1986 jılğı jäne 2011 jılğı Qazaqstanda bolğan sayasi tolqular. Körneki kollaj suret. Foto: aşıq derekköz

16 jeltoqsan qazaqqa bodandıq däuirindegi (Jeltoqsan oqiğası, 1986 j. Almatı q.) häm täuelsizdiktiñ beybit tañındağı (Jañaözen oqiğası, 2011 j. Mañğıstau oblısı, Jañaözen q.)  naqaq tögilgen qan men auır qayğını eske saladı. 

Ädette, 16 jeltoqsan, Täuelsizdik küni qaladağı studentterdi üyine dereu qaytarıp, jataqhanadağısın tizimdep, kirip-şıqqanın tirkep otıratın, anau jerde koncert, eskertkiş tübinde qwran arnap, eske alıp jatatın  ala-qwlalıqtan arıludı tilep jürgen jwrttıñ qarası qalıñ. Ne şattanarın, ne aqtañdaq ötkenin eske aların bilmey dağdarğan jarmaq küyden äbden  mezi bolğan mwqım alaş Qayrat-Säbiraday wl-qızı qayrat körsetken kündi bütin tarauihınıñ eskertkişi retinde Jalpıwlttıq aza twtu küni bolsa deydi. Al on jılğa juıq Respublika küni dep merekelegen 25 qazandı – Qazaqstan respublikasınıñ Täuelsizdigi küni retinde belgilegen lazım degen bastama keşe ğana aytılğan joq.

HHİ ğasırda tuğan wrpaqtı aytpağanda bügingi qoğamğa 1990 jılı qazan ayınıñ 25-i küni Qazaq KSR Joğarğı Keñesiniñ şeşimimen «Qaz KSR-niñ memlekettik egemendigi turalı» deklaraciya qabıldanğanı tañsıq jağday emes. Özge odaqtas elderden keyin bolsa da tarihi datadan soñ derbestikke qaray aparatın qadamdarğa jol aşılğanın bilemiz. Osı twsta qazaq wltşıldığın onıñ memlekettiligimen twtas ekenin aytıp jürgen qoğam qayratkeri, belgili sayasatker Dos Köşimmen «merekelik mwñdı» ataulı data turalı pikirlesip körip edik.

– Täuelsizdik künin 25 qazanğa auıstırudıñ tarihi negizi turalı aytsañız. 16 jeltoqsan Jalpıwlttıq aza twtu küni dep jariyalaudıñ qoğamdıq mañızı qanday? Jarmaq ala-qwla küy keşetin qazaq halqınıñ tabiği haqı, zañdı swranısı qalay şeşilgen jön?

– Bwl jerde äñgime Deklaraciyanıñ mäni men Täuelsizdik jariyalağan künniñ mänin salıstıruda bolmauı kerek. Ekeuiniñ de tarihi mañızı bar, Qazaq eliniñ egemendigin jariyalau mäselesine tikeley qatısı bar erekşe datalar. Ärine, bizdiñ Deklaraciyamızdı AQŞ-tıñ Deklaraciyasımen salıstıruğa kelmeydi. Onıñ bastı sebebi – 1990 jılğı 25 qazandağı qabıldanğan Deklaraciya Qazaq eliniñ tolıq täuelsizdiginen göri, ötpeli kezeñniñ, onıñ işinde Jañarğan Odaq qwrudıñ aldındağı sayasi maqsatta jariyalanğan qwjat bolatın. Bwl Deklaraciyanıñ işinde «halıqaralıq qatınastardıñ derbes sub'ektisi boluğa, sırtqı sayasattı öz müddelerine say belgileuge, halıqaralıq wyımdardın qızmetine qatısuğa qwqığı bar» degen sözdermen qatar, «Qazaq SSR-i Odaqtan erkin şığu pravosın özinde saqtap qaladı» (demek äli de Odaqtan şığu mäselesi şeşilgen joq) «Qazaq SSR-i öz territoriyasında Respublikanıñ egemendi pravoları men Konstituciyasın bwzatın Odaqtıñ zañdarı men onıñ joğarı organdarınıñ basqa da aktileriniñ qoldanıluın toqtata twruğa pravolı» (toqtata twru, biraq tıyım salu emes), «Ärbir azamatqa SSRO azamattığın saqtauğa kepildik beriledi» (demek eki azamattıq qatar jüredi) degen siyaqtı baptar da bar. Al soñğı bap Deklaraciyanıñ negizgi maqsatın anıqtap twrğan siyaqtı:   «17. Deklaraciya Odaqtıq şart jasau, Qazaq SSR-iniñ jaña Konstituciyasın, egemendi memleket retinde Respublikanıñ statusın jüzege asıratın zañ aktilerin äzirleu üşin negiz bolıp tabıladı». Qısqası, bwl – san ğasırlar boyı arman bolğan maqsattıñ jüzege asırıluınan göri ötpeli kezeñdegi sayasi täsilge jaqın qwjat. Degenmen, sol kezeñde, sol bir sayasi jağdayda, osı Deklaraciyanıñ jariyalanuı – bizdiñ täuelsizdik jariyalauımızdan kem bolğan joq.

Meniñşe, äñgime qay kündi resmi türde Azattıq küni dep toylauımız kerek degen swraqta siyaqtı. Ärine, Deklaraciya jariyalanğan kün – memlekettik meyram bolıp tabıladı. Onıñ bastı sebebi – Täuelsizdik jariyalağan 16 jeltoqsannıñ, totalitarizmniñ negizin şayqaltqan, qazaq wltşıldığınıñ naqtı körinisi bolıp tabılatın 16-17 jeltoqsanmen qatar kelui. Bwrın bizder bwl eki kündi de toylaytınbız. Biraq keyin memlekettik bilik Jeltoqsan köterilisin täuelsizdik toyınıñ köleñkesinde qaldıru üşin 16 jeltoqsandı ğana resmi meyram etip belgiledi. Demek bizde tañdau boldı, al bilik «Jeltoqsan köterilisiniñ» atın öşiru jolın tañdadı...

– Toqaevtıñ ıstıq-suığı aralas liberaldandıru jılımığı twsında bwl mäsele şeşim tabuı mümkin be?

– Ärine, boladı.  Täuelsizdik ne üşin kerek? Özimizge qajetti zañdardı qabıldau üşin, qajet dep tapqan mäselelerdi özgertu üşin, özimizdiñ meyramdarımızdıñ künderin belgileu üşin aldıq emes pe? Demek  Parlament bwl mäseleni bes minuttıñ işinde şeşip, Jeltoqsan köterilisimen qosarlanğan Täuelsizdik künin 25 qazanğa köşire aladı. Eger... bilikte osı mäseleni şeşemiz degen niet, ınta, tüsinik bolsa...

– Pikiriñiz üşin rahmet, ağa!

Replika: 1990 jıldıñ 25 qazanındağı deklaraciyanıñ qabıldanuımen elimiz egemendigin mälim etetin jeke territoriyası, azamattığı, memlekettik byudjeti, halıqaralıq qatınastardağı derbestigi, demokratiyalıq-zayırlı bağdarı, memlekettik rämizderimi bekitildi. Qazaqstannıñ egemendigi jäne territoriyasınıñ twtastığı sayasi, qwqıqtıq jäne ekonomikalıq twrğıdan däyekteldi. Deklaraciyalıq qwjat arqılı älem kartasındağı jaña memleket – Qazaqstan Respublikasınıñ negizi qalandı.

"The Qazaq Times"