ءازىمباي عالي: پۋتين كەرەمەت تاكتيك، بىراق وتە ناشار ستراتەگ

– بۇرىن كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدىق. قازىر رەسەيمەن ورتاق شەكارامىز دا بار. جالپى، قازىرگى قازاق-رەسەي قارىم-قاتىناسى قانداي؟

– قازاق-رەسەي ارا-قاتىناسى وتە كۇردەلى. بىراق درامالىق ەمەس. ويتكەنى نازارباەۆ سوناۋ گورباچەۆپەن ءتىل تابىسقان. سودان كەيىن ەلتسينمەن ءتىل تابىستى. ەندى مىنە پۋتينمەن ءتىل تابىسۋدا. بارلىعى دا يمپەريالىق پيعىلداعى ادامدار. گورباچەۆتىڭ ءوزى «سولتۇستىك تەرريتوريالاردى تارتىپ الساق قايتەدى» - دەگەن سولجەنيتسىننىڭ سوزدەرىنە ەرگەن. ەلتسين دە، پۋتين دە يمپەرياشىل. ( نازارباەۆ – رەد ) سولاردىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، بىزدەردى سوققىعا سولدىرمادى. ايتپەسە، «ۋكرايناعا شامامىز جەتپەس، الدىمەن ءبىزدى (قازاقستاندى – رەد) جالمايىق» دەسە، وندا ءبىزدىڭ جاعدايىمىز قيىن بولار ەدى. ولاردا دا مەليتاريستىك، يمپەرياشىل لوببي بار. «قانشا كوپ اقشا جۇمسايمىز، ەندى اسكەردى ءبىر كورەيىك» دەگەندەي. قازىر ۋكراينادا بەس جىل بولدى سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. بىراق ناتيجە جوق. قىرىمدى باسىندا الداپ الىپ الدى. قىرىم حالقى ويلاعان، «بالالارىمىز ماسكەۋدە وقيدى، جالاقىمىز رەسەيدىكىندەي بولادى، سولاردىڭ قۇرامىندا بولساق تۋريستەر بىزگە قاپتاپ كەلەدى» دەپ. بىراق ومىردە مۇلدە باسقاشا بولدى. حالىق الدانىپ قالدى. سوندىقتان رەسەي كونفرانتاتسياعا بارساڭ وتە قاۋىپتى مەملەكەت. بىراق ءبىزدىڭ پرەزيدەنت وندايعا جىبەرمەدى.

– رەسەيمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىمىزدان قانداي قاۋىپ بار؟ 

– ءبىرىنشى قاۋىپ، بايقاۋسىزدا سانكتسيا الىپ قالۋىمىز مۇمكىن. ەكىنشى، ولار (رەسەي – رەد) بىزگە «سەندەر ورىستارعا قازاقشا سويلە دەپ تالاپ قويادى ەكەنسىڭدەر»، «ورىس مەكتەپتەرى قىسقارىپ بارادى ەكەن» دەپ، اسكەري ينتەرۆەنتسيا جاساۋى مۇمكىن. ولاردا بۇعان سىلتاۋ بار. بىراق 4-5 جىل بولدى ولاردىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى ناشارلاپ بارادى. قازاقستاندى بىردەن جاۋلاپ الۋ وتە قيىن. قازاقستان ۋكراينا ەمەس ىدىراپ جاتقان. بۇدان بولەك ءبىزدىڭ جاعىمىزعا شىعۋعا مۇدەللىلەر دە بولۋى مۇمكىن. 

– وسى قاۋىپتەردەن ساقتانۋ ءۇشىن بىزگە ءوز كۇشىمىزگە عانا سەنۋ كەرەك پە، جوق الدە باتىستىڭ نەمەسە اقش-تىڭ انتيرەسەي، انتيقىتاي دەگەن باستامالارىن پايدالانۋىمىز قاجەت پە؟

– بىرنەشە حالىقارالىق فاكتورلار بار. اقش پەن قىتاي ونداي سوعىسقا جىبەرمەيدى. رەسەيدىڭ ءوز ويى بار. ولار ءسۇريا جانە ۋكراينامەن سوعىسىپ جاتىر. ەكەۋىندە دە پالەندەي ناتيجە جوق. بارىنە دە تولەۋ كەرەك. ەشكىم تەگىن سوعىسقىسى كەلمەيدى. سوسىن، ولار قازاقستاننىڭ اسكەري كۇشىن مولشەرلەپ بىلەدى. ەگەر جەڭىلىپ قالسا، پۋتين ورنىنان ۇشىپ كەتەدى... اقش-پەن جارايدى جاۋ شىعار. ال قازاقستانعا تيىسكەندە تاعىدا ءبىر اڭىزداردى ويلاپ تابۋ كەرەك بولادى. مىسالى: سۇرياداعى سوعىستا ءبىر ءساتسىز ايدا 500 ورىس ادامى ءولدى. ءبىر ۇشاقتا 300 ادام قايتىس بولدى. سودان كەيىن تاعى ءبىر شايقاستا 200 ادام كوز جۇمدى. ارينە ودان كەيىن بۇنداي كوپ شىعىن بولعان جوق. بىراق ءوزىنىڭ ۇزاق ۋاقىت سوعىسا المايتىنىن كورسەتتى. ىشكى رەسۋرس جەتپەيدى. قازاقستان (رەسەيمەن ارادا سوعىس بولا قالعان جاعدايدا – رەد) بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تويتارۋى مۇمكىن. جالپى، ورىس حالقى رەسەيگە جەر قوسساڭ «الاقاي» دەيدى، ال ەگەر دە تۇرمىسى ناشارلايتىن بولسا، «بۇل سوعىس بىزگە كەرەك ەمەس» دەپ شىعا كەلەدى. كسرو-نى قۇلاتىپ تاستادى عوي. ورىس قوي ونى قۇلاتقان، قازاق ەمەس. وزدەرى ءوز مەملەكەتىنىڭ «شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى».

– وسى جەردە رەسەيدەگى جالدامالى اسكەرلەر جونىندە ايتساق. پۋتين «وعان مەنىڭ قاتىسىم جوق» دەپ وتىر. بىراق ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن ءسۇريا مەن شىعىس ۋكراينادا سوعىستى. ەندى كەشە عانا ۆەنەسۋەلاعا باردى دەگەن اقپارات تارادى. ەگەر قازاقستاندا وسىنداي جاعداي بولا قالسا، رەسەيدىڭ بىزگە جالدامالى اسكەرىن كىرگىزۋ قاۋىپى بار ما؟

– كىرگىزىپ جىبەرۋ قاۋىپى بار. بىراق ولار شىعىس ۋكراينادا ءبىراز تۇرىپ قالدى. ولاردىڭ سانى كوپ ەمەس. قازىردىڭ وزىندە ولاردىڭ سانى جەتىسپەيتىن سياقتى. ويتكەنى شىعىس ۋكراينادان سۇرياعا، ءسۇريادان ورتالىق افريكاعا جىبەرىپ جاتىر. سوندىقتان ونىڭ دا شىعىندارى شەكتەۋلى ءتارىزدى... جالپى، پۋتين كەرەمەت تاكتيك، بىراق وتە ناشار ستراتەگ. ول العاشقى بەس قادامىن مىقتى ويلاستىرادى. بىراق التىنشى قادامنان، ونىنشى قادامعا دەيىن ول تۇككە جارامايتىن ءىس بولىپ شىعادى. ۋكراينانى الا المادى. اسكەري شىعىن اسىپ كەتتى. نە جەڭىس جوق، نە جەڭىلىس جوق. ەندى قازىر «اسكەردى ول جاقتان شىعارامىز با» - دەپ جاتىر. ءسۇريادا دا سولاي... 

– ەندى ەلدىڭ ىشىنە ويىسساق. اقپان ايىنىڭ اياعىندا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ قۇرىلتايى وتەدى. وندا قانداي باستامالار كوتەرىلۋى مۇمكىن؟

– مەنىڭ ويىمشا، سونىڭ الدىندا سينحروندى تۇردە بىرنەشە ءمينيستردى الىپ تاستاۋى مۇمكىن. الدىندا «سەندەر قورقاقسىڭدار» دەدى عوي. بۇل قۇرىلتاي دەپۋتاتتارى مەن قازاقستان حالقىنا سەنىم ورناتۋ. بىراق «ەندى بارلىعى جوندەلەدى» دەپ ايتۋى كەرەك. ولاردى بەكەردەن بەكەر الىپ تاستامايدى. «سايلاۋ بولادى، بولمايدى» دەگەن اڭگىمە بىزدە كوپ جاعدايدا بەكەر شىقپايدى. ونداي اڭگىمەنىڭ شەتى شىعىپ كەتتى. بۇل حالىقتىڭ رەاكتسياسىن ءبىلۋ... بىراق سايلاۋ وتكىزسە دە نازارباەۆ قالادى. جاناما ۇمىتكەرلەر بولسا دا ولار تۇككە تۇرعىسىز ادامدار بولادى. جولپى، قوعامدا نازارباەۆ شوشىيتىنداي نارازىلىق جوق.

– نازارباەۆ پرەزيدەنتتىككە تۇسپەگەن جاعدايدا ءتۇبى باسقا پرەزيدەنتتى تاڭداۋىمىز كەرەك قوي. وسىعان رەسەي مەن قىتاي قانشالىقتى ارالاسادى? 

– ارالاسادى. بىراق قانشالىقتى ەكەندىگىن بىلمەيمىن. دەسە دە، ءبىزدىڭ كەيبىر قايراتكەرلەر ەكى-ءۇش جىل بۇرىن رەسەيدىڭ الدىندا مايموڭكەلەپ ءجۇر. نۇرەكەڭ ايتتى عوي ءبىر رەت: «پارلامەنت مۇشەلەرى مەن مينيسترلەر قازاقشا سويلەسىن» دەپ. ءبارى قازاق قوي بىزدە (كۇلدى). داريعا شىعا كەلدى «نە پراۆيلنو» دەپ ورىسشا. بۇل « پۋتين، مەنى ەستىپ تۇرسىڭ با؟» دەگەن ءسوز. پۋتين ءتىل ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل بولەدى. قازىر بىزگە ينتەرۆەنتسيا جاساي المايدى. بىراق، ىقپالدى توپتارى بار، ولار قارجى الادى، كەيبىر ءوزىڭىزدىڭ ارىپتەستەرىڭىز بار رەسەيدەن قارجىلاي كومەك الاتىن. كەيبىر اقشا الماي تەگىن جۇمىس ىستەيتىن يدەيالىق رەسەيشىلدەر بار. ولار قارجى المايدى. بۇنى ءوزىنىڭ بورىشى سانايدى. بىراق (رەسەيدى – رەد) جاقتاۋشىلار ازايىپ بارا جاتىر. قازىر 91 پايىز قازاق، قازاق مەكتەبىندە وقيدى. مەنىڭ زامانىمدى بۇل كورسەتكىش 50 پايىز بولاتىن...

“The Qazaq Times”