Doshan JILQIBAY. Boketto (äñgime)

Doshan Jılqıbay – jas jazuşı. 1994 jılı qazirgi Türkistan oblısı, Sozaq audanı, Qızılköl auılında düniege kelgen. Äl-Farabi atındağı Qazaq Wlttıq universiteti, filologiya jäne älem tilderi fakul'tetiniñ tülegi. Oqırmandar men ädebi ortağa «Ittiñ jası,» «Aqtañdaqtı qara qız», «Sağım jıldar», «Kvant» äñgimelerimen tanılıp ülgergen jas prozaik.
Nazarlarıñızğa avtordıñ biılğı «Jastar jılına» oray  jas qalamgerler arasında wyımdastırılğan «Otanım, sağan aytamın» attı prozalıq bayqauında bas jüldesin ielengen «Boketto» äñgimesin wsınamız.

 

Boketto

Auıl. 31 tamız. Tañ. Sağat 6:00. Aua temperaturası +21 gradus.

Auıldan oblıs ortalığına bet alğan avtobustıñ soñğı bes orındığında üş qızın ertken erli-zayıptılar otırdı. Ülkeni men kişisi anasına tartqan sekildi. Ayaq-qoldarı jıldamdau. Al ortanşısı äkesiniñ auzınan tüsip qalğanday. Qaratorı. Közderi baqırayıp, köp närsege män bere bermeydi. Biraq, ülken qızdıñ qolındağı tört büktelgen qağaz aşılğan sayın bwl da bar dünieni wmıtıp soğan qaraydı. Kişisi ärip tanımasa da toñqalañdap qağazğa jarmasadı. Onı bajıldatıp keudesinen iterip, ülken ekeui talqılauların arı jalğastıra beredi. Bwl bölekteuge şıdamağan kişkentay anasına jarmasadı. Äkesine jaltaqtaydı. Biraq ekeuinen de ötirik erkeletkennen basqa eşteñe körmedi. Mwnı aldausıratıp qoyadı. Bäri köñildi...

***

Qala. 31 tamız. Besin. Sağat 16:00. Aua temperatursı +43 gradus.

Jağıp jatqan solyarkasınan küyis qayırıp otalıp twrğan avtobus jol jiegindegi ağaş bwtalarına arqasın qasıta teñselip jolğa tüsti. Ökirgenine qaramay ökpege teuip, eski motorın qinağandardan köñili qalğanday öksip aladı. Avtovokzaldan şıqqanı sol edi, eski kostyum kiip, dorba arqalağan bireu quıp jetip, toqtatıp aldı. Esik aşıla işke söyley kirdi.

– 40 gradus künniñ ıstığında jwrtqa jol tilegen oñay deysiñ be? Jürmey twrıp aytpaysıñ ba? – dep jürgizuşige aşulanıp keledi.

– Ey, osı ädetiñdi qoysañşı. Äjepteuir üyi bar, mäşinesi bar deydi ğoy seni.

– Bolsa nesi bar? Bala-şağam üydiñ qabırğasın müjimeytin şığar. ...Boldı. Kedergi jasama... – dep avtobus işin aralay ketti. Ärbir jolauşınıñ qasına kelip, kezergen erinderinen tükirik şaşa söylep "Jolıñ bolsın! Jolıñ bolsın" dep avtobustıñ artqı orındıqtarına qaray jıljıdı.

– Jolğa şığayın dep twrsıñdar. Aq jol üşin 5-10 teñgemizdi ayamayıq. Qane... – dep wyıqığa ketip bara jatqandardıñ özin oyatıp alıp alaqanın jayıp twr. Tiın wstatpağandarına wrısıp ta aladı.

Avtobustıñ soñğı bes orındığında işki ıstıq bılay twrsın, motordıñ ıstığı astınan ötip otırğan jolauşılardıñ aldına keldi de bir otbasınıñ adamdarı ekenin tüsine qoyıp, terezege mağınasız qarap şette otırğan erkekti türtkiley bastadı.

– Jolıñ bolsın! Jolıñ bolsın! Qızdarıñnıñ qızığın kör, – dep ortañğı orındıqta otırğan üş qızına qarap qoyadı. Biraq erkek terezeden bwrılar emes. Dorba asınğan erkek te bermeseñ ketpeymin degendey äli twr.

– Jolıñ bolsın! Jolıñ bolsın!

Osı sätte äyeli erine bwrıldı da, keyip ketip:

– Berşi mınağan qaqsatpay, – dedi qırşıp alğanday.

– Joq qoy, joq. Sorlap otırğanımızdı körmey twrsıñ ba?

– Soqır emespin.

– Soqır bolmasañ ie bolmaysıñ ba?

– Men kinäli ekenmin ğoy. Erkek bolıp öziñ wstamadıñ ba? Bolmasa quıp jetpediñ be? Twrdıñ ğoy...

– Boldı!

Artqı orındıqtar ünsiz qaldı da körgendileri arqasımen sezip, körgensizderi közderimen bwlardı süze qarağan. Dorba asınğan erkektiñ alaqanı jayulı qaldı. Bükil avtobus işinde ıstıqtan ahılap-uhilegen adamdar men gazdı-gazsız sulardıñ aşılğan, olardıñ qılqıldap jwtılğandarı estiledi. Üş qızdıñ şeşesiniñ janında otırğan eñ kişkentayı anasınıñ bauırına tığıla tüsti de:

– Mama su işem, – dep edi anası:

– Otırşı... – dep qızınıñ san etin üzip alarday şımşıp alğan sätinde, qızınan qıñq etken dıbıs şıqtı da, soñı ünsiz ığırsuğa wlasıp ketti. Ortada otırğan ortanşı qızınıñ tostağanday közderinen eki tamşı jas domalap tüsti de, ol da erinderin jımqıra qoydı. Mwnday kartinağa kuä bolamın dep oylamağan dorbalı erkek keri bwrılıp esikke bettegen.

– Jolıñ bolsın! Jolıñ bolsın!

Avtobus öziniñ qalıptı jürisine tüsse de, joldıñ oy-şwqırında selk-selk etip edenindegi şañın köterip-köterip aladı. Közge körinbes edi. Tek tereze perdesiniñ tesiginen tüsken kün säulesi jolındağı bükil tozañğa jarıq tüsirip, qws jolınday anıq körsetip twr.

Eri men äyeli eki jaqqa qarap, terezege telmiredi. Biraq ekeuiniñ de közderi oysız. Ülken qızınıñ wpayı tügeldey jan-jağına alaq-jwlaq etip otır. Kişi qızı şöldegen qalpı wyqığa ketken. Tek ortanşı qızı ğana qos qolımen iegin tayanıp, mwñlı közderin sirek jwmadı. Avtobus selkildegen sayın özine biline bastağan qwlın müşesi de qosa dirildeydi. Denesinen endi böline bastağan bwl müşesi äli de bolsa özine tañsıq. Alğaşında jügirgen, sekirgen kezinde qimıldağanın özi sezip eki beti wyattan du-du etetin. Osı sebepti de dene şınıqtıru sabağına qatısudan qaşıp jüretin. Sınıptas qızdardıñ osı närse turalı äñgimelerine de aralasa bermeytin. Keyinnen boyı üyrene bastadı. Olardıñ öz denesinen bölek qimılı üyrenşikti ädetke aynala bastağanda auıratındı şığarğan. Özge emes, tipti öziniñ qolı oqıs tiip ketse du ete qaladı. Osı qalağa şığarda bastalğan auruın anasına aytıp edi:

– Bärinde boladı. Erteñ qalağa barğanda qattı tartıp twratının äperem, – degen.

– Qattı tartqannan auırmay ma? – dep swradı bwl.

– Joq. Ösip kele jatqanda qattıraq tartıp baylasa tik ösedi, – dedi de anası öz sözinen özi wyalğanday:

– Bar, jwmısıñdı iste, – dep twrğızıp jibergen. Endi ol da joq.

"Tañsıqtıñ kiimi tügel. Bäri jaña. Anau küni üyinde oynap jürgende tığılıp körsetken. Jeydesi, tuflii, yubkası, tipti bantigine deyin jap-jaña. Qwndızaydıñ aldıñğı küni apaydan swranıp jatqanın körgem. Keşe dayındıqqa kelgen joq. Ol da jaña kiim alğan şığar. Malika da osıdan eki-üş kün bwrın qalağa kelip ketti..." – dep ortanşı qız öz sınıbındağı qızdardıñ kiimderin tügendep, öz kiimi turalı oylağanda kömeyine öksik keptelip qalıp, keri jwttı.

Iegin tayanıp otırğan sol jaq qolınıñ qarı aşıp ketti de, tartıp alam dep öz müşesin tağı du etkizdi. Şıñğırıp jiberudiñ säl-aq aldında qalğan. Bwrılıp edi, anası eken.

– Qarap otırmay, jattasañşı öleñiñdi.

Qız kimge mwñın şağarın bilmey äkesine qarap edi, şalqayıp wyıqtap jatır. Jını keldi. Jek kördi. Äkesin, anasın, avtobustağılardıñ bärin. Äsirese aylığı ay soñında tüsetin, tüsse de arzımaytın äkesiniñ qolın qırşıp tistep alqısı kelgen. Biraq batılı jetpedi. Qaltasınan eki büktelgen qağazdı alıp oqi bastadı.

Otanım keñ dalam, ormandı,

Bolattan soğılğan qorğan-dı...

"Jaña mekteptiñ aşıluında biz nege Otan turalı än aytamız" dep oyladı da qayta qağazına üñildi. Biraq ondağı jazılğan sözderdi oqıp otırğan közi ğana. Tañerteñgi jağdaydı oylap ketti.

 

***

Qala. 31 tamız. Siır säske. Sağat 10:00. Aua temperaturası +30 gradus.

Üş qızdıñ äkesi avtobustan tüse temekisin twtattı da:

– Al, jıldam-jaldam aralap, tüsten keyingi avtobusqa ülgerip qaytıp keteyik, – dep äyeline qaradı.

– Şäy işip almaymız ba?

– Kün salqındau kezde biraz jwmısımızdı bitirip alayıq, – dep avtovokzalğa japsarlasa ornalasqan bazardıñ qatarlarına özi bastap bet aldı. Äyel kişkentayın köterip, eki qızın jetektep soñınan ergen.

Iğı-jığı adam. Bazar jaña aşılsa da sauda qızıp jatır.

– Tüsirip berseñşi!

– Tañğı bazar ğoy!

– Qanşağa beresiñ? – degen siyaqtı dabırlağan sözderden qwlaq twnadı. Beseui de bazardıñ bir bwrışınan bastap özderine kerektilerin qaray bastağan. Alğaş bolıp ülken eki qızğa tufli qaradı. Ortanşı qızınıñ twsauı kesilmegen be, älde öziniñ jürisi jaysız ba, bıltır ğana äpergen aq tufliiniñ toz-tozın şığarğan. Boyauı wşıp, qarayıp, astındağı matası körinip twr.

Qızdarı tañdap, wnatqanın kiip körip twr eken.

– İnim, qanşa dep twrsıñ mına tuflileriñdi?

– Ekeuin de alsañız tört jarımnan beremin, äpke.

– Qımbat qoy. Tüsirseñşi.

– Äpke, bükil bazardağı bağa osınday. Sezon ğoy. Erterek kelgenderiñizde bolar edi tüsiruge.

– Bizdiñ papamızdıñ aylığı aydıñ soñında tüsedi – dep küyeuine qaradı.

– Äpke, ol endi bizdiñ şarua emes. Jaraydı. Tört mıñnan bereyin, – degen jılpos jigit ayaq kiimderdiñ qoraptarın dayınday bastadı. Qız kiiminiñ oñay tabıla qoymaytının biletin äkesi bwl jıldam saudağa quanğannan temekisin twtatıp sırt aynala bergen edi. Äyel qolındağı sömkesin jaymada twrğan ayaqkiimderdiñ üstine qoyıp, tizerley otırdı da qızdarınıñ tuflilerin özi wstap köre bastadı.

– Qıspay ma?

– Joq, mama. Iñğaylı.

– Ülken emes pe?

– Dwp-dwrıs.

– Bir razmer ülkenin alsaq qaytedi. Endigi jılı da kiesiñ.

– Qoyşı, mama. Bıltırğım jaramay qaldı ğoy.

– Jaraydı, – dep orınan twrıp, sömkesine qol soza bergeni sol edi, aq kepkalı jigit mwnı itere qwlattı da, sömkeni wstağan qalpı bazardıñ qalıñ jwrtınıñ işine kirip joğaldı.

– Maqsat... Maqsat... Wrlap ketti, – dep ayqaylağan äyel dalbalaqtap ne isterin bilmey qaldı. Temeki tartıp twrğan erkek te qapelimde kimdi, qalay quaların bilmey äyeli siltegen jaqqa jügire bergen.

– Aq kepkası bar, Maqsat. Aq kepka, – degen äyeliniñ sözin de emis-emis estip, kezdesken aq kepkalınıñ betine qarap jür. Qaydan tanısın. Artınan qızdarın ertip äyeli de jetti.

– Taptıñ ba?

– Qaydan tabam?

– Qwday-ay. Mwrınıñdı qwrt jegir. Säl şıday almadıñ ba?

– Aynalayın, adam bazarda sömkesin qarausız qaldıra ma?

Şart-pwrt ayqay arasında baqırıp kişi qızı jıladı. Ülkeni bazardağı ärkimnen aq kepkalı jigitti swrap jür. Ortanşı qız sılq etip otıra ketti. Közi jasaurap baradı.

 

***

Qala. 31 tamız. Tüs. Sağat 12:00. Aua temperaturası +37-38.

– Qay qatar, qay dükenniñ aldında wrlandı? – dep mwrttı oficer bwlarğa meyirlene qaradı.

– Birinşi qatar, üşinşi dükenniñ aldında.

– Sağat qanşada?

– On jarımdar şamasında.

– Kuägerler bar ma?

– Bar.

– Qanşa?

– Bärimiz. Tipti sol jerdegi satuşı jigitti de alıp keleyik, – dep erkek aşulanıp ketti.

– Sizder renjimeñizder. Men sizderdi tüsinip otırmın. Biraq sizder de tüsiniñizder. Bizge hattama toltıru üşin mwnıñ bäri kerek.

Äyel şarasız ünmen:

– Taba alasızdar ma? – dep swrağan.

– Tabıluı kerek. İzdeu jariyalaymız. Qolımızdan kelgenniñ bärin jasaymız ğoy.

– Bügin tabılmay ma?

– Bälkim. Ol osı mañnan wzay qoymağan şığar, – dep mwrttı oficer tartpasınan kämpit alıp kişkentay qızğa wsındı da: – İzdep jatırmız. Bükil aynaladağı adamdarğa habar berildi. Nömirleriñizdi jazıp aldıq. Tabıla qalğan jağdayda habar beremiz.

 

***

Auıl. Aqşam. Sağat 20:00. Aua temperaturası +29 gradus.

Avtobus auıldıñ aldamasına toqtasımen, äyel özi qarızğa azıq-tülik alatın dükenge jügirdi. Jürgizuşi avtobustan tüsip temeki tartıp twr edi, Maqsat jürgizuşige jaqındap kelip imeniñkirep twradı da:

– Tañerteñ bazarda aqşamızdı wrlatıp edik, – dedi mwrnınıñ astınan.

– Iä. Qazir qayta qaptap ketti ğoy wrılar.

– Halıqtıñ jağdayı tömendeyin dedi-au...

– Bälkim. Tınıştıq bolsa bolar edi, äyteuir...

Jürgizuşi temekisin tartıp bola bergende bwl qaltasınan bos eken bilse de temekisiniñ qorabın şığardı da, auzın aşıp swq sausağımen qoraptıñ tört bwrışın adaqtap şığıp:

– Tausılıptı ğoy, – dep laqtırıp jiberdi. Biraq oğan jürgizuşi nazar audarğan joq. Maqsattıñ äyeli alqınıp jügirip keldi de jolaqısın jürgizuşige wstattı.

Beseui ünsiz üyge qaytıp keledi. Bwlardı üy aldınan Maqsattıñ ağasınıñ balası kütip alğan.

– Köke, monşa jağıp qoydım, – dep ere jöneldi. Biraq olardıñ qolınan eşbir sömke köre almay, küni boyğı eñbegi eş ketip ünsiz qalıp qoyğan edi.

 

***

Qala. Aqşam. Sağat 20:33. Aua temperaturası +35.

Jazğı alañqayına su sebilgen kafede eki jigit sıra işip otırğan.

– Bügingi künniñ janğanı-ay, – dep mwrttı jigit orındıqtıñ arqılığına şalqaya bergende furajkası basınan sırğıp tüsip qala jazdadı. Ol onı qolına alıp, mañdayındağı gerbti sürtip, üstel üstine qoyğan. Qarsıdağı jigit sıra bokalı sırtınıñ terine suret salıp otırıp, beyğam ğana:

–  Aytpañız, – dep bokalın qağıstıruğa kötere berdi.

– Anau qayda jür?

– Äne, kele jatır, – dep esikti nwsqadı.

Aq kepkalı jigit bwlardıñ üsteline qaray jaqındağan kezde dayaşı da mäzirin alıp äzir twrğan edi.

 

***

Auıl. 1 qırküyek. Säske. Sağat 9:00. Aua temperaturası +31 gradus.

Ortanşı qız qarayğan jerlerine aq kraska jağılğan bıltırğı tufliin kiip, mektepke ketip baradı. Eski, jeñi qısqara bastağan koftasınıñ jeñin sozıp-sozıp qoyadı. Bügin jaña mekteptiñ aşıluında än aytuı kerek. Sol än aytu üşin mwnıñ birneşe sınıptasın sabaq bastalmay twrıp jinağan edi. Bwl keşegi dayındıqqa qalağa kiim aluğa baram dep qatıspağan. Eski koftasımen eski mekteptiñ janınan ötip bara jatıp däl keşegi bazardağıday közi jasaurap ketti.

Eşbir sınıptasınıñ közine tüskisi kelmey mektep aldındağı jinalısqa keşigip keldi de, sınıptastarınıñ artına eleusiz twra qaldı. Tek izdep qalmasın dep, apayınıñ közine anıq tüsti. Aynalasın barınşa baqılay qaradı. Bıltırğı kiimimen kelgen eşkim joq sekildi. Bälkim özine solay körindi.

Eñseli mektepteriniñ aşılu saltanatın 11 sınıptıñ eki oquşısı sampıldap jürgizip twr.

– Endigi kezekte öner körsetetin 7 sınıp oquşıları. Hor. "Otan" äni.

Mikrafon, dauısı jaqsı dep, jwrttıñ bärine estilsin dep ortanşı qızdıñ qolına wstatılğan.

Otanım keñ dalam, ormandı,

Bolattan soğılğan qorğan-dı.

Baqıttıñ, şattıqtıñ mekeni,

Qorğaymın, qoldaymın ordamdı...

Qalay aytıp şıqqanı esinde joq. Tek artındağı sınıptas qızdarınıñ mwnıñ eski koftasına, tufliine tesile qarağanın ğana sezdi.

***

Auıl. Tüs äleti. Sağat 12:08. Aua temperaturası +35 gradus.

Jaña mekteptiñ aşılu saltanatınan eski kiimderimen köñilsiz qaytqan ortanşı qızdıñ tüsingeninen tüsinbegeni köp edi. Köp adam söyledi. Köp söz söylendi. Bäriniñ aytatını 100 mektep, 50 memleket nemese onıñ arğı jağındağı 30 el. Bäri bwlıñğır.

Biraq mwnıñ sanasına tipten simağan närse bar. Memleket turalı söz söylengen mekteptiñ aşılu saltanatında bwlar nege Otan jaylı än ayttı.

"The Qazaq Times"