Jahandanu üderisi jağdayında wlt damuınıñ jetekşi orını tendenciyalar men ozıq tehnologiyalardıñ qarıştap bäsekelestikke wmtıluımen ölşenedi. Sananıñ uaqıttan aldığa şığuı, şındığında sol qoğamnıñ san ğasırlıq gumanizimi men zamanaui iskerliginiñ tereñ sabaqtasa aluında. Mädeni sapırılıstar, örkenietterdiñ evolyuciya zañdılığına kerağar alamasuınıñ sebebi is jüzinde, osınday sabaqtastıqtan tuğan nätije. Mwnday uaqıtta, wlt örkenietiniñ damuı däuir didarın qalıptastıradı. Al, «wlt örkenieti» birtwtas wğımın uaqıt beynesine alıp şığatın sol qoğamnıñ tarihi närinen qalıptanğan institutcionaldı twlğalar. Qazaq topırağında öz kezeginde Abay Bolmısı tuğan wltına arğı türki örkenietinen jalğas twtas mädenietimizdiñ «Altın toğısına» aynaldı. Bwl – twlğa bolmısınıñ tek bir jağı ğana. Onı öz qoğamınıñ betbwrısın bağdarlauşı desek, uaqıt iirimi bizdi qayda alıp keldi, ne istep jatırmız?   

Är qazaq jattap ösken Abay sözi, oqıp, tanıp, tarqatıp aytıp, tüsine bilip tamsandıq. Ädet qıldıq, tolğandıq, ärneni bağdarladıq. Tübin közdedik, biraq tüptegini jarıqqa alıp şığa almadıq. Nege? Abay otız segizinşi qara sözinde: «...Adamnıñ ğılımı, bilimi haqiqatqa, rastıqqa qwmar bolıp, ärnärseniñ tübin, hikmetin bilmekke ıntıqtıqpenen tabıladı. Ol – allanıñ ğılımı emes, hämmanı biletwğın ğılımğa ıntıqtıq, özi de adamğa özindik ğılım beredi». Qazirgi qazaq ğılımı osı künge deyin gumanitarlıq salanı meylinşe igerdi, taban tiredi. Memlekettik bağdarlamalar bastama jasadı, tarihi mwramızdı tügendep kelemiz, ğalımdar tom-tom kitap jazdı. Biraq, qoğam onıñ hikmetin tolıq kördi me? Abay aytqan mwndağı hikmet – oqığan, toqığan bilimdi, tolısqan oydı jañğırtıp, barşağa igilikti is, närse, adamdarğa mäñgilikti zat jasau. Paydalı mäñgilikti närse (zat) bügingi tübegeyli kapitalğa qwrılğan tehnotronikalıq postindustrialdı uaqıtta wlttı saqtap qaludıñ kepili. Wlttı bolaşaqqa jetkizer naqtı da, zattı model. Mwnda Abay sözin tolıq materialistik közqarasqa baylap beru emes. Abay sözin söz retinde zerttep jazıp nemese tolğap nasihattap, toylap qana qoysaq odan büginge tolağay azıq bolar, erteñge asar, erteñniñ arğı küni tehnologiyası mıqtı el wrpaq sanasın bwrıp alıp keter. Zatı küştiniñ atı küşti degen tegin aytılmağan. Qazir bir-birimen bäsekelesken tehnologiyanıñ, odan şarpığan şeksiz aqparattardıñ ğasırı. Abaydı «Wlı Abay» dep bes mıñ kitap şığarsaq ta, är jerge qağılğan tas müsinine danalıq sözin öşpestey bädizdep qoysaq ta, bäribir tehnologiya wrpaq sanasın bilep twr. Sondıqtan, Abay aytqan hikmetti wlttıq model'de zamanaui naqışpen jañğırtıp alıp şığuımız kerek.

«Ol – allanıñ ğılımı emes». Qazirgi qoğamnıñ bilimi, qorşağan ortanı, bolmıstı tanudağı ayası, dindegi däripteletin dünieler birjaqtılıq pen dogmatizmniñ şeñberinen şığa almay keledi. Abay aytqan «ğılım – allanıñ bir sipatı», adamnıñ ğılımı aqiqatına – tübine jetu, sol arqılı qwdaydı tanu, uaqıt talabına say jañartıp, igergen ğılımdı naqtı is-ärketke aynaldıru. Al, biz osı künge deyin adamzat igiligine aynalar zamanaui özindik ğılım berdik pe? «Adamzattıñ bärin süy bauırım dep». Menimşe, mwndağı «süyu» büginde biz aytıp jürgen «qonaqjay halıqpız, bauırmalmız» degen pafostardan äldeqayda keñ, äldeqayda tereñ. Adamzattı süyu – Allanı süyu, haqiqatına jetu. Ol jolda zamanui äreket isteu, jañaşıl ruhani äri innovacionaldı materialdı igilikterge qol jetkizu. Biz täuelsizdik alğan otız jıl işinde barmen «bazar aralap», daraqılıqpen dañğaza dürmekke salındıq.

Abaydıñ balabaqşa balasınan akademikterge deyin jatqa jıldam aytıp bere alatın «Ğılım tappay maqtanba...» dep bastalatın jolındağı osı birinşi söziniñ özin «tereñ tüsindik», biraq wğınıp, oy eleginen, äreket tarazısınan ötkizip maqsat qoya almadıq. Qazaqstandağı biznes salası sauda-sattıq, arı ketse wsaq-tüyek zat öndiretin käsipkerlikten qwralğan. Onıñ ökilderinde Abay aytqan «kökirek kergen, jettim, toldım» degender köp. Osığan däyek jahanğa nazar salsaq, alğaş komp'yuter şığarılğanda onı tolıq iske jaramdı etetin bağdarlama oylap tapqan Bill Geyts, ğılımın adamzattıñ eñ özekti igiligine jaratıp älemniñ nömir birinşilik alpauıt käsipkeri boldı, biraq ğılım taptı, tapqanına maqtanğan joq. Igergen ğılımı, qajırlı eñbegi adamzat balasınıñ ölmes jemisine aynaldı. Sol sekildi kündelikti özimiz toqtausız istetetin Google ğalamtor jelisiniñ izdeu jüyesin (poiskovoy sistema) tapqırlağan amerikandıq Larri Peydj attı azamat älemdik eñ üzdik ondıq qaltalı käsipkerler qatarına engen. Ğılımın iske jaratqan, anıq «ğılım tauıp» şıñğa tartqan, Abay aytqan haqiqatqa tübin közdep jarıqqa alıp şıqqan, özindik ğılım berip «adamzattı süye» alğan. Bwl qatarğa bügingi küni jii esimi atalatın Ilon Masktı da jatqızamız. Biz olar şıqqan qoğamdı äli künge deyin islami ortağasırlıq qarañğı tüsinikpen «käpir, dinsiz» atap, bos söz ilep uaqıt ötkizip otırmız. Dästürli dini ilimdi de basqasın da äli künge alıp kelemiz, biraq onı jañartıp, uaqıt talabına say is jüzinde jüzege asırğan joqpız. Tarihi twlğalardıñ toyın toylaymız. Biraq, oyın iske jaratıp, odan zamanaui trend, kontent jasap şığara almadıq. Tağı da Abaydıñ ekinşi jolı «...orın tappay baptanda». Mwndağı «orın tabu» wğımınıñ tüpki mañızı jeke adam basınan bastap memlekettiñ strategialdı bağdarın, sol memleketti jasauşı qoğamnıñ wlttıq rölin ayğaqtaudı zamanaui innovaciyanaldı tehnologiyalar, tarqatıp aytar bolsaq, naqtı is-äreketpen jüzege asıruında jatır. Osığan oray endigide naqtı nätije kerek ekenin uaqıt bağanası körsetip otır.

Täuelsizdik alğannan beri jetpis jıl sarsañğa tüsken wlttıq jadtı qaytaramız dep küş saldıq, biraq gumanitariyamen köp otırıp qaldıq. Sol sebeptiden kün tärtibinde twrğan wlı aqınnıñ 175 jıldığında memleket damuınıñ, wlt bağdarı «Mäñgilik el» strategiyasınıñ tehnologiyalıq modelin qalıptastıru qajet dep oylaymın. Ol üşin eñ aldımen wlt äleuetin arttırudı äleumettik, tehnologiyalı negizde zamanaui bastama jasau kerek. Wlı aqındı tanu, ol menimşe, onıñ sözin tanıp qana qoymay, onıñ oyın jañğırta alu.

Ädilet Iqılas

Abay atındağı QazWPU-dıñ magistrantı

"The Qazaq Times"