قارىزى كوپ مۇنايلى ەل

2017 جىلى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قارىزى 193,3 ملرد تەڭگەگە دەيىن جەتكەن. ال بيىل مۇناي قۇنى ايتارلىقتاي وسكەنى بەلگىلى. ايتەۋىر 2015 جىلعىداي 30 دوللاردان تومەن ەمەس. بىراق مۇنداعى قارا-قايشىلىق مىنادا. قازاقستان مۇنايلى ەل بولا تۇرا جانە مۇناي باعاسى كوتەرىلگەن كۇننىڭ وزىندە مەملەكەتتىڭ قارىزى ازايۋدىڭ ورنىنا كوبەيىپ جاتىر. سوندا ۇكىمەتتىڭ مۇنايدان، سالىقتان تاپقان تابىسى قايدا كەتىپ جاتىر؟ قارىز "وڭدە ەمەس  تۇستە عانا" ازايىپ جاتقان سەكىلدى.

ەگەر قر قارجى مينيسترلىگى ۇسىنعان مالىمەتتەرگە ءمان بەرسەك، 2017 جىلى ۇكىمەتتىڭ قارىزى 14,8 پايىزعا ءوسىپ، 10 ترلن 193,3 ملرد تەڭگەگە دەيىن جەتكەن. ياعني قارىز كولەمى 1 ترلن 316 ملرد تەڭگەگە ارتقان. دوللار ەكۆيۆالەنتىمەن ەسەپتەر بولساق، ءوسىم 15,1 پايىزعا نەمەسە 4 ملرد 37,0 ملن دوللاردان 30 ملرد 672 ملن تەڭگەگە دەيىن جەتكەن.

سونىمەن ەگەر مينيسترلەر كابينەتى قارىز كولەمىن 2016 جىلعى دەڭگەيدە ساقتاپ، نارىقتاعى تاۋەكەلدەردى شەكتەگەن بولسا، وندا بۇدان ۇنەمدەلگەن قارجى قازاقستانداعى باستى الەۋمەتتىك سالالاردىڭ ءبىرىن قارجىلاندىرۋعا جەتەر ەدى. سوندا قازىنانى تولتتىرۋدىڭ باسقا كوزدەرىن ىزدەۋدىڭ قاجەتى بولماس ەدى.

ۇكىمەتتىڭ ىشكى قارىزىنا كەلەر بولساق، مۇنىڭ كولەمى "بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى" ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلىپ وتىرعان كۇننىڭ وزىندە 3 ەسەگە وسكەن نەمەسە (32,1%) 5 ترلن 624,3 ملرد تەڭگەگە دەيىن جەتكەن. ال دوللار ەسەبىندە الىپ قارار بولساق، كورسەتكىش 0,4 پايىزعا (32,5 پايىز) جوعارى. ياعني 16 ملرد 923,8 ملن دوللار شاماسىندا. ال مۇناي باعاسىنىڭ كوتەرىلۋىنە قاراماستان، قارىز سوماسىنىڭ بۇلاي تەز ءوسۋى  تۇسىنىكسىز جاعداي ەكەنى انىق.

ويتكەنى قازىنا مۇناي باعاسى ارقىلى ارتىپ جاتقاندىقتان، ونىڭ كىرىسى دە ارتۋى ءتيىس ەدى. سوندىقتان قارىز كولەمىنىڭ ارتۋىنا ەش نەگىز كورمەي تۇرمىز. ونىڭ ۇستىنە  سەنىمدى جانە تابىستى قارجى قۇرالدارىنا ورنالاستىرۋعا بولاتىن "بجزق" اق-نىڭ دا زەينەتاقى اكتيۆتەرى ۇنەمى ۇلعايىپ وتىراتىنىن ەستەن شىعارماعان ءجون.

دەگەنمەن حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى مەن باسقا دا قارجى جونىندەگى رەيتينگ اگەنتتىكتەرىنىڭ مالىمەتىنشە، ۇكىمەتتىڭ سىرتقى قارىزى 2017 جىلى 0,8 پايىزعا نەمەسە 13 ملرد 748,5 ملن دوللارعا دەيىن تومەندەگەن. ۇلتتىق ۆاليۋتامەن ەسەپتەر بولساق، قارىز 4 ترلن 569,0 ملرد تەڭگەگە دەيىن تومەندەگەن. بۇل قارىزدىڭ 6,5 ملرد دوللارى ءتۇرلى تاۋەلسىز ەۋرووبليگاتسيالارعا تيەسىلى بولسا، 4 ملرد 15,7 ملن دوللار دۇنيەجۇزىلىك بانككە، 2 ملرد 164 ملن دوللارى ازيا دامۋ بانكىنە تيەسىلى.

قارجى مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكاسى بويىنشا ۇلتتىق بانكتىڭ سىرتقى قارىزى جوق. بىراق، ىشكى قارىز كولەمى ايتارلىقتاي وسكەن. شامامەن 26,4 پايىزعا نەمەسە 3 ترلن 183,4 ملرد تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلگەن (دوللار ەكۆيۆالەنتىمەن ەسەپتەر بولساق، 26,7% نەمەسە 9 ملرد 579,1 ملن دوللاردى قۇرايدى). مۇندا ەسكەرەتىن نارسە، باس بانك قارىزىنىڭ ءوسۋى نارىقتا تەڭگە وتىمدىلىگىنىڭ ارتىپ كەتۋىمەن بايلانىستى.

بۇدان بولەك، 2017 جىلى مەملەكەتتەگى جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ دا قارىز الۋعا دەگەن "قۇلشىنىسى" ارتقان دەۋگە بولادى. مىسالى ولاردىڭ مەملەكەتتىك قارىزى 30,1 پايىزعا، 572,1 ملرد تەڭگەگە دەيىن وسكەن. امەريكا ۆاليۋتاسىمەن ەسەپتەر بولساق - 1 ملرد 721,6 ملن دوللار (30,5 پايىز). شىن مانىندە ولارعا كرەديت بەرىپ وتىرعان ۇكىمەت. بىراق وسى قارىز كولەمىنە قاراماستان وڭىرلەرگە 2018 جىلدىڭ باسىندا تاعى 444,7 ملرد تەڭگە قاجەت بولعان.

سونىمەن 2017 جىلى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك قارىزىنىڭ جالپى سوماسى 18 پايىزعا، 13 ترلن 504 ملن تەڭگەگە، اقش ۆاليۋتاسىمەن 40 ملرد 635 ملن دوللارعا دەيىن كوتەرىلگەن. ستاتيستيكا تولىق بولۋ ءۇشىن بۇعان ەندى  مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن مەملەكەتتىك قارىز سوماسىن (446,1 ملرد تەڭگە نەمەسە 1 ملرد 342,5 ملن دوللاردى) جانە مەملەكەتتىك كەپىلگەرلىكتەرى بويىنشا بورىش (37,8 ملرد تەڭگە نەمەسە 113,8 ملن دوللار) كولەمىن قوسامىز.

قازاقستاننىڭ قارىزى. فوتو: QT

“The Qazaq Times”