اباي جانە ءبىزدىڭ ۋاقىت

جاھاندانۋ ۇدەرىسى جاعدايىندا ۇلت دامۋىنىڭ جەتەكشى ورىنى تەندەنتسيالار مەن وزىق تەحنولوگيالاردىڭ قارىشتاپ باسەكەلەستىككە ۇمتىلۋىمەن ولشەنەدى. سانانىڭ ۋاقىتتان الدىعا شىعۋى، شىندىعىندا سول قوعامنىڭ سان عاسىرلىق گۋمانيزيمى مەن زاماناۋي ىسكەرلىگىنىڭ تەرەڭ ساباقتاسا الۋىندا. مادەني ساپىرىلىستار، وركەنيەتتەردىڭ ەۆوليۋتسيا زاڭدىلىعىنا كەراعار الاماسۋىنىڭ سەبەبى ءىس جۇزىندە، وسىنداي ساباقتاستىقتان تۋعان ناتيجە. مۇنداي ۋاقىتتا، ۇلت وركەنيەتىنىڭ دامۋى ءداۋىر ديدارىن قالىپتاستىرادى. ال، «ۇلت وركەنيەتى» ءبىرتۇتاس ۇعىمىن ۋاقىت بەينەسىنە الىپ شىعاتىن سول قوعامنىڭ تاريحي نارىنەن قالىپتانعان ينستيتۋتتسيونالدى تۇلعالار. قازاق توپىراعىندا ءوز كەزەگىندە اباي بولمىسى تۋعان ۇلتىنا ارعى تۇركى وركەنيەتىنەن جالعاس تۇتاس مادەنيەتىمىزدىڭ «التىن توعىسىنا» اينالدى. بۇل – تۇلعا بولمىسىنىڭ تەك ءبىر جاعى عانا. ونى ءوز قوعامىنىڭ بەتبۇرىسىن باعدارلاۋشى دەسەك، ۋاقىت ءيىرىمى ءبىزدى قايدا الىپ كەلدى، نە ىستەپ جاتىرمىز؟   

ءار قازاق جاتتاپ وسكەن اباي ءسوزى، وقىپ، تانىپ، تارقاتىپ ايتىپ، تۇسىنە ءبىلىپ تامساندىق. ادەت قىلدىق، تولعاندىق، ارنەنى باعدارلادىق. ءتۇبىن كوزدەدىك، بىراق تۇپتەگىنى جارىققا الىپ شىعا المادىق. نەگە؟ اباي وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە: «...ادامنىڭ عىلىمى، ءبىلىمى حاقيقاتقا، راستىققا قۇمار بولىپ، ارنارسەنىڭ ءتۇبىن، حيكمەتىن بىلمەككە ىنتىقتىقپەنەن تابىلادى. ول – اللانىڭ عىلىمى ەمەس، ءھاممانى بىلەتۇعىن عىلىمعا ىنتىقتىق، ءوزى دە ادامعا وزىندىك عىلىم بەرەدى». قازىرگى قازاق عىلىمى وسى كۇنگە دەيىن گۋمانيتارلىق سالانى مەيلىنشە يگەردى، تابان تىرەدى. مەملەكەتتىك باعدارلامالار باستاما جاسادى، تاريحي مۇرامىزدى تۇگەندەپ كەلەمىز، عالىمدار توم-توم كىتاپ جازدى. بىراق، قوعام ونىڭ حيكمەتىن تولىق كوردى مە؟ اباي ايتقان مۇنداعى حيكمەت – وقىعان، توقىعان ءبىلىمدى، تولىسقان ويدى جاڭعىرتىپ، بارشاعا يگىلىكتى ءىس، نارسە، ادامدارعا ماڭگىلىكتى زات جاساۋ. پايدالى ماڭگىلىكتى نارسە (زات) بۇگىنگى تۇبەگەيلى كاپيتالعا قۇرىلعان تەحنوترونيكالىق پوستيندۋستريالدى ۋاقىتتا ۇلتتى ساقتاپ قالۋدىڭ كەپىلى. ۇلتتى بولاشاققا جەتكىزەر ناقتى دا، زاتتى مودەل. مۇندا اباي ءسوزىن تولىق ماتەرياليستىك كوزقاراسقا بايلاپ بەرۋ ەمەس. اباي ءسوزىن ءسوز رەتىندە زەرتتەپ جازىپ نەمەسە تولعاپ ناسيحاتتاپ، تويلاپ قانا قويساق ودان بۇگىنگە تولاعاي ازىق بولار، ەرتەڭگە اسار، ەرتەڭنىڭ ارعى كۇنى تەحنولوگياسى مىقتى ەل ۇرپاق ساناسىن بۇرىپ الىپ كەتەر. زاتى كۇشتىنىڭ اتى كۇشتى دەگەن تەگىن ايتىلماعان. قازىر ءبىر-بىرىمەن باسەكەلەسكەن تەحنولوگيانىڭ، ودان شارپىعان شەكسىز اقپاراتتاردىڭ عاسىرى. ابايدى «ۇلى اباي» دەپ بەس مىڭ كىتاپ شىعارساق تا، ءار جەرگە قاعىلعان تاس مۇسىنىنە دانالىق ءسوزىن وشپەستەي بادىزدەپ قويساق تا، ءبارىبىر تەحنولوگيا ۇرپاق ساناسىن بيلەپ تۇر. سوندىقتان، اباي ايتقان حيكمەتتى ۇلتتىق مودەلدە زاماناۋي ناقىشپەن جاڭعىرتىپ الىپ شىعۋىمىز كەرەك.

«ول – اللانىڭ عىلىمى ەمەس». قازىرگى قوعامنىڭ ءبىلىمى، قورشاعان ورتانى، بولمىستى تانۋداعى اياسى، دىندەگى دارىپتەلەتىن دۇنيەلەر بىرجاقتىلىق پەن دوگماتيزمنىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي كەلەدى. اباي ايتقان «عىلىم – اللانىڭ ءبىر سيپاتى»، ادامنىڭ عىلىمى اقيقاتىنا – تۇبىنە جەتۋ، سول ارقىلى قۇدايدى تانۋ، ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭارتىپ، يگەرگەن عىلىمدى ناقتى ءىس-اركەتكە اينالدىرۋ. ال، ءبىز وسى كۇنگە دەيىن ادامزات يگىلىگىنە اينالار زاماناۋي وزىندىك عىلىم بەردىك پە؟ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ». مەنىمشە، مۇنداعى «ءسۇيۋ» بۇگىندە ءبىز ايتىپ جۇرگەن «قوناقجاي حالىقپىز، باۋىرمالمىز» دەگەن پافوستاردان الدەقايدا كەڭ، الدەقايدا تەرەڭ. ادامزاتتى ءسۇيۋ – اللانى ءسۇيۋ، حاقيقاتىنا جەتۋ. ول جولدا زامانۋي ارەكەت ىستەۋ، جاڭاشىل رۋحاني ءارى يننوۆاتسيونالدى ماتەريالدى يگىلىكتەرگە قول جەتكىزۋ. ءبىز تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىل ىشىندە بارمەن «بازار ارالاپ»، داراقىلىقپەن داڭعازا دۇرمەككە سالىندىق.

ابايدىڭ بالاباقشا بالاسىنان اكادەميكتەرگە دەيىن جاتقا جىلدام ايتىپ بەرە الاتىن «عىلىم تاپپاي ماقتانبا...» دەپ باستالاتىن جولىنداعى وسى ءبىرىنشى ءسوزىنىڭ ءوزىن «تەرەڭ تۇسىندىك»، بىراق ۇعىنىپ، وي ەلەگىنەن، ارەكەت تارازىسىنان وتكىزىپ ماقسات قويا المادىق. قازاقستانداعى بيزنەس سالاسى ساۋدا-ساتتىق، ارى كەتسە ۇساق-تۇيەك زات وندىرەتىن كاسىپكەرلىكتەن قۇرالعان. ونىڭ وكىلدەرىندە اباي ايتقان «كوكىرەك كەرگەن، جەتتىم، تولدىم» دەگەندەر كوپ. وسىعان دايەك جاھانعا نازار سالساق، العاش كومپيۋتەر شىعارىلعاندا ونى تولىق ىسكە جارامدى ەتەتىن باعدارلاما ويلاپ تاپقان بيلل گەيتس، عىلىمىن ادامزاتتىڭ ەڭ وزەكتى يگىلىگىنە جاراتىپ الەمنىڭ ءنومىر بىرىنشىلىك الپاۋىت كاسىپكەرى بولدى، بىراق عىلىم تاپتى، تاپقانىنا ماقتانعان جوق. يگەرگەن عىلىمى، قاجىرلى ەڭبەگى ادامزات بالاسىنىڭ ولمەس جەمىسىنە اينالدى. سول سەكىلدى كۇندەلىكتى ءوزىمىز توقتاۋسىز ىستەتەتىن Google عالامتور جەلىسىنىڭ ىزدەۋ جۇيەسىن (پويسكوۆوي سيستەما) تاپقىرلاعان امەريكاندىق لارري پەيدج اتتى ازامات الەمدىك ەڭ ۇزدىك وندىق قالتالى كاسىپكەرلەر قاتارىنا ەنگەن. عىلىمىن ىسكە جاراتقان، انىق «عىلىم تاۋىپ» شىڭعا تارتقان، اباي ايتقان حاقيقاتقا ءتۇبىن كوزدەپ جارىققا الىپ شىققان، وزىندىك عىلىم بەرىپ «ادامزاتتى سۇيە» العان. بۇل قاتارعا بۇگىنگى كۇنى ءجيى ەسىمى اتالاتىن يلون ماسكتى دا جاتقىزامىز. ءبىز ولار شىققان قوعامدى ءالى كۇنگە دەيىن يسلامي ورتاعاسىرلىق قاراڭعى تۇسىنىكپەن «كاپىر، ءدىنسىز» اتاپ، بوس ءسوز يلەپ ۋاقىت وتكىزىپ وتىرمىز. ءداستۇرلى ءدىني ءىلىمدى دە باسقاسىن دا ءالى كۇنگە الىپ كەلەمىز، بىراق ونى جاڭارتىپ، ۋاقىت تالابىنا ساي ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرعان جوقپىز. تاريحي تۇلعالاردىڭ تويىن تويلايمىز. بىراق، ويىن ىسكە جاراتىپ، ودان زاماناۋي ترەند، كونتەنت جاساپ شىعارا المادىق. تاعى دا ابايدىڭ ەكىنشى جولى «...ورىن تاپپاي باپتاندا». مۇنداعى «ورىن تابۋ» ۇعىمىنىڭ تۇپكى ماڭىزى جەكە ادام باسىنان باستاپ مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالدى باعدارىن، سول مەملەكەتتى جاساۋشى قوعامنىڭ ۇلتتىق ءرولىن ايعاقتاۋدى زاماناۋي يننوۆاتسيانالدى تەحنولوگيالار، تارقاتىپ ايتار بولساق، ناقتى ءىس-ارەكەتپەن جۇزەگە اسىرۋىندا جاتىر. وسىعان وراي ەندىگىدە ناقتى ناتيجە كەرەك ەكەنىن ۋاقىت باعاناسى كورسەتىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى جەتپىس جىل سارساڭعا تۇسكەن ۇلتتىق جادتى قايتارامىز دەپ كۇش سالدىق، بىراق گۋمانيتاريامەن كوپ وتىرىپ قالدىق. سول سەبەپتىدەن كۇن تارتىبىندە تۇرعان ۇلى اقىننىڭ 175 جىلدىعىندا مەملەكەت دامۋىنىڭ، ۇلت باعدارى «ماڭگىلىك ەل» ستراتەگياسىنىڭ تەحنولوگيالىق مودەلىن قالىپتاستىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلت الەۋەتىن ارتتىرۋدى الەۋمەتتىك، تەحنولوگيالى نەگىزدە زاماناۋي باستاما جاساۋ كەرەك. ۇلى اقىندى تانۋ، ول مەنىمشە، ونىڭ ءسوزىن تانىپ قانا قويماي، ونىڭ ويىن جاڭعىرتا الۋ.

ادىلەت ىقىلاس

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ ماگيسترانتى

"The Qazaq Times"