«اتۋعا بۇيرىق بەرگەن كىم؟»: شىندىعى اشىلماي قويمايتىن جاڭاوزەن جاڭعىرىعى ساراپشىلار تالقىسىندا

29 قاڭتار جاڭاوزەن تۇرعىندارى نۇرلىبەك نۇرعاليەۆ پەن مۇراتباي جۇماعاليەۆ ەرەۋىلدەن جاپا شەككەن 100-گە تارتا ازاماتتىڭ اشىق حاتىن  توقاەۆقا تاپسىرۋ ءۇشىن ارنايى استاناعا باردى. ولار بۇعان دەيىن بۇرىنعى پرەزيدەنت نازارباەۆ كەزىندە بىرنەشە رەت جولداعانىمەن ناتيجە بولماعان. تالاپ حاتتا حالىققا قارسى وق اتقان جانە وعان اتۋعا بۇيرىق بەرگەن تۇلعالار انىقتالىپ، ەسىم-سويى ناقتى اتالسىن،  «جەتى اي ەرەۋىلدە تۇرعان مۇنايشىلاردىڭ مورالدىق شىعىنى تولەنسىن، زارداپ شەكەن وتباسىلارىنا مارتەبە بەرىلسىن» دەلىنگەن. قارا التىننىڭ قاينارىندا وتىرىپ، قايىرشى كۇي كەشكەن قاراشا جۇرتتىڭ زاڭدى-تابيعي ىزا-بۇلقىنىسى زاڭدى-ساۋاتتى، قۇقىقتىق جولمەن كورىنىس بەرىپ جاتىر. بايسالدى قادام، ورىندى تالاپقا بيلىكتىڭ رەاكتسياسى قانداي بولماق؟

قازاقستان تاۋەلسىزدىگى كەزىندەگى ەڭ اۋىر قايعىنىڭ ءبىرى ءارى باستىسى جاڭاوزەن تاقىرىبى ەكەنى ايدان انىق. بۇل تۋرالى وتاندىق، شەتەلدىك (باتىس پەن رەسەيلىك) باق ءارتۇرلى دەرەكتى فيلمدەر مەن حابارلار دايىندادى. دەسە دە ءبىرى باۋىر ەتى بالاسىنان، ارقاسۇيەر جارىنان، ەندى ءبىرى اكەسىنەن، اپكەسىنەن قاپىدا ايىرىلىپ قارا جامىلعان الاش جۇرتى مەن تاۋەلسىز ساراپشىلار، حالىقارالىق ۇيىمدار مۇنايلى ولكەدەگى ءبۇتىن قازاقتىڭ تراگەدياسىنا شىنايى باعا بەرىلمەگەنىن ايتىپ كەلە جاتقانىنا ون جىلعا جۋىقتادى.

جوعىن جوقتاپ، ناقاق اجال قۇشقان قۇربانداردىڭ رۋحىن رازى ەتپەككە بەل بۋعان بەلسەندى ايماقتىڭ بەلسەندىلىگى مەن بيلىكتىڭ دايىندىعى جونىندە جاڭاوزەندىك پەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىن سۇراستىرىپ كوردىك.

پوليتسيا وعىنان جارالانىپ، 28 مارتە وتا جاساتقان جاڭاوزەندىك «سوڭعى ءۇمىتىمىز توقاەۆتا» دەيدى

اعايىندى ماقسات پەن قايرات دوسماعامبەتوۆتەر ءالى شىندىعى اشىلا قويماعان قايعىلى وقيعانىڭ ايتىپ تاۋىسىپ بولماس اۋىر زاردابىن تارتتى. توقاەۆقا جولدانعان تالاپ حاتقا قول قويۋشىلاردىڭ ءبىرى، 36 جاستاعى قايرات 2011 جىلى جاڭاوزەن قالاسىندا بولعان قاندى وقيعانى ەسىنە الدى:

مارقۇم ماقسات دوسماعامبەتوۆتىڭ اۋرۋحانادا وپەراتسيا جاساتىپ شىققاننان سوڭعى سۋرەتى. الماتى، 2 ءساۋىر 2015 جىل. فوتو: ازاتتىق

– مەنەن ەكى جاس ۇلكەن اعام ماقسات وقيعا بولار كۇنگە دەيىن 7 اي بويى دالادا ءجۇردى. «وزەنمۇنايگاز» كومپانياسىندا مۇنايشى بولىپ ىستەيتىن. جەلتوقساننىڭ 16-17 كۇندەرى وتكەن ەرەۋىلدەن كەيىن پوليتسەيلەر «ۇيىمداستىردى» دەپ ءىىب-نىڭ جەرتولەسىنە كىرگىزىپ الىپ، قول-اياعىن بايلاپ، مىلتىقتىڭ دۇمبىسىمەن ۇرىپ، بەت سۇيەكتەرىن سىندىرىپ تاستاعان ەدى. سوت  «جاپپاي تارتىپسىزدىكتى ۇيىمداستىردى» دەگەن ايىپپەن التى جىلعا جازا كەستى. بەتىندەگى سۇيەگى سىنعاننان سوڭ ونكولوگيالىق اۋرۋعا اينالىپ كەتتى. 2015 جىلى دەنساۋلىق جاعدايىنىڭ ناشارلاۋىنا بايلانىستى شارتتى تارتىپپەن بوساپ شىعىپ، سول كۇيى وڭالماي 2018 جىلى قىستىڭ سوڭىنا قاراي قايتىس بولدى. وعان دەيىن بەتىنەن العان سوققىنىڭ سالدارىنان قاتەرلى ىسىككە ۇشىراپ، ارتىنان وتامەن ءبىر كوزىن الىپ تاستاعان بولاتىن، – دەدى.

جاڭاوزەندەگى وقيعاسىندا وق ءتيىپ جارالانعان قايرات دوسماعامبەتوۆ پەن اناسى وڭايگۇل دوسماعامبەتوۆا الماتى اۋرۋحاناسىندا. 17 قازان 2013 جىل. فوتو: ازاتتىق

1982 جىلى تۋعان جاڭاوزەندىك ماقسات دوسماعامبەتوۆتىڭ ارتىندا ءتورت بالا قالعان. سونداي-اق 16 جەلتوقسان قايراتتىڭ ءوزى دە جاپا شەككەن. ونىڭ سوزىنشە، «كونتسەرت كورۋگە كەلە جاتىپ، الاڭعا كىرە بەرىس تۇستا ارنايى جاساقتىڭ اتقان وعىنان جامباس سۇيەگىنەن جارالانىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن 28 مارتە وتا جاساتقان». سودان بەرى مەملەكەت تاراپىنان وعان ءبىر جولى عانا 500 مىڭ تەڭگە وتەماقى تولەنگەن. دەسە دە قايرات قازىرگى تاڭدا جۇمىسقا جارامسىز، ۇنەمى ءوز قالتاسىنان ءۇي جاعدايىندا ەمدەلەتىن كورىنەدى. ول پرەزيدەنتكە جولدانعان تالاپ حاتتان «ۇمىتتەنەتىنىن»، حاتتا كورسەتىلگەن تالاپتار «ورىندى» ەكەنىن ايتادى.

«بۇيرىقتىڭ كىم بەرگەنىن توقاەۆ بىلەدى»

جاڭاوزەن ەرەۋىلى كەزىندە جوعارى ينستانتسيادا بولعان شەندىلەر بۇگىندە ودان دا بيىك نەمەسە سوعان بالامالى لاۋازىمدا وتىرعان تۇستا بۇل تالاپ ورىندالا قويۋى الدە «رۇقسات ەتىلگەن دەڭگەيدە» قارالۋى مۇمكىن بە، انىعى توقاەۆتىڭ قولىنان كەلە مە دەگەن زاڭدى ساۋال تۋادى.

بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءازىمباي عالي «ساياسات بولعاندىقتان، بيلىككە كۇرەس ماقساتىندا ءتۇرلى جاعداي بولادى. حالىققا، ارينە، ادىلەتتىلىك كەرەك قازاقتىڭ قانىن سوعىسسىز توككەنى ءۇشىن. مەنىڭشە، ءبىز ۇلكەن وزگەرىسكە كەلە جاتىرمىز» دەيدى. ساراپشى اتۋعا كىم بۇيرىق بەرگەنىن «مۇمكىن توقاەۆ بىلەتىن دە شىعار» دەپ مەڭزەيدى. ەرەۋىلدەن سوڭ ەل ىشىنەن حابار تاراتقان سيرەك ءجۋرناليستىڭ ءبىرى قانات تىلەۋحان «بۇيرىقتى كىم بەرگەنىن توقاەۆ تا، كوپشىلىك تە بىلەدى دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى، جاڭاوزەن تراگەدياسىنىڭ ەل ەسىنەن كەتپەۋى» دەپ سانايدى.

قاراجامباس مۇنايشىلارىنىڭ بەيبىت نارازىلىعى. 2 ماۋسىم 2011 جىل. فوتو: aktau-business.com

اتالعان تالاپقا توقاەۆتىڭ مۇمكىن رەاكتسياسى تۋرالى ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ءار قيلى. ءازىمباي عالي مۇنى «قالاي بولسا دا توقاەۆتىڭ باتىلدىعى جەتپەيدى، ول مۇنى تاكتيكالىق جاعىنان پايدالانۋى ءتيىس، بۇل تاپتىرماس قۇرالى» دەپ بىلسە، ال جۋرناليست تىلەۋحان «جاڭاوزەندىكتەر تالابى، ارينە، قازىرگى كەزدە ورىندالمايدى» دەيدى. ازاماتتىق جۋرناليستيكاعا ۇلەس قوسىپ جۇرگەن مامان «بىراق ءبىز جازىقسىز وققا ۇشقان باۋىرلارىمىزدىڭ قۇنىن سۇراي بەرۋىمىز كەرەك. التاي، ارقا، قاراتاۋ، مۇقىم قازاق حالقى وسىعان ءۇن قوسۋى ءتيىس. قىلمىس قايتالانباۋى ءۇشىن ول جازالانۋى شارت قوي. ال قازاق قوعامىندا قىلمىستىڭ ارتىنا قىلمىس جالعاسادى. جاڭاوزەن قاندى قىرعىنىنان كەيىن جازىقسىز جاندار سوتتالدى، ۇرىپ-سوعۋ ارقىلى كۋالىكتەر الىندى، بوجەنكا سىندى شىنشىل ازامات قۇپيا جاعدايدا كىسى قولىنان كوز جۇمدى»، – دەپ، ءۇمىتىن تالاپشىل قوعامنىڭ ارەكەتشىلدىگىنە ارتادى.

بۇعان قاتىستى بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشى ابزال قۇسپان دا قازىرگى جاعداي بۇرىنعىدان وزگەرە قويماعاندىقتان، بۇگىنگى «مەملەكەت باسشىسى توقاەۆتىڭ، «بۇرىنعى» باسشىلىق كەزىندەگى ەڭ قانقۇيلى وقيعاعا وبەكتيۆتى باعا بەرە الماسى تۇسىنىكتى جايت» دەپ ويلايدى. بىراق ول «بۇل – جاڭاوزەندىكتەردىڭ ارەكەتى ماعىناسىز دەگەندى بىلدىرمەيتىنىن» ايتىپ، «ءارتۇرلى دەڭگەيدە، اركىم ءوز قولىنان كەلگەنشە شىندىقتى اشۋ، ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا ارەكەت جاساي بەرگەندەرى كەرەك. ول ارەكەتتەردىڭ ءبىرىنشى كەزەكتە سول وقيعادان جاپا شەككەن جاڭاوزەندىكتەردىڭ وزدەرى تاراپىنان جاسالعانى اسا ماڭىزدى!» دەيدى.     

جالاقى ماسەلەسىن شەشۋدى تالاپ ەتكەن 1800 مۇنايشى جۇمىستان قۋىلىپ، جاڭاوزەن قالاسىنىڭ ورتالىق الاڭىندا اشتىق جاريالاعان ءساتى. 14 قىركۇيەك 2011 جىل. فوتو: aktau-business.com

حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويا الار ما؟

ساياساتتانۋشى ماسەلە «كىنالىلەردى تاۋىپ جازالاۋدا» دەسە، ءتىلشى اڭگىمە «توقاەۆتىڭ وسىعان قاتىستى ادامداردىڭ اتى-ءجونىن جاريالاۋ ەمەس» دەپ سانايدى. قانات تىلەۋحان ايتۋىنشا، مۇنىڭ سەبەبى ولار «ءبارى بەلگىلى  ادامدار: سول كەزدە وبلىستى باسقارعان قىرىمبەك كوشەرباەۆ كەيىن ۆيتسە-پرەمەر دارەجەسىنە كوتەرىلدى; جەرگىلىكتى پوليتسيا دەپارتامەنتىنىڭ ءبولىم باسشىلارى ءىىم كوميتەتتەرىنە جەتەكشىلىك ەتىپ كەتتى. حالىق بولىپ ءۇن قاتۋ قاجەت».

ءازىمباي عاليدىڭ پايىمداۋىنشا، ءىس ناسىرعا شاپقان جاعدايدا «نازارباەۆ جازالاۋعا رۇقسات بەرەدى». ساياسي تەحنولوگ ەڭ دۇرىسى «...كىنالى كادرلاردى قاتاڭ جازالاپ، حالىقتىڭ كوڭىلىن ورنىنا ءتۇسىرۋ قاجەت. مەيىلىنشە ارى قاراي ۋشىقتىرماعان دۇرىس. حالىقتىڭ ىزاسىن تارقاتۋ ءۇشىن ايىپتىلار قوعام الدىندا اشىق جاۋاپقا تارتىلۋى كەرەك» دەيدى.

ەرەۋىل كۇنى. فوتو: الەۋمەتتىك جەلى

«بۇرىن ەلدە «شىدايىق، ەگەمەن جولدان شىعىپ قالمايىق» دەگەن ۇلتتىق سانا باسىم بولۋشى ەدى، قازىر الەۋمەتتىك-تاپتىق، ولكەلىك سانا قالىپتاسىپ كەلەدى» دەگەن ساياساتتانۋشى بيلىككە مىناداي تەگىن كەڭەس ۇسىنادى:

– بيلىكتىڭ ەندىگى قادامى – حالىق پەن ليدەردى «ساتىپ الىپ»، پوپۋليزمگە بارۋى قاجەت. سوعىسپەن تاربيەلەنگەن ەلدى قۇرىق-نايزامەن شوشىتا المايسىڭ، الەۋمەتتىك دەمەۋ-قارجىلىق قولداۋ ءبىلدىرۋ ارقىلى ديالوگقا كەلۋمەن شەشىلەدى بۇل ماسەلە. ايىپتىلاردى پوپۋليستىك سيپاتتا جازالاپ، سونىمەن قاتار ايماققا جاقسىلىقتى جاۋدىرۋ قاجەت. جازالاۋ بولسا، بيلىكتىڭ وزگەرگەنىن، ياعني جاڭا كوماندا كەلگەنىن، توقاەۆتىڭ جەڭگەنىن كورسەتەدى. حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويادى دەگەن بار عوي. جازالاۋ شاراسى بولۋى ءتيىس. حالىق نارازىلىعىن وسىلايشا كاناليزاتسيالاۋ قاجەت.

ينفراقۇرىلىمدى دامىتىپ، جەرگىلىكتى تۇرعىنعا جاعداي جاساپ، ءىىم باسشىلارىن وزگەرتۋ كەرەك. نازارباەۆتىڭ جانىنا جاقىن بولعانىنا قاراماستان، «قانداي ءىرى فيگۋرا بولسا دا قۇرباندىق جاساۋعا» تۋرا كەلەدى. ساياساتتا قۇيقىلجۋ، قۇربىندىق دەگەن بولادى، – دەيدى ءازىمباي عالي.

جازالاۋ ستسەناريى يەدالدى نۇسقا بولعانىمەن، ونىڭ جۇزەگە اسارىنا قانات تىلەۋحان اسا سەنىڭكىرەمەيدى. «بيلىك قاندايدا ءبىر ستاتۋس بەرەدى دەپ ويلامايمىن» دەيدى. ويتكەنى «بۇلاي ەتسە، بيلىك ءوز قىلمىسىن بەلگىلى ءبىر دارەجەدە مويىنداعان بولادى» دەگەن ول:

– ساياسي جۇيە وزگەرمەگەندىكتەن بۇعان ساياسي باعا بەرۋ مۇمكىن ەمەس قوي. قاسىموۆتى جازالاۋ نەمەسە جاۋاپقا تارتۋ... قالايشا؟ سول كەزدە-اق «قايتا شىقسا، تاعى دا اتۋعا بۇيرىق بەرەتىنىن» ايتىپ، ءوز ادامدارىن اقتاپ الدى. ال جاۋاپقا تارتىلعان بەس پوليتسەي قىلمىستىق كودەكستە كوزدەلگەن «كىسى ءولتىرۋ» بابىمەن ەمەس، جاي «قىزمەتىن اسىرا پايدالانۋ» ايىبىمەن جاۋاپقا تارتىلدى. ارتىنشا ۋاقىتىنان بۇرىن بوستاندىققا شىعىپ كەتتى، – دەيدى.

ساراپشىلار ساپىرىسى: جاڭاوزەندىكتەر مەن بيلىك

«حالىق تا ابدەن وشىگىپ العان. راديكالدى كوڭىل-كۇي باسىم، ىمىرالاستىق جوق» دەيدى ساراپشى عالي. ونىڭ بولجامىنا قاراعاندا، «توقاەۆتىڭ كومانداسىنان كەيبىرى تولىق بيلىكتى الۋ ءۇشىن مۇنى پايدالانۋى ىقتيمال» كورىنەدى. ساياساتتانۋشى قازىرگى اق ساراي باسىنان ساياسي داعدارىس كەشىرىپ جاتقانىن،  مۇنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبىن قوسبيلىك ەمەس، «ءۇشباستى» ۇكىمەت پەن اتقارۋشى بيلىكتىڭ ىشىنەن شي شىعۋىمەن بايلانىستىرادى.

جەرگىلىكتى حالىقتى "تىنىشتاندىرۋعا" جۇمىلدىرىلعان ارنايى جاساق. 17-20 جەلتوقسان 2011 جىل. فوتو: اشىق دەرەككوز

– تۇتاس بيلىكتىڭ ءوزى كونسەرۆاتورلار مەن پروگرەسسيۆتەر بولىپ ەكىگە بولىنگەن. ءبىر-ءبىرىن شالا تىڭدايدى، كەيدە مويىندامايدى، ءبىر-بىرىنە باعىنبايتىن سياقتى. بيلىك ءبىر عانا قولعا شوعىرلانۋى كەرەك. بۇل بۇلعاق، ۋاقىتشا ساياسي داعدارىستىڭ قاشان اياقتالارى بەلگىسىز.

كەتەم دەگەن ادام، كەتپەك بولساڭ زىمىرا دەگەن پرينتسيپ بولۋ كەرەك. ساياسي ليۋستراتسيا جاساۋ كەرەك، ءبىرىنشى ادام عانا وزگەرىپ قويماي، بۇرىنعى كادرلار كەتۋ كەرەك جۇيەدەن. ...بيلىك قازىر ءۇشباستى بولدى: ءبىرى نۇرەكەڭ، ءبىرى توقاەۆ جانە ءبىرى داريعا. قاي باس ۇلكەن ەكەنىن ايتۋعا بولادى. نازارباەۆتىڭ اكىمشىلىك پارمەنى مىقتىراق. مۇنداي ساياسي داعدارىستى توقتاتۋ كەرەك. نۇرەكەڭ «ايتقانىمنان قايتپايمىن، بيلىكتى پالەنشەگە بەردىم، ءبارىڭ سوعان قۇلاق اسىڭدار» دەپ كەسىپ ايتسا دۇرىس بولار ەدى. راتسيونالدى ارەكەتتەردى قولعا العان دۇرىس، – دەيدى ساياسي تەحنولوگ.

جاڭاوزەندىكتەردىڭ قيىن-قىستاۋ كۇنىندە قاسىندا ءجۇرىپ، حالىقتىڭ مۇڭدى جانارىن كوڭىلىنەن وتكىزگەن قانات تىلەۋحان «ول جەردە ەل وتىرعاننان سوڭ، ەكونوميكالىق رەفورما جۇرگىزىپ، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ كەرەك. ولاي ەتپەگەن جاعدايدا، ساياسي تۇراقسىز وشاققا اينالۋى مۇمكىن» دەيدى. جانە ول قازاقستاندا قوس بيلىك بار دەگەنگە كەلىسپەيتىنىن جەتكىزدى.  تىلەۋحان «بىزدە جالعىز بيلىك بار، ول – ابسوليۋتتىك نازارباەۆتىڭ بيلىگى» دەپ سانايدى. ونىڭ پىكىرىنشە، «بيلىكتە ساياساتكەرلەر جوق». «ساياساتكەردە كەز كەلگەن نارسەگە، رۋحانيات، الەۋمەتتىك ماسەلە، ساياسات، ىشكى-سىرتقى قاتىناس تۋرالى پوزيتسياسى بولۋى قاجەت ەمەس پە؟» دەگەن وزىندىك ولشەم-كوزقاراسى بار قوعام بەلسەندىسى:

– بىزدەگى جاعداي ۋازىرلىك، وسمان يمپەرياسىنداعى سۇلتانعا قىزمە تەتەتىن پاشالار دەڭگەيىندە. بارلىعى تەك ءبىر ادامعا قىزمەت ەتەدى.  ...بيلىك كەز كەلگەن ماسەلەنى شەشۋدە كاسىبي تۇرعىدا دايىن ەمەس، حالىقپەن ديالوگ تا ورناتا المايدى، جالتاق، ءتۇيىندى تارقاتۋدا قاۋقارسىز. بۇل وزدەرىن ساياسي ەليتا دەپ سانايتىن ادامداردىڭ ءبىر ورىندا كوپ وتىرۋىنان تۋعان بيلىكتەگى داعدارىس، – دەيدى.

مۇنايشىلار. فوتو: اشىق دەرەككوز

ادۆوكات ابزال قۇسپان «ەگەر ارىز بۇل جولى دا فورمالدى تۇردە قارالىپ، ادەتتەگىدەي شىعارىپ-سالما جاۋاپپەن شەكتەلەتىن بولسا، وندا بۇل ەل-جۇرتتىڭ، وندا دا تەك جاڭاوزەندىكتەردىڭ ەمەس، سول وقيعاعا جانى اشيتىن بارلىق حالىقتىڭ الدىندا بۇل بيلىكتىڭ قانشالىقتى بەيشارا، سورلى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن كەزەكتى مىسال بولادى» دەپ ەسەپتەيدى.  قۇقىق قورعاۋشى مۇنى «حالىقتىڭ بيلىككە سەنۋ شكالاسى بۇرىنعىدان بەتەر قۇلديلاۋىنا» الىپ كەلەتىنىن العا تارتادى. ونىڭ پىكىرىنشە، «مۇنداي جاعداي ۇزاققا سوزىلا بەرمەسى انىق».

– بيلىك ءۇشىن ەڭ قولايسىز ايماق باتىس ءوڭىرى، ونىڭ ىشىندە جاڭاوزەن ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان، بيلىك باسىنداعىلار جاۋاپكەرشىلىك ماسەلەسىن كوتەرە الماسا دا، سول جاڭاوزەندىكتەردىڭ تۇرمىس جاعدايىن جاساپ، دەنساۋلىق پەن ءبىلىم سالاسىنا كوبىرەك كوڭىل بولۋلەرىنە تولىق مۇمكىندىكتەرى بار. اقشا جوق دەگەن اڭگىمە دالباسا، قازاققا تۇك پايداسى جوق ونداعان، جۇزدەگەن سپورت تۇرلەرىنە نەمەسە لرت سياقتى قايتارىمى جوق جوبالارعا  ءبولىنىپ جاتقان ميللياردتارعا تەك جاڭاوزەن ەمەس، ءبىراز ەلدى مەكەندەرگە جول تارتىپ، سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە بولادى، – دەيدى حالىق ادۆوكاتى اتانعان ساراپشى قۇسپان.

اقتاۋ حالقى ۆيتسە-پرەمەر ومىرزاق شۇكەەۆپەن كەزدەسۋدەن كەيىن. 18 جەلتوقسان 2011 جىل. فوتو: aktau-business.com

ءازىمباي عالي وزگە ساراپشىلاردىڭ ءسوزىن قوستاي وتىرىپ، ماسەلە «دەرەۋ شەشىم تاپپاسا، بۇكىل باتىس ولكە قوسىلىپ كەتۋى مۇمكىن» دەگەن الاڭداۋشىلىعىن ءبىلدىردى. «بيلىكتىڭ كۇشتىلىگى – ونىڭ وپەراتيۆتىلىگىندە. تاڭداۋ جاساي الماي، داعدارىپ تۇرۋ ءجون جول ەمەس» دەيدى ول.

مۇندا ساياسي تەحنولوگيانىڭ تەرەڭدىگى اسا ماڭىزدى. ساراپشى ۇسىنعان ستسەناريدىڭ ءبىر نۇسقاسى بويىنشا، «سول كەزدەگى باسشىنىڭ ءبارى كىنالى دەپ، نەگىزگى ايىپتىلاردى جاپپاي جازالاۋ قاجەت». وسىلايشا «ەڭ راديكالدى ادىسپەن، ياعني  ۇلتتىق-الەۋمەتتىك پوپۋليزم مەن قارجىلىق جارىلقاۋ ارقىلى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشىپ، حالىقتىڭ اشۋىن باساتىنداي جازالاپ، تازارتۋ قاجەت» دەيدى. ەسەسىنە «ەليتانىڭ تىنىشتىعى، داۋلەتى، ىشتەگى-سىرتتاعى اقشاسى، توقالى مەن بالالارىنىڭ جاعدايى قاۋىپسىز بولاتىن» كورىنەدى.

پرەزيدەنت قولىنداعى «ساياسي تۇتقىنداردى» ساياسي يميدجىنە قولدانا بىلسە...

قازاقستانداعى بەيرەسمي ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتىنىڭ اياققا تۇرۋىن سوڭعى جىلدارى انىق بايقاۋعا بولادى. دەسە دە قۇقىق قورعاۋشىلار بيلىك بەلسەندىلەردى «ءوتىپ كەتكەن اۋماققا قايتا جۋىماس» ءۇشىن نەشە ءتۇرلى جاسىتىپ-جۋاسىتۋ ءادىسىن قولدانادى دەپ ءجيى سىنايدى. وسى ورايدا نارازىلار بىلتىر ايماقتاعى  جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن كوتەرگەننەن سوڭ بىرنەشە جىل بۇرىنعى بۇزاقىلىق ارەكەتى ءۇشىن بەس جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان، كەيىن «ساياسي تۇتقىن» ساناتىنا قوسىلعان ەرجان ەلشىباەۆتىڭ دا ءىسىن قايتا تەرگەۋدى سۇرادى. ءدال وسىنداي سيپاتتا تەمىر توردا وتىرعاندار از ەمەس. «ساياسي استارى بار» ايىپتاۋ ۇكىمىمەن قامالعان «ساياسي تۇتقىندار» قاشان جانە قانداي ساياسي جۇيەدە بوسايتىنى تۋرالى قۇقىق قورعاۋشى ساراپشى ابزال قۇسپان «تەك ەرجان ەمەس، مۇحتار جاكىشەۆ، ارون اتابەك، ماكس بوقاەۆ جانە باسقاسى بار، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ەسىمى ەل اۋزىندا. وسىنشا ۋاقىت بويى ارىسىمىزدى بوساتۋعا تولىق مۇمكىندىگى (ساياسي، زاڭدىق-قۇقىقتىق) بولا تۇرا بيلىك مويىن بۇرماي كەلدى» دەپ سىنادى. ول قازىرگى بيلىك تە «ءدال وسى ماسەلەدە دارمەنسىزدىك تانىتۋدا» دەيدى. «ايتپەسە، توقاەۆتىڭ الدىنا بۇل ماسەلە ءبىر ەمەس، بىرنەشە مارتە قويىلدى. وزىمە ناقتى بەلگىلىسى، بىلتىرعى ۇلتتىق كەڭەسكە ازاماتتاردى شاقىرعاندا، ءبىراز بەدەلدى ازامات وسى ماسەلەنى كولدەنەڭ تارتىپ بارماي قويعان بولاتىن. بۇل جەردە بيلىك (بۇرىنعىسى بار، قازىرگىسى بار) ۇتىلعاندا دا مىقتاپ ۇتىلۋدا، بىرىنشىدەن، ولار وسى كەزگە دەيىن اتتارى اتالعان ازاماتتاردىڭ ناققتى كىناسىن دالەلدەيتىندەي قوعام الدىندا وي-پىكىر قالىپتاستىرا المادى. ولاردىڭ بار قولدارىنان كەلگەنى، شەتەلدىك، وتاندىق باق-تار قانشا ايتىپ-جازىپ جاتسا دا ەستىمەگەن كۇي تانىتىپ، ءلام-ميم اۋىز اشپاي قويدى. بۇل قوعام الدىندا اتاعان ازاماتتاردىڭ الدەقاشان اقتالىپ قويعانىنىڭ انىق بەلگىسى، ەل ءۇشىن قازىر ولار ناعىز باتىرلار، بولدى!» – دەيدى ادوكات. توقاەۆ حالىق الدىندا بەدەل جيعىسى كەلسە، «ونىڭ ناقتى ءارى توتە جولى –  باتىرلاردى (ساياسي تۇتقىندار – رەد.) تەمىر توردان بوساتۋ، جاڭاوزەن وقيعاسىنا وبەكتيۆتى باعا بەرۋ» ەكەنىن ايتادى. وعان بۇل كۇننىڭ اۋىلى الىس ەمەستەي تۇيىلەدى ەكەن.

ازاماتتىق بەلسەندى، ادۆوكات ابزال قۇسپان. فوتو: ساراپشىنىڭ جەكە مۇراعاتىنان

ال قانات تىلەۋحان «پرەزيدەنت ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك باق الدىنا شىعىپ، ەسەپ بەرمەگەن سوڭ، «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن ىسكە اسىرۋى مۇلدەم مۇكىن ەمەس» دەپ توپشىلايدى. ونىڭ تۇجىرۋىنا قاراعاندا، «بۇل دەكوراتيۆتى دەموكراتيا ورناتقان نازارباەۆ جۇيەسىن ۋادە بەرۋ ارقىلى ارمەن قاراي جالعاستىرۋ عانا.  ازاماتتىق تالاپشىل قوعام ويانبايىنشا، وسىلاي جالعاسا بەرەدى، ساياسي تۇتقىندار كوبەيە بەرەدى. ازاماتتىق قوعامنىڭ سۇرانىسىنان ساپالى ساياساتكەرلەر پايدا بولادى، سول كەزدە عانا بىردەڭە وزگەرۋى ىقتيمال».

تاجىريبەلى جۋرناليست «ساياسي قۋعىنىڭ» قىر-سىرى الەۋمەتتىك توپقا بايلانىستى ءارتۇرلى جۇرەتىنىن ايتادى. ول «بەلگىلى تۇلعالاردان تارتىپ الاتىن بەدەلى، قىزمەتى، جيعان-تەرگەنى بولسا، حالىقتىڭ ەڭ اياۋلى دۇنيەسى ءومىرى عانا بار» دەيدى. سوندىقتان «ەل شۇكىرشىلىكپەن، «ماي جەمەسەك تە، قارا نان ازىرگە بولادى» دەگەن پسيحولوگيامەن كۇن كەشىپ وتىر. نەگىزى قاندايدا ءبىر ساياسي جۇيە وزگەرۋ ءۇشىن جوعارىدان ەمەس، تومەننەن باستالۋى كەرەك. ماسەلەنى تۇرعىن ەمەس، ازامات رەتىندە سەزىنگەندە عانا وزگەرىستەر باستالادى. مەنىڭشە، تاعدىرلاس پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ ساياسي ساحناسىندا زەلينسكيدىڭ، سااكاشۆيليدىڭ پايدا بولۋى – ازاماتتىق قوعامنىڭ تالابىنان» دەپ تۇجىرادى.

تەمىردەي قارۋلانعان ءتارتىپ جاساعى. فوتو: اشىق دەرەككوز

سونداي-اق ساراپشى ساياسي تۇتقىن اتانۋدىڭ سىرتىندا قوعامدا نەبىر قيتۇرقى لاس ادىستەردىڭ قولدانىلاتىنىن مالىمدەدى. بۇل جونىندە:

– ەڭ قورقىنىشتىسى، بۇرىن زاڭمەن جازالانۋشى ەدى، ال قازىر ءوز پىكىر-حاقىنا كۇرەسۋشىلەرگە قارسى كريمينالدى كۇشتەر ارالاسۋدا. مۇنى كوپبالالى انالاردىڭ اراسىندا ءجۋرناليستى سوققىعا جىعۋ، تاۋەلسىز باق-قا شابۋىلداۋ، تەتۋشكالاردىڭ پايدا بولۋىنان بايقاۋعا بولادى، – دەيدى.

ءاۋ باستا...

2011 جىلى تۋرا تاۋەلسىزدىك كۇنى جاڭاوزەن قالاسىندا پوليتسيا قارۋسىز-بەيبىت مۇنايشىلارعا وق اتقان قايعىلى وقيعا بولدى. ايلاپ اشتىق جاريالاعانىنا قاراماستان، تالابى ەشقانداي وڭ شەشىم تاپپاعاندىقتان شاراسىز ەرەۋىلگە شىققان مۇنايشىلار مەن قالا تۇرعىندارى جاپا شەككەن. جاڭاوزەن قالاسى مەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بيلىگى پوليتسيانىڭ قارۋ قولدانۋىن «قورعانۋ» دەپ ءتۇسىندىردى.

بيلىك بەيبىت بۇقاراعا قول كوتەرگەن تراگەديادا، رەسمي دەرەك بويىنشا، 16 ازامات قازا تاۋىپ، جۇزدەگەن ادام جارالانعان. قالا تۇرعىندارى مەن قۇقىق قورعاۋشىلار، قۇرباندار سانى بۇدان كوپ دەپ سانايدى. مۇنايشىلار ەرەۋىلىنە قاتىسقان ازاماتتاردى قوسقاندا، 37 ادام جازالاندى. بەس پوليتسەي مەن ازاپتاۋ وقيعالارى بولعان يزولياتوردىڭ باستىعى جاۋاپقا تارتىلدى.

قانات تىلەۋحان «تاۋەلسىزدىك كەزەڭى تاريحىنداعى ەڭ اۋىر تراگەديا ەندى قايتالانباسى ءۇشىن ەشقاشان ۇمىتىلماۋى قاجەت، بيلىكتىڭ الدىنان شىعا بەرۋى كەرەك» دەيدى.

"The Qazaq Times"