تالىپتەر ايماقتا ماڭىزدى كۇشكە اينالدى: اۋعانستان «جالىنى» قايدا بەت الدى

اۋعانستاننىڭ تاجىكستان، وزبەكستان جانە تۇركىمەنستان سەكىلدى ورتا ازيا ەلدەرىمەن اراداعى شەكارا بەكەتتەرىن «تاليبان» ۇيىمىنىڭ باقىلاۋىنا ءوتىپ جاتىر. جاقىندا ماسكەۋدەگى كەلىسسوز كەزىندە مالىمدەمە جاساعان تالىپتەر ەلدىڭ 85 پايىز اۋماعىن ءوز باقىلاۋىندا ۇستاپ تۇرعانىن ايتتى. بۇل مالىمەت شىندىققا جاناسپاسا دا كەيبىر ەلدەردىڭ اقپارات قۇرالدارى سونى باسشىلىققا الىپ سويلەي باستادى. ونسىز دا ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن ايماقتىق تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىندە اۋعانستان باستى تاقىرىپقا شىققان. مىنا سوڭعى جاعدايلاردان كەيىن اۋعانستان تاقىرىبى كۇندەلىكتى وزەكتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولاتىنى ايقىندالا ءتۇستى.  

اۋعانستاننىڭ بىزبەن تىكەلەي شەكارالاسپايتىنى، تاجىكستانداعىداي شەكارامىزدى كۇندە تالىپتەر مەن ولاردان باس ساۋعالاپ قاشقان اۋعان قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى بۇزىپ جاتپاعانى راس. بۇل اۋعانستاننان بىزگە تونەتىن قاۋىپ جوق دەگەندى بىلدىرمەيدى. ماسەلە ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىقتا بولىپ وتىر. شەتەلدىك كۇشتەر ەلدەن كەتىسىمەن اۋعانستاندا تالىپتەر مەن ۇكىمەت اراسىندا ازاماتتىق سوعىستىڭ بولۋ ىقتيمالدىعى كۇن وتكەن سايىن جوعارلاپ كەلەدى. بۇل ىشكى قاقتىعىستا قاي تاراپتىڭ باسىم ءتۇسۋى قازىرگى تاڭدا ماڭىزدى بولماي قالدى. نەگە دەسەڭىز، قاي تاراپ باسىمدىققا يە بولسا دا قاقتىعىستار ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلا ءتۇسۋى مۇمكىن. بۇل ونسىز دا اۋمالى-توكپەلى اۋعانستانداعى تۇراقسىزدىقتى تەرەڭدەتىپ، ەلدە ءتۇرلى ەكسترەميستىك، تەررورلىق توپتاردىڭ جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاۋلاپ وسۋىنە مۇمكىندىك جاراتپاق. بىزگە تونەتىن اۋعانستان قاۋىپىن وسى تۇرعىدا باعالاۋعا دا بولادى.

ءابۇيىر ءۇشىن اسىرىپ قانىمىز ەمەس، سايتىمىزدا وسىدان بىرەر جىل بۇرىن اۋعانستاندا جاڭا قاۋىپتىڭ وتى مازداپ جاتقانىن، وسى مازداق ءبىر كۇنى جالىنعا اينالۋى بەك مۇمكىن ەكەنىن، سول جالىندى سىرتقى كۇشتەر ورتا ازياعا قاراي ۇرلەيتىن بولسا، قازاقستاندى قامتىعان ايماقتىڭ قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق ماسەلەسىندە  جاڭا سىن-قاتەرلەرگە تاپ بولاتىنىن بولجاپ ايتقان ەدىك. ارينە، بۇل بولجامدار قانداي دا ءبىر ساۋەگەيلىكپەن ەمەس، سول كەزدەگى بىزگە كورشىلەس ەلدەر مەن ايماقتارداعى وقيعالاردىڭ دامۋ باعىتىنا،  ىرى دەرجۆالاردىڭ ءىس-قيمىلدارىنا، يراك پەن ءسۇريا جەرىندەگى سوعىستان كەيىن تەررورلىق توپتاردىڭ جاڭا باعىتتاعى قيمىل-قوزعالىسىنا جاسالعان اقپاراتتىق تالداۋ مەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان-دى (سايتىمىزدىڭ ىزدەۋ بولىمىنەن اۋعانستان، ورتالىق ازيا، دايش نەمەسە «يسلام مەملەكەتى» دەگەن تاقىرىپتار ارقىلى بۇعان قاتىستى ماتەريالداردى كورە الاسىز).

قىتاي مەن رەسەيدىڭ تالىپتەرمەن ديالوگى كەشە عانا باستالعان جوق. اۋعانستاندا اقش ىقپالى ءجۇرىپ تۇرعان كەزدىڭ وزىندە بەيجىڭ «تاليبانمەن» كەلىسسوزدەر باستاپ ۇلگىرگەن. ارينە، اقش ىقپالىنىڭ اياسىنداعى اۋعان جەرىندە قىتاي ءوز ساياساتىن بۇعان دەيىن العا ىلگەرلەتە العان جوق. رەسەي دە تالىپتەرمەن قاتىناستى ساقتاپ كەلدى، ءتىپتى اقش اسكەرلەرىن ءولتىرۋ ءۇشىن تالىپتەرگە اقشا تولەپ كەلگەنى تۋرالى مالىمەتتەر دە بار. ءوز كەزەگىندە جانە ءوز دەڭگەيىندە قازاقستان دا، وزبەكستان دا تاجىك پەن تۇركىمەن دە «تاليبانمەن» بەلگىلى دەڭگەيدە ديالوگ ورناتۋعا تىرىستى. قازاقستان كەيبىر گۋمانيتارلىق، قۇقىقتىق جانە ءبىلىم بەرۋ سالالارىندا اۋعانستانمەن قارىم-قاتىناستى بۇعان دەيىن دە ءوز دەڭگەيىندە دامىتىپ كەلگەن. بىراق، رەسەي، قىتاي، اقش سەكىلدى دەرجاۆالاردىڭ «تاليبان» نەمەسە وزگە دە تەررورلىق توپتارمەن ديالوگ ورناتۋداعى تاجىريبەسى ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ الدىن وراپ كەتەتىنى قازىرگى وقيعالاردان-اق كورىنىپ تۇر.

بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن وزدىگىنەن الدە سىرتقى كۇشتەر جاعىنان بولسىن اۋعانستاندا جاڭا قاتەردىڭ شوعى قىزدىرىلىپ جاتقانى بەلگىلى بولعانىمەن، ودان شىققان جالىندى قاي باعىتتا «ۇرلەيتىنى» انىق بولماعان ەدى. قىتايدىڭ باتىسىنداعى شىجاڭعا قاراي ما، الدە ورتا ازياعا قاراي ما؟ بۇگىنگى قالىپتان قاراساق بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى انىق بولعانداي. تالىپتەردىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن شەكارا بەكەتتەرىن باقىلاۋىنا الۋى جانە بارعان سايىن ەلدىڭ سولتۇستىك شەكارا اۋماقتارىندا بەلسەندى بولا ءتۇسۋى بىزگە كەلەتىن قاۋىپتى كوبىرەك اڭعارتقانداي.

بۇنىڭ ءبارى نەنى تۇسىندىرەدى؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «تاليبان» ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتە ماڭىزدى كۇشكە اينالدى. 2014 جىلدارى ءسۇريا مەن يراك جەرىندە حاليفات جاريالاعان «يسلام مەملەكەتى» دە قازىر اۋعانستاندا كۇش ساقتاپ تۇرعانىن ەسكەرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇدان ەكى جىل بۇرىنعى مالىمەتتەردە اۋعان جەرىندە 10 مىڭنان استام دايش سودىرلارىنىڭ توپتالعانى ايتىلعان. ءتىپتى، ولار اۋعانستاندا تالىپتەرمەن تەرريتوريالىق تالاسقا تۇسكەنى دە بار. كەيىننەن ەكەۋى كەلىسىمگە كەلىپ، ءوزارا تارتىس توقتاپ قالدى. ەندىگى جەردە ايماق ەلدەرى تالىپتەردى رەسمي بيلىك رەتىندە تانىماسا دا، بەلگىلى دەڭگەيدە ساناسا وتىرىپ، ءوز مۇددەسىن قورعاۋ باعىتىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋى ورىندى.

“The Qazaq Times”