كوروناۆيرۋس جانە الەم: شۆەد مودەلىنىڭ كۇنگەيى مەن كولەڭكەسى

كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيامەن كۇرەستە شۆەد بيلىگى وزگە ءتاسىل تاڭدادى: ۇجىمدىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا ەلدە كارانتين ەنگىزگەن جوق، تۇرعىندار اراسىندا قالىپتى ءومىر ءسۇرۋ فورماسى ساقتالدى. دەگەنمەن شۆەتسيانىڭ باس ەپيدەميولوگى اندەرس تەگنەلل ۇسىنعان بۇل تۇجىرىم ىندەتپەن كۇرەستە ايتارلىقتاي ناتيجە كورسەتكەن جوق. كەرىسىنشە، ءولىم-ءجىتىم سانى بويىنشا شۆەتسيا الەمدىك انتيرەكورد ورناتقان ەلدەر تىزىمىندە كوش باستادى.

پاندەميامەن كۇرەستە شۆەتسيا مەن الەمنىڭ وزگە ەلدەرى ەكىگە بولىنگەن. COVID-19 دەرەگى العاش تىركەلگەن مەملەكەتتەر جاپپاي توتەنشە جاعداي ەنگىزىپ، قاۋىپسىزدىك شارالارىن كۇشەيتتى. ال شۆەتسيا كوروناۆيرۋستى جەڭۋدىڭ جالعىز جولى – ۇجىمدىق يمممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ ەكەنىن ايتتى. ياعني ىندەتتى مەيلىنشە كوپ حالىق جۇقتىرىپ، جازىلىپ شىعۋى كەرەك. تەگنەلل ۇسىنعان ءتاسىل شۆەد پرەمەر-ءمينيسترى ستەفان لەۆەن ۇكىمەتى تاراپىنان قولداۋعا يە بولدى. تۇتاس ەۋروپا، ازيا، امەريكادا شەكتەۋ شارالارى ەنگىزىلىپ، تۇرعىندار «ءتورت قابىرعاعا قامالعان» ۋاقىتتا شۆەتسيا حالقى بەيقام ءومىرىن جالعاستىردى. شۆەد ۇكىمەتى كۇن سايىن 50 ادامنان كوپ جينالۋعا بولمايدى دەگەن رەسمي ۇندەۋ جاريالاۋمەن عانا شەكتەلدى. بىراق الەمدىك ستاتيستيكاعا زەر سالساق، شۆەد بيلىگى ۇستانعان ستراتەگيا وڭ ناتيجە بەرگەن جوق: ەلدە 10 ملن تۇرعىننان 4,4 مىڭ ادام اجال قۇشسا، كورشىلەس دانيا، نورۆەگيا جانە فينليانديادا ۆيرۋس قۇرباندارىنىڭ سانى 600 ادامنان اسقان جوق.

قازىرگى ۋاقىتتا شۆەتسيانىڭ الەمنەن «وقشاۋلانىپ»، ۆيرۋستى جەڭۋ جولىندا ۇستانعان جەكە-دارا باعىتى قاتاڭ سىنعا ۇشىراپ وتىر. بىرنەشە اي بۇرىن لوكداۋن مەن ءوزىن-ءوزى وقشاۋلاۋ شارالارىن ەنگىزۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن شۆەد ەپيدەميولوگى اندەرس تەگنەلل ەلدە قايتىس بولعاندار سانىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى «شۆەتسيا راديوسىنا» سۇحبات بەرىپ، «ءوزى ۇسىنعان ستراتەگيا كەسىرىنەن ءولىم سانى ارتتى» دەگەن تۇجىرىمدى جوققا شىعاردى. سۇحباتتا ول: «ەگەر ءبىز كوروناۆيرۋستىڭ قانداي بولاتىنىن تولىق تۇسىنگەنىمىزدە، باسقا جولدى تاڭدار ەدىك. بىراق سوڭعى ءۇش-ءتورت اي ىشىندە ءبىز بۇل اۋرۋدىڭ ۇلكەن ىقتيمالدىقپەن قايتا تارالاتىنىن اڭعاردىق. ياعني باسقا مەملەكەتتەر ۇستانعان قاتاڭ پوزيتسيا دا جوعارى ناتيجە كورسەتپەگەن»، – دەيدى.

شۆەد مودەلى جانە احۋال

10 ميلليوننان استام حالقى بار شۆەتسيادا ۆيرۋس جۇقتىرعان 40 مىڭ ناۋقاس تىركەلدى. دەرتتەن 4,5 مىڭ ادام كوز جۇمعان. لوكداۋن ەنگىزىلگەن دانيا، نورۆەگيا جانە فينليانديادا قازىرگى ۋاقىتتا ءولىم-ءجىتىم سانى الدەقايدا از. دانيادا – 580, نورۆەگيادا – 237, فينليانديادا – 321 ادام قايتىس بولعان. ال شۆەتسيادا ءبىر كۇن ىشىندە 74 ادام اجال قۇشقان. ياعني قاتاڭ شارا قابىلدانباعان شۆەتسيادا ءولىم سانى كۇننەن-كۇنگە ارتىپ وتىر.

ناۋرىزدا ەۋروپادا ۆيرۋستى جەڭۋ جولىندا ەكى باعىت قالىپتاستى: قاتاڭ كارانتين جانە ۇجىمدىق يممۋنيتەت. ەكىنشى باعىتتى ۇلىبريتانيا مەن شۆەتسيا بيلىگى تاڭداعان. بىراق تەز دەندەگەن ۆيرۋستى جەڭۋ قيىن بولعاندىقتان، ۇلىبريتانيا ەكىنشى باعىتتان باس تارتىپ، ەلدە توتەنشە جاعداي ەنگىزدى. ال شۆەتسيا باستاپقى ستسەناريگە ءۇمىت ارتتى.

ءتورت ايعا جۋىق ۋاقىتتا شۆەتسيادا قوعامدىق كولىك قوزعالىسىنا شەكتەۋ قويىلعان جوق، مەكتەپتەر مەن بالاباقشالار قالىپتى جۇمىستى جالعاستىردى. شۆەتسيا ۇكىمەتى ءدال وسىنداي ءتاسىل دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا اۋىرتپالىق اكەلمەيتىنىن ايتتى. شۆەد دارىگەرلەرى تۇرعىنداردا ۆيرۋسقا توزىمدىلىك قالىپتاسادى دەپ بولجادى. الايدا ۇجىمدىق يممۋنيتەت پايدا بولعان جوق. كەيىننەن ستوكگولم ۋنيۆەرسيتەتى ماتەماتيكالىق ەسەپتەرگە نەگىزدەلگەن جاڭا مودەل ۇسىندى. مودەل اۆتورى تيم بريتون حالىقتىڭ 40-45%-ى ۆيرۋس جۇقتىرىپ، ساۋىققان جاعدايدا پاندەميانى جەڭۋگە بولادى دەيدى. ال فرانتسياداعى پاستەر ينستيتۋتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى اتالعان كورسەتكىش 65% بولعاندا عانا انتيدەنە قالىپتاسىپ، پاندەميانى ۇجىمدىق يممۋنيتەتتىڭ كومەگىمەن باقىلاي الامىز دەگەن تۇجىرىمعا كەلدى.

مامىردىڭ ورتاسىندا فرانتسيادا بۇل كورسەتكىش 4,4%، ستوكگولمدە، 7,3% بولدى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر كورسەتكەندەي، شۆەتسيادا ۆيرۋس جۇقتىرعانداردىڭ باسىم بولىگى قارتتار. دەمەك يممۋندىق جۇيەسى ءالسىز ادامدار توبىمەن ۇجىمدىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ قيىن.

شۆەد حالقى اراسىندا جۇرگىزىلگەن الەۋمەتتىك ساۋالناما ناتيجەسىندە 51% تۇرعىن ۇكىمەت ۇسىنعان باعىتتى قولدايتىنىن، 31% رەسپوندەنت شۆەد مودەلىنە كۇمان كەلتىرەتىنىن ايتقان. سونداي-اق دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ وكىلى مايك رايان شۆەتسياداعى كارانتينسىز ومىرگە جوعارى باعا بەرىپ، شۆەد ەپيدەميولوگيى اندەرس تەگنەلدىڭ تۇجىرىمىنا قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىر. ددۇ ساراپشىسى شۆەتسيا كارانتيننەن شىققىسى كەلەتىن باسقا ەلدەر ءۇشىن ۇلگى دەپ سانايدى: «ەل بيلىگى ازاماتتارمەن سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناتىپ، ازاماتتاردىڭ الەۋمەتتىك قاشىقتىقتى ساقتاۋعا قابىلەتتىلىگىن قالىپتاستىردى جانە الەمدىك دەرتكە دايىندىعىن كورسەتتى. مەنىڭ ويىمشا، شۆەتسيا لوكداۋنسىز ومىرگە ورالۋدىڭ ۇلگىسى سانالادى»، – دەيدى مامان.

شۆەد مودەلىن وڭ دەپ باعالايتىن ساراپشىلار يتاليا، يسپانيا، بەلگيا، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا سىندى ەۋروپا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا، شۆەتسياداعى كورسەتكىش الدەقايدا تومەن ەكەنىن العا تارتادى. مۇنىمەن قاتار، شۆەد دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىنە اۋىرتپالىق تۇسكەن جوق: دارىگەرلىك جابدىقتار، قورعانىس قۇرالدارى مەن رەانيماتسيادا ورىن جەتىسپەۋشىلىگى ورىن المادى دەيدى ساراپشىلار.

شۆەد دارىگەر يوحان گيزەتسكە «Lancet» جۋرنالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا: «قاتاڭ لوكداۋن قارت ادامدار مەن قارتتار ءۇيىنىڭ تۇرعىندارىن قورعامايدى. قانداي شارالار ەنگىزىلسە دە، ۆيرۋستى جەڭۋدىڭ ءابسوليۋتتى باعىتى بەلگىسىز. ءبىر جىلدان كەيىن بارلىق ەۋروپا ەلدەرىندە كوروناۆيرۋستان قايتىس بولعاندار مەن دەرتكە شالدىققاندار سانى بىردەي بولادى. ياعني توتەنشە جاعداي، كارانتين شارالارى ەنگىزىلسە دە، ۇجىمدىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرۋ باعىتى تاڭدالسا دا، ناتيجە بىردەي بولادى»، – دەيدى. ال نورۆەگياداعى جۇقپالى اۋرۋلار جونىندەگى مامان فرودە فورلاند پاندەميا ادەتتەگى تۇماۋعا قاراعاندا الدەقايدا جۇقپالى جانە اۋىر زارداپتارعا اكەپ سوعاتىنىن ايتىپ، شۆەد مودەلى ءولىم كورسەتكىشىن ارتتىردى دەپ سانايدى.

ءتۇيىن

العاش قىتايدىڭ ۋحان قالاسىندا تىركەلگەن COVID-19 كوروناۆيرۋسى ساناۋلى ۋاقىت ىشىندە الەمنىڭ 180 ەلىنە تاراپ ۇلگەردى. مەملەكەتتەردىڭ پاندەميامەن كۇرەس تاجىريبەلەرى ءارتۇرلى. ماسەلەن، كارانتين رەجيمىن قاتاڭ ساقتاعان گرەنلانديا ۆيرۋستى جەڭگەن العاشقى ەل بولسا، كارانتين تالاپتارى ساقتالماعان رەسەيدە 430 مىڭنان استام كەيس تىركەلدى.

الەۋمەتتىك قاشىقتىق ساقتاۋ بويىنشا بەكىتىلگەن تسيفرلار دا ءارتۇرلى:

گونكونگ، دانيا، قىتاي، ليتۆا، سينگاپۋر، فرانتسيا – 1 مەتر

وڭتۇستىك كورەيا – 1,4 مەتر

اۋستراليا، بەلگيا، گەرمانيا، گرەتسيا، يتاليا، نيدەرلاندى، پورتۋگاليا، رەسەي – 1,5 مەتر

اقش – 1,8 مەتر

كانادا، يسپانيا، ۇلىبريتانيا – 2 مەتر.

اپتاسىنا ەكى-ءۇش رەت كومەندانتتىق ساعات ەنگىزگەن تۇركيادا ۆيرۋس جۇقتىرعاندار سانى 150 مىڭنان 30 مىڭعا دەيىن ازايسا، كارانتين تالاپتارىنان بۇرىن، الەۋمەتتىك ماسەلەدەن كوز اشپاعان پەرۋ كوروناۆيرۋستىڭ لاتىن امەريكاسىنداعى جاڭا وشاعىنا اينالدى.

ارنايى ەكسپەريمەنت جۇرگىزگەن يتاليانىڭ سولتۇستىگىندەگى چينتو-ەۋگانەو اتتى شاعىن قالادا COVID-19 جۇقتىرۋدىڭ جاڭا جاعدايلارى تومەندەگەن. كىشىگىرىم كوممۋنانىڭ بارلىق 3,4 مىڭ تۇرعىنى ۆيرۋس سيمپتومدارىنىڭ بولۋ-بولماۋىنا قاراماستان كوروناۆيرۋسقا تەست تاپسىرىپ، دياگنوزى راستالعاندار مەن ولار بايلانىستا بولعان ادامداردىڭ بارلىعى وقشاۋلانعان. 10 كۇن وتكەن سوڭ، وقشۋلانعانداردىڭ بارلىعىن قايتادان مەديتسينالىق سىناقتان وتكىزگەن. ناتيجەسىندە سىرقاتتانعانداردىڭ سانى 90%-عا ازايعان. ال الەم ەلدەرىنەن وزگە، وزىندىك مودەل ۇسىنعان شۆەتسياداعى ۆيرۋس دەرەكتەرى ءالى دە جوعارى. كەي ساراپشىلار قالىپتى ءومىر سالتىن ۇستانعان شۆەتسيا مەن قاتاڭ شارا قابىلداعان مەملەكەتتەر اراسىندا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بولمايدى دەپ ەسەپتەگەنمەن، شۆەد ۇكىمەتى قولداعان باعىت تالايدىڭ سىنىنا ۇشىرادى. دەمەك قاۋىپتى دەرتتى جەڭۋدىڭ ءابسوليۋتتى باعىتتارى جايىندا قانداي دا ءبىر گيپوتەزا ۇسىنۋ قيىن.

"The Qazaq Times"