قاراقالپاقستان. فوتو: ازاتتىق راديوسى.

وتكەن اپتانىڭ سوڭى قاراقالپاقستانداعى قان توگىسپەن اياقتالدى. تاشكەن بيلىگى قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىگىنەن ايىراتىن كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەردەن باس تارتقانىمەن، رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا نۇكىستە 18 ادام قازا تاۋىپ، 243 ادام جاراقات الدى. بەيرەسمي مالىمەتتەر قازا تاپقاندار مەن زارداپ شەككەندەر سانى بۇدان الدە قايدا كوپ دەپ سانايدى. بۇل ميرزيەەۆ بيلىگىنىڭ «ءبىر قولىمەن امانداسىپ، ءبىر قولىمەن جۇدىرىقتاعانىنداي» ارەكەتى بولدى.

وسىلايشا كۇتپەگەن جەردەن ورتالىق ازيادا قاراقالپاقستان ماسەلەسى نازىك تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالىپ شىعا كەلدى. كەيبىر ساراپشىلار قان توگىس ەتنوستار اراسىنداعى ۇزاق ۋاقىتتىق جانجالعا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن بولجامداردى دا ايتىپ جاتىر. ەلدىڭ اتا زاڭىنان قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىك قۇقىن الىپ تاستاۋعا نارازىلىق ءبىلدىرىپ ون مىڭداعان ادام نۇكىس كوشەلەرىندە ەرەۋىلدەتتى. بۇل قاراقالپاقتاردىڭ دەربەستىككە دەگەن ۇمتىلىسىن دا وياتتى دەيتىن ايتۋلار دا بار. دەگەنمەن، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى وزبەكستان قۇرامىندا بولىپ كەلە جاتقان قاراقالپاق رەسپۋبليكاسىنىڭ دەربەس مەملەكەت بولىپ كەتۋىنە ءتۇرلى كەدەرگىلەر دە جوق ەمەس. ايتالىق، قاراقالپاقستاننىڭ اۋماعىندا قاراقالپاقتار سان جاعىنان دا باسىمدىققا يە ەمەس. بۇدان وزگە دە بىرقاتار سەبەپتەرى بار.

قاراقالپاقستانداعى كەزەكتى تولقۋ شەتەلدەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قاراقالپاق ازاماتتارىنىڭ نارازىلىق اكتسيالارىنان باستالدى. وسىنىڭ ءوزى دە بەلگىلى دەڭگەيدە تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋعا باستاماشى بولاتىن، تۇتاس حالىق تانىعان جەتەكشى تۇلعالاردىڭ، ساياسي ليدەرلەردىڭ جوق ەكەنىن كورسەتتى. انىعىندا قاراقالپاقستاننىڭ جوعارى ەليتا وكىلدەرى وزبەكستان پارلامەنتى جوعارى كەڭەسىندە بار، بىراق ولار وزبەك بيلىگىمەن قاراقالپاقستان تاۋەلسىزدىگى بويىنشا پىكىر تالاسىپ، قارسىلىق كورسەتۋگە دارمەنسىزدىگىن كورسەتتى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا قاراقالپاقتاردىڭ ساياسي ەليتاسىنىڭ ءوزى دەربەستىك كۇرەسىنە دايىن ەمەس.

بۇعان قوسا، ورتالىق ازيادا نەمەسە ودان تىسقارى ەلدەر مەن ايماقتاردا قاراقالپاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنە مۇددەلى تاراپتار جوق. وزبەكستانمەن ايماقتاعى ليدەرلىككە باسەكەلەس سانالاتىن قازاقستاندا دا باۋىرلاس قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىگىن ءۇمىت ەتەتىن ساياسي ۇستانىم جوق. ءتىپتى، قر ءسىم تارابى تاشكەن بيلىگىنىڭ جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ بويىنشا ءىس-شارالارىن قولدايتىنىن مالىمدەدى. وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيەەۆ تولقۋلار كەزىندە «سىرتقى كۇشتەردىڭ» فاكتورى تۋرالى ءسوز ەتتى. انىعىندا، قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىگىن سىرتتان قولدايتىن ايتارلىقتاي كۇش جوق دەۋگە بولادى. ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازياداعى جانە پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەردەگى گەوساياسي جاعدايدا قاراقالپاقستانعا ۇقساس دەربەستىككە ۇمتىلۋشى ايماقتاردىڭ قالىپتاستىرعان جاعدايى كۇردەلى گەوساياسي شيەلەنىستەر مەن قاندى قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. ايماقتىڭ تۇراقتىلىعىنان الاڭداعان وزگە ەلدەر قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىككە دەگەن ۇمتىلىسىن كەمىندە قازىرگى كەزدە قولداۋى نەعايبىل.

قاراقالپاقستان اۋماعىندا قاراقالپاقتار حالىق سانىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن يەلەيدى، ۇشتەن ءبىرىن وزبەكتەر، قالعان ۇشتەن ءبىر بولىگىن قازاقتار مەن وزگە دە ەتنوستار ۇستايدى. قاراقالپاقستان جەرىندە تاۋەلسىزدىك الۋ بويىنشا رەفەرەندۋم وتكەن جاعدايدا دا تاۋەلسىزدىكتى قولداۋشىلار سانىنىڭ باسىم ءتۇسۋى ەكىتالاي جاعداي. قاراقالپاقستان اۋماعىنىڭ باسىم كوپ بولىگى ءشولدى ايماقتار جانە جىلدان جىلعا قۋاڭ تارتىپ، ەگىن جانە مال شارۋاشىلىعى ءۇشىن قولايسىز كليماتتىق اپاتتار دا ءجيى قايتالانىپ كەلەدى. وزبەكستان دا وڭىردەگى كليماتتىق جاعدايدى رەتتەۋدىڭ كەشەندى شاراسىن قابىلداعان ەمەس. وڭىردەگى تۇرعىلىقتى حالىق الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ تومەندىگىنەن كوبىنە شەتەلدەرگە شىعىپ جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر. سوندىقتان دا قازىرگىدەي كۇيدە قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىگى وڭىردەگى الەۋمەتتىك تۇراقسىزدىققا سوقتىرۋى دا مۇمكىن.

مىنە وسىنداي جاعدايلارعا قاراماستان وزبەكستان كونستيتۋتسياسىنداعى دەربەستىككە دەگەن جولدى جاۋىپ تاستايتىن قادامعا قارسى اۋقىمدى نارازىلىق ورتا ازيا ەلدەرىن تاڭ قالدىردى. تاشكەنتتىڭ قۋاتتى ءارى ورتالىقتانعان بيلىگىنە قارسى اشىق نارازىلىققا ون مىڭداعان، ءتىپتى ءجۇز مىڭداعان حالىقتىڭ جينالۋى توسىن جاعداي رەتىندە قارالدى. بۇل جاعداي قالايدا ەندىگى جەردە قاراقالپاقستاننىڭ دەربەستىگى ءۇشىن كۇرەسەتىن جاڭا ۇرپاقتى تاربيەلەپ كەتكەنى انىق.

The Qazaq Times