağasın tipten aspandatıp jiberdi. Al, bizde baylanıs bağası teñgemen tölenedi. Sondıqtan osı mäsele, jañağı şeteldik ozıq qwral-jabdıqtardı satıp aluda köptegen qiındıqtar tuğızuda.  Bizdegi wyalı baylanıs biznes negizinde qalıptasqandıqtan onıñ ieleri özderiniñ şığınğa wşırağanın qalamaytını sözsiz. Dey twrğanmen, operatorlar öziniñ biznestik tabısın ğana oylamay, twtınuşılarınıñ da müddesin oylaytını da aydan anıq. Sebebi, eki jaqtıñ belgili bir deñgeyde müddesi qarastırılmasa, ol operatordıñ jarqın bolaşağı bolması anıq. Bäsekelestik zañın eşkim nazardan tıs qaldıra almaytını ärine tüsinikti.

Sondıqtan, barlıq operatorlar bağa sayasatında, jaña tehnologiyalar men qızmetterge qol jetimdilik mümkinşiliginde belgili bir tepe teñdikti wstağısı keledi. Biraq, sonımen birge ketken şığınnıñ da ornın jabuğa tura keledi. Kelesi jaña buınğa öttik pe, licenziyasın aldıq pa oğan say jwmıstardı da atqaruğa tiistigimiz ol da bar. Twtınuşılar da sonı tüsinui kerek. Biz bärimiz basqa damığan elder sekildi jaña buındağı tehnologiyalardıñ, joğarğı deñgeyde qızmet körsetudiñ jäne zamanaui jıldamdıqtağı ğalamtor jelisiniñ bar bolu mwmkindiginiñ halıqqa qol jetimdi bolğanın qalaymız. Är türli tağı da köptegen qosalqı qızmetterdiñ bolğandığın talap etemiz. Bwrın twtınuşılar jay SMS habarlamasın qoldansa, qazir whatsapp, viber tağı basqa ärtürli messendjerlermen jwmıs istegisi keledi. Bir-birimen fotolar, videolar almastırğısı keledi. Ärine, olar ülken jükteme, ülken jıldamdıqtı talap etedi. Onıñ barlığı operatorlar üşin qosımşa auır jük. Sebebi, onday ülken talaptardı orındau üşin olar ärtürli arnayı bağdarlamalar, qwral jabdıqtar, serverler satıp aluı tiis. YAğni, twtınuşınıñ  operatorğa jükteytin mindetteri, talaptarı artqan sayın, operatorlardıñ da şığındarı arta tüsedi. Bizdiñ twtınuğa degen talabımız ben oğan say şığınğa degen mümkindigimiz para-par boluı tiis. AQŞ-ta, bolmasa Europada baylanıs bağasınıñ joğarı boluı - ol jerdegi operatorlardıñ tehnikalıq mümkindikteri men halıqtıñ twtınu talabınıñ töleu qabiletine say qalıptasqandığınıñ ayqın däleli. Sondıqtan da bağa sayasatı, qızmet körsetu deñgeyi, tehnikalıq mümkindikter men twtınuşılıq talap, tölem qabileti bir birine täueldi körsetkişter.

Şeksiz internetti alıp tastau turalı, osı salanıñ ökili retinde emes, jalpı ekspert retinde jauap bersem: şeksiz internet är uaqıtta twtınuşılardıñ joğarğı jıldamdıqtağı internetti köptep paydalanuına alıp keledi. Endi osı jerde bärimiz eskeruge tiisti bir dünie bar. Kez kelgen operatordıñ jelisi belgili bir deñgeyde şekteuli. YAğni, bir taratu stanciyasınıñ  mümkindigi sanı jağınan şekteuli twtınuşılarğa ğana qızmet körsete aladı. Operatorlar eger şeksiz limitti internetti tolığımen engizse, onda ol taratu stanciyasındağı twtınuşılar tehnikalıq mümkindikke qaray ätrürli qiındıqtarğa wşıradı. Sondıqtan da, bärimizge eki türli jağdaydıñ bireuin tañdauımızğa tura keledi. Barşamız şeksiz internetti paydalansaq, onda jüye jalpığa birdey öz deñgeyinde qızmet atqara almaydı. Twtınuşı sanı şekteledi nemese jıldamdıq azayadı, tehnikalıq ärtürli şekteu men auıtqular payda boladı. Al, şeksiz internetti alıp tastasaq, jalpı twtınuşılardıñ köbine qol jetimdi jäne olarğa körsetiletin qızmet sapası da joğarılaydı. Bälkim operatorlar osı twrğıda saraptama jasap, öz joldarın tañdağan boluı tiis. Bwl tağı da qaytalap aytamın, osı saladağı belgili bir eksperttik meniñ özindik jeke pikirim. Ärine är operatorlardıñ tiisti jauaptı jetekşileri bwl turalı öz oyların BAQ arqılı jetkizdi. Sol mälimdemeler arqılı olardıñ negizgi wstanımdarın oqıp tüyindeuge boladı. Meniñ oyımşa, operatorlarğa eñ birinşi jaqsı servistik qızmetti qamtamısız etui kerek. Är närse öz kezegimen boluı tiis dep oylaymın. Kezinde bärimiz twtınuşı retinde şeksiz dauıstıq qoñırau şaludı qaladıq. Qazir onday wsınıs barlıq operatorlarda bar, jeli işinde şekteusiz qoñırau şalu mümkindigine barşamızdıñ qolımız jetti. Uaqıtı kelgende ğalamtorğa qoldanuda da osınday şaralardıñ boluına qol jetip qalar dep oylaymın. Jeli qoldanuşısı retinde «Bizde şağın eldi mekenderde baylanıs naşar, nege eldimekenderdi jalğap twrğan tasjol boyınıñ bar jerinde jeli tolıq qosılmağan?» dep swraq qoyamız. Biz bwl jerde bir närseni oylauımız kerek. Osı köptegen «nege»-lerdiñ barlığınıñ artında ülken qarjı jatır. Tağı da aytamın, jalpı wyalı baylanıs salasına memleket dwrıs sayasat qoldanıp kele jatır. Eñ äuelde, ülken qalalarğa, keybir operatorlarğa ülken tasjoldıñ boyına licenziya berdi. Bwrındarı 1000 adamnan asatın eldi mekenderge  bazalıq stanciya qoyu mindettelse, qazir 500 adamnan köp twrğındarı bar eldi mekender mindetti türde wyalı baylanıspen qamtamasız etilu kerek degen bağdarlamalar iske asırılıp jatır. Tağı da eske sala keteyin, bizdiñ bağımızğa qaray jerimiz sonşa ülken bolğanımen, ökinişke oray halqımızdıñ sanı öte az. YAğni salğan investiciyalardıñ qaytaru merzimi basqa halqınıñ sanı köp, biraq territoriyası şağın memleketterge qarağanda öte tömen. Basqa eldermen bağa sayasatın salıstırğanda osı närseni de twtınuşılardıñ esten şığarmauı abzal dep oylaymın. Biraq ta osı barlıq kedergilerge qaramay, bizdiñ eldiñ bwl saladağı tehnologiyalıq damuı köptegen elderge qarağanda köş ilgeri.

Ärine, oqırman köp närsege sın közben qarauı mümkin jäne tiis te, sebebi «sın tüzelmey, min tüzelmeydi», desek te «köş jüre tüzeletinin» de  jadımızdan şığarmağanımız jön.

Kez-kelgen operatorlarğa qarasañızdar bas direktorlarınıñ jıldıq esep berui kezinde, «transformaciya» degen sözdi soñğı kezde jii estisiz. Wyalı operatorlar öz kompaniyasınıñ aumağında öziniñ jeke bir transformaciyalıq bağdarlamaların jasap otır. YAğni, olar bolaşaqqa degen izdenis, bolaşaqqa degen wmtılıs, bolaşaqqa degen sol kompaniyanıñ ülken josparı dep ayta alamın. Bizdiñ aldımızda bwl salada ülken özgerister kütip otır. Beeline da bwl bağıtta köptegen jwmıstar atqarıp jatır. Tayau aralıqta tek ämbebap operator ğana emes, sandıq didjital operator boluğa köptegen qarqındı jwmıstar jasalıp jatır, ol jümıstarıñ nätijesin tayau jıldarı közben körip oñ bağalarıñızdı beresizder dep oylaymın. Ol jwmıstardıñ barlığı tüptiñ tübinde halıqtıñ igiligine bolatını sözsiz, sebebi narıqtıq ekonomikası bar elde, kez kelgen salada, twtınuşınıñ bastı rolin eşkim joqqa şığara almaydı, onıñ mümkinşiligi men talabı qaşanda nazarda boları haq.

– Basında aytqanımızday bastı operatorlarmız şeteldikter. Al, endi osında jwmıs istep otırğandar kimder, sonda Olar özderimen birge mamandarın ala keldi me älde öz otandastarımız ba?

– Barlıq operatorlar Qazaqstanda tirkelgen. Kcell kompaniyası TOO GSM Qazaqstan dep ataladı, Beeline kompaniyası TOO Kar-Tel dep ataladı, Tele2 kompaniyası TOO Mobayl telekom servis dep ataladı. Är qaysısı elimizde jeke käsiporın retinde tirkelgen. Sondıqtan, bwnda jwmıs isteytinderdiñ köbi otandastarımız. Ärine, elimizge kelip qızmet etip jatqan şeteldik qızmetkerler de bar. Ol bir jağınan dwrıs ta, sebebi ol zaman talabı, qazirgi narıqtıñ qarıştap damıp otırğan zamanında kez-kelgen kompaniyalarda ekspattardıñ  boluı ol - qajettilik. Elimizde ülken rınokta jwmıs isteu ötili men täjiribesi bar mamandar az. Sebebi, elimizde joğarı tehnologiyalıq biznes endi ğana damıp keledi. Şetelderdegi ülken rınokta jwmıs istep körgen mamandardıñ kelip jatqanı ras. Olar sonımen qatar jergilikti mamandardı oqıtıp, täjiribe almasıp, zaman talabına say mamandar dayındap jatqanın da ayta ötuimiz kerek. Jäne de tağı bir närseni ayta ketken jön, bizdiñ Almatı filalı, ne basqa filaldarımız bolsın, barlığında öz otandastarımız jwmıs atqaradı. Öñirlerdi basqaru jüyesinde birde-bir şeteldik azamat joq, Joğarı ştab-kvartiradağı köptegen joğarı qızmettegi azamattar da – deni Qazaqstandıqtar.  Bizdiñ jergilikti mamandardıñ osınday deñgeyde jwmıs jasap otıruı – erteñ öz operatorlarımızdıñ otandıq mamandardan qwralatın bolaşaq qwramın dayarlau bağıtındağı alğışarttar dep qarağanımız jön.

– Äñgimeñizge rahmet!

«The Qazaq Times»