1986 جىلعى جانە 2011 جىلعى قازاقستاندا بولعان ساياسي تولقۋلار. كورنەكى كوللاج سۋرەت. فوتو: اشىق دەرەككوز

16 جەلتوقسان قازاققا بوداندىق داۋىرىندەگى (جەلتوقسان وقيعاسى، 1986 ج. الماتى ق.) ءھام تاۋەلسىزدىكتىڭ بەيبىت تاڭىنداعى (جاڭاوزەن وقيعاسى، 2011 ج. ماڭعىستاۋ وبلىسى، جاڭاوزەن ق.)  ناقاق توگىلگەن قان مەن اۋىر قايعىنى ەسكە سالادى. 

ادەتتە، 16 جەلتوقسان، تاۋەلسىزدىك كۇنى قالاداعى ستۋدەنتتەردى ۇيىنە دەرەۋ قايتارىپ، جاتاقحاناداعىسىن تىزىمدەپ، كىرىپ-شىققانىن تىركەپ وتىراتىن، اناۋ جەردە كونتسەرت، ەسكەرتكىش تۇبىندە قۇران ارناپ، ەسكە الىپ جاتاتىن  الا-قۇلالىقتان ارىلۋدى تىلەپ جۇرگەن جۇرتتىڭ قاراسى قالىڭ. نە شاتتانارىن، نە اقتاڭداق وتكەنىن ەسكە الارىن بىلمەي داعدارعان جارماق كۇيدەن ابدەن  مەزى بولعان مۇقىم الاش قايرات-ءسابيراداي ۇل-قىزى قايرات كورسەتكەن كۇندى ءبۇتىن تاراۋيحىنىڭ ەسكەرتكىشى رەتىندە جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى بولسا دەيدى. ال ون جىلعا جۋىق رەسپۋبليكا كۇنى دەپ مەرەكەلەگەن 25 قازاندى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى كۇنى رەتىندە بەلگىلەگەن لازىم دەگەن باستاما كەشە عانا ايتىلعان جوق.

ءححى عاسىردا تۋعان ۇرپاقتى ايتپاعاندا بۇگىنگى قوعامعا 1990 جىلى قازان ايىنىڭ 25-ءى كۇنى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن «قاز كسر-ءنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسيا قابىلدانعانى تاڭسىق جاعداي ەمەس. وزگە وداقتاس ەلدەردەن كەيىن بولسا دا تاريحي داتادان سوڭ دەربەستىككە قاراي اپاراتىن قادامدارعا جول اشىلعانىن بىلەمىز. وسى تۇستا قازاق ۇلتشىلدىعىن ونىڭ مەملەكەتتىلىگىمەن تۇتاس ەكەنىن ايتىپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرى، بەلگىلى ساياساتكەر دوس كوشىممەن «مەرەكەلىك مۇڭدى» اتاۋلى داتا تۋرالى پىكىرلەسىپ كورىپ ەدىك.

– تاۋەلسىزدىك كۇنىن 25 قازانعا اۋىستىرۋدىڭ تاريحي نەگىزى تۋرالى ايتساڭىز. 16 جەلتوقسان جالپىۇلتتىق ازا تۇتۋ كۇنى دەپ جاريالاۋدىڭ قوعامدىق ماڭىزى قانداي؟ جارماق الا-قۇلا كۇي كەشەتىن قازاق حالقىنىڭ تابيعي حاقى، زاڭدى سۇرانىسى قالاي شەشءىلگەن ءجون؟

– بۇل جەردە اڭگىمە دەكلاراتسيانىڭ ءمانى مەن تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كۇننىڭ ءمانىن سالىستىرۋدا بولماۋى كەرەك. ەكەۋىنىڭ دە تاريحي ماڭىزى بار، قازاق ەلىنىڭ ەگەمەندىگىن جاريالاۋ ماسەلەسىنە تىكەلەي قاتىسى بار ەرەكشە داتالار. ارينە، ءبىزدىڭ دەكلاراتسيامىزدى اقش-تىڭ دەكلاراتسياسىمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ونىڭ باستى سەبەبى – 1990 جىلعى 25 قازانداعى قابىلدانعان دەكلاراتسيا قازاق ەلىنىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگىنەن گورى، وتپەلى كەزەڭنىڭ، ونىڭ ىشىندە جاڭارعان وداق قۇرۋدىڭ الدىنداعى ساياسي ماقساتتا جاريالانعان قۇجات بولاتىن. بۇل دەكلاراتسيانىڭ ىشىندە «حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ دەربەس سۋبەكتىسى بولۋعا، سىرتقى ساياساتتى ءوز مۇددەلەرىنە ساي بەلگىلەۋگە، حالىقارالىق ۇيىمداردىن قىزمەتىنە قاتىسۋعا قۇقىعى بار» دەگەن سوزدەرمەن قاتار، «قازاق سسر-ءى وداقتان ەركىن شىعۋ پراۆوسىن وزىندە ساقتاپ قالادى» (دەمەك ءالى دە وداقتان شىعۋ ماسەلەسى شەشىلگەن جوق) «قازاق سسر-ءى ءوز تەرريتورياسىندا رەسپۋبليكانىڭ ەگەمەندi پراۆولارى مەن كونستيتۋتسياسىن بۇزاتىن وداقتىڭ زاڭدارى مەن ونىڭ جوعارى ورگاندارىنىڭ باسقا دا اكتiلەرiنiڭ قولدانىلۋىن توقتاتا تۇرۋعا پراۆولى» (توقتاتا تۇرۋ، بىراق تىيىم سالۋ ەمەس), «ءاربىر ازاماتقا سسرو ازاماتتىعىن ساقتاۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى» (دەمەك ەكى ازاماتتىق قاتار جۇرەدى) دەگەن سياقتى باپتار دا بار. ال سوڭعى باپ دەكلاراتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتىن انىقتاپ تۇرعان سياقتى:   «17. دەكلاراتسيا وداقتىق شارت جاساۋ، قازاق سسر-ءىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن، ەگەمەندى مەملەكەت رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ ستاتۋسىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭ اكتىلەرىن ازىرلەۋ ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى». قىسقاسى، بۇل – سان عاسىرلار بويى ارمان بولعان ماقساتتىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنان گورى وتپەلى كەزەڭدەگى ساياسي تاسىلگە جاقىن قۇجات. دەگەنمەن، سول كەزەڭدە، سول ءبىر ساياسي جاعدايدا، وسى دەكلاراتسيانىڭ جاريالانۋى – ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاۋىمىزدان كەم بولعان جوق.

مەنىڭشە، اڭگىمە قاي كۇندى رەسمي تۇردە ازاتتىق كۇنى دەپ تويلاۋىمىز كەرەك دەگەن سۇراقتا سياقتى. ارينە، دەكلاراتسيا جاريالانعان كۇن – مەملەكەتتىك مەيرام بولىپ تابىلادى. ونىڭ باستى سەبەبى – تاۋەلسىزدىك جاريالاعان 16 جەلتوقساننىڭ، ءتوتاليتاريزمنىڭ نەگىزىن شايقالتقان، قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ ناقتى كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن 16-17 جەلتوقسانمەن قاتار كەلۋى. بۇرىن بىزدەر بۇل ەكى كۇندى دە تويلايتىنبىز. بىراق كەيىن مەملەكەتتىك بيلىك جەلتوقسان كوتەرىلىسىن تاۋەلسىزدىك تويىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدىرۋ ءۇشىن 16 جەلتوقساندى عانا رەسمي مەيرام ەتىپ بەلگىلەدى. دەمەك بىزدە تاڭداۋ بولدى، ال بيلىك «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ» اتىن ءوشىرۋ جولىن تاڭدادى...

– توقاەۆتىڭ ىستىق-سۋىعى ارالاس ليبەرالداندىرۋ جىلىمىعى تۇسىندا بۇل ماسەلە شەشىم تابۋى مۇمكىن بە؟

– ارينە، بولادى.  تاۋەلسىزدىك نە ءۇشىن كەرەك؟ وزىمىزگە قاجەتتى زاڭداردى قابىلداۋ ءۇشىن، قاجەت دەپ تاپقان ماسەلەلەردى وزگەرتۋ ءۇشىن، ءوزىمىزدىڭ مەيرامدارىمىزدىڭ كۇندەرىن بەلگىلەۋ ءۇشىن الدىق ەمەس پە؟ دەمەك  پارلامەنت بۇل ماسەلەنى بەس مينۋتتىڭ ىشىندە شەشىپ، جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن قوسارلانعان تاۋەلسىزدىك كۇنىن 25 قازانعا كوشىرە الادى. ەگەر... بيلىكتە وسى ماسەلەنى شەشەمىز دەگەن نيەت، ىنتا، تۇسىنىك بولسا...

– پىكىرىڭىز ءۇشىن راحمەت، اعا!

رەپليكا: 1990 جىلدىڭ 25 قازانىنداعى دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋىمەن ەلىمىز ەگەمەندىگىن ءمالىم ەتەتىن جەكە تەرريتورياسى، ازاماتتىعى، مەملەكەتتىك بيۋدجەتى، حالىقارالىق قاتىناستارداعى دەربەستىگى، دەموكراتيالىق-زايىرلى باعدارى، مەملەكەتتىك رامىزدەرىمى بەكىتىلدى. قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى جانە تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعى ساياسي، قۇقىقتىق جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان دايەكتەلدى. دەكلاراتسيالىق قۇجات ارقىلى الەم كارتاسىنداعى جاڭا مەملەكەت – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزى قالاندى.

"The Qazaq Times"