مادريتتەگى ناتو ءسامميتىنىڭ ءمانى – جاڭا الەمدىك ءتارتىپتىڭ باستاماسى

ءدۇبىرلى 2022 جىلدىڭ الدىنعى التى ايى ءوتتى، وسى جارتى جىلدا الەم ەلدەرى تاياۋ ون جىلدىقتاردا بولىپ كورمەگەن الاسپىران قايشىلىقتاردىڭ، قاقتىعىستاردىڭ جوعارى دەڭگەيىنە كۋا بولدى. مادريتتە سولتۇستىك اتلانتيكالىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىنىڭ جوعارى جەتەكشىلەرى باس قوسىپ، دابىرالى كەڭەس وتكىزۋى دە تەگىن ەمەس. ناتو قازىرگى الەمدىك قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا سىن قاتەرلەرىن ءوزارا تالقىدان وتكىزدى. انىعىندى، بۇل جيىندا ترانساتلانتتىق الەمنىڭ ءوزارا كىرىگۋى مەن بىرىگۋى كۇشەيە ءتۇستى دەۋگە بولادى.

ناتو كەزەكتى باس قوسۋىندا ەڭ جاڭا قاۋىپسىزدىك ساياساتىن، جاڭا ستراتەگيالىق تۇجىرىمداماسىن جاريا ەتتى. ناتو-نىڭ ورتاق شەشىمدەرىنە قاراي وتىرىپ، رەسەيدىڭ ۋكرايناعا باسىپ كىرۋى ترانساتلانتيكالىق ينتەگراتسيانى كۇشەيتىپ جىبەرگەنىن انىق كورسەتتى. تەك ول عانا ەمەس، رەسەيدىڭ اشىق اگرەسسيالىق ارەكەتى ەۋروپانىڭ دا قاۋىپسىزدىك ساياساتىن بەكەمدەي ءتۇستى.

ەڭ ءىرى قاۋىپسىزدىك ۇيىم قابىلداعان شەشىمدەردىڭ ءمانى تەرەڭ، ماڭىزى زور. ولاردى جەكە-جەكە تالداپ سارالاۋ ساياساتتانۋشىلار مەن اناليتيكتەرگە كوپ ۋاقىت «ازىق» بولارى داۋسىز. قازىرشە كەيبىر ساراپشىلاردىڭ «كەزەكتى ناتو ءسامميتى – جاڭا الەمدىك ءتارتىپتىڭ باستالۋى» دەپ سانايتىنىن ايتۋدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.

بىلاي عوي، ناتو اۋەلدەن-اق رەسەيدىڭ «اتاسى» كەڭەس وداعىنىڭ قاۋپىنە قارسى قۇرىلعان ۇيىم. قازىرگى رەسەي ناتو ءۇشىن قاشان دا باستى قارسىلاس رەتىندە قالا بەرمەك. ناتو شىعىس ەۋروپاعا تونگەن رەسەي قاۋپىنە قارسى قانداي شارا قابىلدايتىنىن اقپارات قۇرالدارى كەڭىنەن تاراتىپ جازدى. كەزەكتى جيىننىڭ زور جاڭالىعى بۇل ەمەس، كەرىسىنشە قىتايدىڭ ستراتەگيالىق قارسىلاس رەتىندە اتالۋى بولدى.

ناتو – بۇگىنگى الەمدەگى الدىنعى قاتارلى ەكونوميكالىق جانە اسكەري الەۋەتيە ەلدەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن ەڭ ۇلكەن قاۋىپسىزدىك ۇيىم. اۋەلدەن رەسەيگە (بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا) قارسى قۇرىلعانىمەن، ونىڭ وزگە دە كومەسكى ميسسيالارى بار. ۇيىمنىڭ ەڭ العاشقى باس حاتشىسى حاستينگس يسماي ءبىر سوزىندە: «ناتو-نىڭ ماقساتى – كەڭەس وداعىن توقتاتۋ، اقش-تى ۇستاپ تۇرۋ جانە گەرمانيانى باسىپ تاستاۋ»، – دەگەن ەدى. سول كەزدەگى جاعدايعا نەگىزدەلگەن وسى ءسوزدىڭ شىنايى ءمانى «الەمدەگى كۇشتەر تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ» دەگەنگە سايادى.

ۆارشاۆا شارتى مەن كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىن وسى ۇيىم مەن وداققا مۇشە كەيبىر ەلدەر ناتو-عا قوسىلدى. 2010 جىلعا كەلگەندە (ليسسابون سامميتىندە) ناتو جاعدايى «بەيبىتشىلىك كۇيىندە» دەپ سيپاتتالدى. بۇل كەزدە رەسەي ستراتەگيالىق قارسىلاس ەمەس، ستراتەگيالىق ارىپتەستىك ستاتۋسىندا قاراستىرىلدى. ودان بەرى دە 12 جىل ءوتىپ كەتتى. الەم تاعى وزگەردى.

قازىر كۇشتەر تەپە-تەڭدىگىن ارقىلى حالىقارالىق ءتارتىپ ورناتۋ تەورياسىنىڭ شاڭىراعى شايقالىپ تۇرعان زامان. ورتادا جاڭا كۇشتەر ءوسىپ شىقتى، قۋاتتى ەكونوميكا مەن اسكەري الەۋەتكە يە، باتىستىق دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا ساي كەلمەيتىن قىتاي سىندى دەرجاۆالار بوي كوتەردى. قالىپتاسۋ ۇستىندەگى بۇل دەرجاۆا جاھاندىق قۇندىلىق پەن حالىقارالىق جۇيەدە ءوزىنىڭ ىقپالىن تانىتا باستادى. نە دەگەنمەن دە بۇرىنعى الەمدىك دەرجاۆانىڭ مۇراگەرى جانە كۇشتى ارمياعا، ءبىرشاما وزىق قارۋلارعا، سونداي-اق، «ورىس مىنەزىنە» يە رەسەي دە بەلگىلى دەڭگەيدە اگرەسسيالىق ءىس-قيمىلدارمەن وياندى. بۇلاردان تىس ۇيقىدا جاتقان جاپون، ءۇندىستان سەكىلدى شىعىستىق پوتەنتسيالدى ەلدەر، يران سىندى بەلسەندى ورتا شىعىستىق ۇمىتكەر كوشباسشىلار دا بار.  قازىرگى الەم وسى كۇشتەردىڭ ءبارىن قامتي وتىرىپ، ورتا عاسىرلارداعى، تاياۋ زامانداعى الەمدىك كۇشتەر تەپە-تەڭدىگى، يمپەريالىق حالىقارالىق تارتىپتەردى قايتا سىنتەزىنەن وتكىزىپ، بولىپ كورمەگەندەي جاڭا الەمدىك ءتارتىپ ورناتۋعا تىرىسىپ جاتىر. ناتو كەزەكتى جيىندا ءوزىنىڭ جاھاندىق ميسسياسىن دا قايتا قارايتىنى سوندىقتان.

نە ءۇشىن قىتايدىڭ ستراتەگيالىق قارسىلاس رەتىندە اتالۋى باستى جاڭالىق؟ قىتايدىڭ رەسەي-ۋكراينا سوعىسىنداعى ۇستانىمى باتىس ەلدەرىنىڭ قىتايعا دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتكەنى داۋسىز. ولار جاھاندىق قاۋىپسىزدىك باسكە تىگىلگەن جەردە قىتايعا تۇبەگەيلى سەنۋگە بولمايتىنىنا كوزدەرى جەتتى. ناتو ءسامميتىنىڭ الدىندا «ۇلكەن جەتىلىكتىڭ» جيىنىندا دا قىتاي ماسەلەسى باستى تاقىرىپتىڭ ءبىرى بولدى. اشىق ساياسات ۇستانبايتىن، ەركىن نارىققا جول بەرمەيتىن، سونداي-اق، حوڭكوڭ (گونكونگ), تيبەت جانە شىڭجاڭدا ادام قۇقىعىن اياۋسىز تاپتايتىن قىتايدىڭ جاھاندىق ىقپالى تۋرالى اڭگىمە بولدى.

سونىمەن نە كەرەك، ناتو ستراتەگيالىق تۇجىرىمداماسىندا قىتاي العاش رەت قارسىلاس رەتىندە قارالدى. ارينە، ۇيىم مۇشەلەرى اراسىندا قىتاي مەن رەسەيدى بىردەي قاراستىرعىسى كەلمەيتىن ەلدەر دە بار. دەگەنمەن، ەندىگى جەردە قىتايدىڭ اسكەري ارەكەتتەرى ناتو جاعىنان قاداعالاۋدا بولارى انىق.

ناتو-نىڭ قىتايدى ءوزىنىڭ قارسىلاسى رەتىندە تانۋى ۇيىمنىڭ مىندەتى مەن ىقپال كولەمىن ءۇندى-تىنىق مۇحيتى ايماعىنا دەيىن كەڭەيتەلدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ترامپ كەزىندە اقش ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق تۇجىرىمداماسىن جاڭارتىپ، رەسەيگە قوسا قىتايدى باستى ستراتەگيالىق قارسىلاسى دەپ اتاپ ەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، اقش ورتا-شىعىستاعى ستراتەگياسىن وزگەرىپ، يراك، سيريا، اۋعانستاننان اسكەرلەرىن شەگىندىردى، كەرىسىنشە قىتاي ىقپالى ارتىپ كەلە جاتقان ءۇندى-تىنىق مۇحيتىنا كۇشتەرىن شوعىرلاندىردى. دەمەك، ناتو-نىڭ ەندىگى بەلسەندىلىگى دە بۇرىنعىداي سولتۇستىك اتلانتيكا جاعالاۋىنداعى ەلدەردىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىمەن عانا شەكتەلىپ قالمايدى، ۇيىم ەندى جاھاندىق بەلسەندىلىككە يە بولادى.

The Qazaq Times