س.اققۇلى: سەمەيگە الاش، پەتروپاۆلعا «قىزىلجار»، پاۆلودارعا «باياناۋىل»، وسكەمەنگە «ءاليحان» ەسىمىن بەرۋدى ۇسىندىق

– سۇلتان حان، وتكەن كەڭەستىك تاريحتان ۇلتتىق-تەرريتوريالىق نەمەسە بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدار اۆتونومياسى دەگەن اتاۋىمەن بەلگىلى الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بيىلعى 100 جىلدىعىنا وراي ۇكىمەت قانداي شارالاردى قولعا الۋى مۇمكىن؟ الاش تاريحىن زەرتتەۋشى، ءاليحانتانۋشى رەتىندە كوڭىلىڭىز تولمايتىن تۇستارى بار ما؟ استانادا ەسكەرتكىش ورناتۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابا ما؟

– يا، ءسىز دۇرىس ايتتىڭىز. الاش ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا دەپ رەسمي تۇردە جاريالانعانىمەن، الاش – ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ دۇنيەگە كەلدى. ونى الاش تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتار بۇلتارتپاي دالەلدەيدى. ال، ەندى ۇكىمەتتىڭ بۇگىنگى قازاق ەلى ءۇشىن تەڭدەسسىز تاريحي ماڭىزى بار الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاپ وتۋگە قاتىستى ءىس-شارالارعا توقتالاتىن بولسام، ازىرشە ۇكىمەت اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي ءىس-شارالاردى جوسپارلاي قويماعانعا ۇقسايدى. بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ بەرىك ىرگەتاسىن قالاپ، جەر كولەمى جاعىنان الەمدەگى 9 مەملەكەت بولىپ وتىرعان ەلدىڭ بۇگىنگى شەكاراسىنبەلگىلەپ كەتكەن الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى دا، التى الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعى سياقتى، جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتەتىن سىڭاي بايقالادى. مەرەيتويلىق ءىس-شارالاردىڭ جوسپارىن جاساۋ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە جۇكتەلگەن كورىنەدى. بىراق ۇكىمەتتىڭ ارنايى كوميسسياسى نە قاۋلىسى بولمايدى. ول دەگەنىڭىز ۇكىمەت تاراپىنان جەتكىلىكتى قارجى مەن قولداۋ بولمايدى دەگەن ءسوز.

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «الاش» عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى ءوز تاراپىنان مەرەيتويلىق ءىس-شارالاردىڭ جوسپارىن جاساۋعا ءوز ۇسىنىستارىن بەردى. ولارعا قىسقاشا توقتالىپ وتسەم، الاش تاقىرىبىن ورتا مەكتەپ پەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋ باعدارلاماسىنا مىندەتتى ءپان، تاقىرىپ رەتىندە ەنگىزۋ، الاش رەسپۋبليكاسى مەن الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى دەرەكتى، كوركەم فيلمدەر ءتۇسىرۋ، بالالار ءۇشىن انيماتسيالىق ونىمدەر شىعارۋ، ءباسپاسوز قۇرالدارىندا جۇيەلى تۇردە تاريحي اعارتۋشىلىق ماتەريالدار جاريالاۋ، ۇلتتىق بانك تاراپىنان قىمبات مەتالدان الاش وردا ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ 15 مۇشەسىنىڭ بارەلەفىمەن (ياعني بەينەلەرىمەن) شاقالار (مونەتالار) قۇيىپ شىعارۋ، قازپوشتا تاراپىنان ولاردىڭ پورترەتتەرىمەن پوشتا ماركالارىن شىعارۋ، سەمەي قالاسىنا الاش اۆتونومياسىنىڭ استاناسى بولعانداعى الاش اتاۋىن قايتارۋ، پەتروپاۆل قالاسىنا «قىزىلجار»، پاۆلودارعا «باياناۋىل»، وسكەمەنگە «ءاليحان» ەسىمىن بەرۋ، رەسەيمەن شەكارالاس وبلىستاردىڭ ورتالىقتارى مەن ەلدىمەكەندەرىندە، استانا مەن الماتى جانە سەمەي قالالارىندا الاش رەسپۋبليكاسى مەن قايراتكەرلەرىن ۇلىقتايتىن مونۋمەنتالدى ەسكەرتكىشتەر ورناتۋ، الاش قايراتكەرلەرى جەرلەنگەن ماسكەۋدەگى دون، ۆاگانكوۆ، نوۆودەۆيچە جانە ت.ب. زيراتتارىنا، الاش ارداقتىلارى ءومىر سۇرگەن، قىزمەت اتقارعان نەمەسە ايداۋدا بولعان ومبى، ورىنبور، سامارا، ۆورونەج سىندى قالالارداعى تۇرعىن ۇيلەر مەن مەكەمەلەرگە ەسكەرتكىش تاقتالار ورناتۋ جانە ت.ب.

ءوز تاراپىنان الاش ينستيتۋتى الاش قايراتكەرلەرى مۇراسىنىڭ جيناقتارىن قۇراستىرىپ، بىرقاتار زەرتتەۋ مەن مونوگرافيانى باسپاعا ۇسىنادى. ناقتى ايتسام، ءاليحان بوكەيحان تۋرالى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە 2 تومدىق، اعىلشىن، تۇرىك جانە ۋكراين تىلدەرىندەگى 1 تومدىق مونوگرافيا، ۇلت كوسەمىنىڭ 15 تومدىق مۇراسىنىڭ 3-15 تومدارىن، احمەت بايتۇرسىنۇلى مۇراجاي-ءۇيىنىڭ ديرەكتورى رايحان يماحانبەتپەن بىرلەسە وتىرىپ، احاڭنىڭ 10-تومدىق شىعارمالار جيناعىن، ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ، ەلدەس ومارۇلىنىڭ 3 تومدىق شىعارمالار جيناعىن، سونداي-اق عۇمار قاراشتىڭ، جاسىلىق تولەنۇلىنىڭ، ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ جانە باسقا دا الاش ارداقتىلارىنىڭ شىعارمالارىن، وقۋلىقتارىن باسپاعا ۇسىنۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. ەگەر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى قارجى ءبولىپ جاتسا، وسىلاردىڭ ءبارى دە جارىق كورمەكشى.

ۆيتسە-پرەمەر داريعا نازارباەۆانىڭ 2016 جىلدىڭ اقپانىندا سەنات دەپۋاتتارىنىڭ ساۋالىنا بەرگەن جاۋابىندا استانادا الاش اللەياسى اشىلىپ، ەسكەرتكىش ورناتۋ جانە كوركەم فيلم ءتۇسىرۋ ماسەلەسى قاراستىرىلىپ جاتقانىن حابارلاعان ەدى. بىراق، ءوزىڭ بىلەسىڭ، بۇرىنعى ەڭبەكشىلدەر دەگەن شاعىن عانا كوشەگە ءاليحان بوكەيحاننىڭ ەسىمىن بەرۋدەن باسقا بىردە ءبىر ماسەلە شەشىلگەن جوق.قاراعاندىدا قازىرگى وقتيابر اۋدانىنا ءاليحاننىڭ ەسىمى بەرىلمەي قالدى. يۋنەسكو سىندى حالىقارالىق بەدەلدى ۇيىم «بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعان مەرەيتويىنىڭ مەملەكەت تاراپىنان ەلەۋسىز وتكەنىن ايتا بەرسەڭ، ءسوزىڭ جەتپەيدى...

ال الاش رەسپۋبليكاسى مەن قايراتكەرلەرىن سونشاما ۇلىقتاۋدىڭ سىرى نەدە دەگەن سۇراق تۋى عاجاپ ەمەس. ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ قازاقتىعىن، قازاقتىڭ قازىرگى ءتىلى مەن ادەبيەتىن، جالپى مادەنيەتىن قالىپتاستىرعان، بۇگىنگى ەلىمىزدىڭ ىرگەتاسىن قالاپ، شەكاراسىن بەلگىلەپ كەتكەن ۇلتشىل ازاماتتارىمىزدى ۇلىقتاۋ – بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، ولار ءتالىم-تاربيە الاتىن، ۇلگى تۇتاتىن ونەگە بولۋى ءۇشىن اۋاداي قاجەت. تاريحى جوق حالىقتىڭ كەلەشەگى جوق دەپ اتا-بابالارىمىز جاي ايتپاسا كەرەك.

– بۇگىنگى كۇنى الاشتانۋشى عالىمدار اراسىندا كەلىسپەيتىن پىكىر قايشىلىقتارى بار ما؟ بار بولسا ول قانداي ماسەلەلەر؟

– ەڭ الدىمەن ايتارىم: الاش قوزعالىسى مەن الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحىندا زەرتتەلمەگەن، ءتىپتى عالىمدارعا بەيمالىم بەتتەرى ءالى دە از ەمەس. الاش تاقىرىبى تولىق اشىلعان جوق. الاش جۇمباعىن جان-جاقتى ءارى تولىق اشىپ بەرۋ بۇگىنگى الاشتانۋشى عالىمداردىڭ قولىنان كەلە قويماس دەر ەدىم. ويتكەنى كەڭەستىك تاريحتانۋ مەكتەبىنەن شىققان بۇگىنگى عالىمدار سول مەكتەپتىڭ قالىبىنان، قۇرساۋىنان، شىرماۋىنان شىعا المادى. ونىڭ بىردەن ءبىر دالەلى: بۇقارا حالىقتى، قوعامدى ايتپاعاندا، تاريحشى عالىمداردىڭ اراسىندا الاش اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىن، جاريالانعانىن تەرىسكە شىعاراتىن، كەرىسىنشە تۇرار رىسقۇلۇلى سىندى العاشقى قازاق كوممۋنيستەرى مەن كولباي توگىسوۆ-تولەنگىتوۆ سىندى قايشىلىقتارى بار تۇلعالاردىڭ تاريحي ءرولى مەن ميسسياسىنىڭ بوياۋىن قويۋلاتىپ، «جامانىن جاسىرىپ، جاقسىسىن اسىرىپ» كورسەتكىسى كەلەتىن سىڭاي بايقالادى. تۋراسىن ايتقاندا تاريحشىلاردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا رۋشىلدىق دەمەسەم دە، جەرشىلدىك سيپات بايقالاتىنى قۇپيا ەمەس.

– الاشاتانۋ عىلىم قاي دەڭگەيدە؟ جاس عالىم، زەرتتەۋشىلەر كوبەيىپ كەلە مە؟

– جاس عالىمداردىڭ اراسىندا الاش تاقىرىبىنا دەگەن ايتارلىقتاي قىزىعۋشىلىق بار-اۋ.جالپى وسكەلەڭ جاستاردىڭ ۇلتتىق تاريحقا دەگەن ىنتا-ىقىلاسى زور. بىراق جالپى ۇلتتىق عىلىمنىڭ بۇگىنگى كۇي-جايى جاستاردىڭ وعان دەگەن ىنتاسىنىڭ، ىقىلاسىنىڭ بەتىن قايتارادى. جاس عالىمداردى بىلاي قويعاندا، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن عىلىم دوكتور-پروفەسسورلارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن ايتۋعا اۋىز بارمايدى.

ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى مەملەكەتتىك مەكەمەدەن قوعامدىق ۇيىمعا اينالىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ (عزي) ءبىر بولىگى وندىرىستەرگە، ءبىر بولىگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا بەرىلگەنىن قازاق قوعامى بىلە بەرمەيدى. مەتاللۋرگيا، مۇناي-حيميا سىندى ونەركاسىپ ورىندارىنا بەرىلگەن عزي-لاردىڭ جاعدايىنان حابارىم جوق. ال وسى كۇنى ءبىلىم جانە عىلىمي مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنداعى جانە جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ قۇرامىنداعى عزي-لار وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشىپ جۇرگەنى اششى دا بولسا شىندىق. ويتكەنى ونىڭ ىشىندە اسىرەسە جوو قۇرامىنداعى عزي-لاردىڭ مارتەبەسى ءالى دە ناقتى بەلگىلەنبەي كەلەدى.

– وزگە تۇركى حالىقتارىنىڭ الاشوردانى وزدەرىمەن بايلانىستىرا زەرتتەگەن ەڭبەكتەرى بار ما؟

– بۇل ساۋالعا ناقتى مىسالمەن جاۋاپ بەرە المايمىن. بار ايتارىم – ءازىربايجان، قىرعىزستان، باشقۇرستان، تاتارستاندا الاش قوزعالىسى مەن الاش اۆتونومياسىنىڭ تاريحىن وزدەرىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىمەن تىعىز بايلانىستى زەرتتەگەن عىلىمي شىعارمالار جوق ەمەس. ونىڭ ۇستىنە تۇركيادا عالىمدار تاراپىنان الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحى مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق كۇن ساناپ ارتىپ كەلەدى دەپ ايتۋعا بولادى.

– ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل اياسىندا دا ەسەلى ەڭبەك ەتتىڭىز. ءبىراز كىتاپتار شىعاردىڭىز. وسى ورايدا سىزدە كومەك قولىن سوزعان دەمەۋشىلەر تۋرالى ايتا كەتسەڭىز. قازىر جەكە عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە، كىتاپ شىعارۋىنا كومەك قانداي؟

– يا، التى الاش كوسەمى، بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ ىرگەتاسىنان شاتىرىنا دەيىن كوتەرىپ، شەكاراسىن بەلگىلەپ بەرگەن الاش ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى (پرەزيدەنتى) ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعانى تويلانعان 2016 جىلى مەنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە كىتابىم باسىلىپ شىقتى. اتاپ ايتسام، ءوزىڭ اتاپ كەتكەن قازاق، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندەگى «ءاليحان بوكەيحان. Alikhan Bukeikhan. اليحان بۋكەيحان» جيناعىنىڭ ىزىنشە قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى، ەكى تىلدە دە 2 تومنان تۇراتىن «ءاليحان بوكەيحان. قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى» جانە «اليحان بۋكەيحان. تۆورەتس يستوري» اتتى مونوگرافيام، ۇلت كوسەمى شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش 15 تومدىق تولىق جيناعى جارىق كوردى.

دەمەۋشى دەگەنگە مەن مىنا نارسەنى ەرەكشە ايتا كەتكىم كەلەدى. قازاقتىڭ حح عاسىر باسىنداعى ۇلت كوسەمى ءاليحاننىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولعان مەرەيتويى يۋنەسكو-نىڭ 2015 جىلعى 18 قاراشاداعى قارارىنا سايكەس وسى بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىم اياسىندا تويلانۋعا ءتيىس بولۋىنا قاراماستان، اتالعان كىتاپتار مەن 15 تومدىق قوماقتى جيناقتى باسىپ شىعارۋعا ۇكىمەتتەن، ۇلتتىق بيۋدجەتتەن ءبىر تيىن قارجى بولىنگەن جوق. «ءاليحان بوكەيحان. Alikhan Bukeikhan. اليحان بۋكەيحان» جيناعى الاش كوسەمىنىڭ تۋعانىنا تۋرا 150 جىل تولۋى قارساڭىندا، ياعني 2016 جىلدىڭ 5 ناۋرىزىنا قاراي بەلگىلى كاسىپكەر، مەتسەنات جەڭىس تۇركيا باسقارىپ وتىرعان «ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورىنىڭ قارجىلاي قولداۋى ارقاسىندا جارىق كورىپ، ونىڭ العاشقى تۇساۋكەسەرى تۇركيا استاناسى – انكارادا وتكەن بولسا، قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى تۇڭعىش 2 تومدىق مونوگرافيا (باس اياعى 4 كىتاپ) شىمكەنتتىك بەلگىلى كاسىپكەر، ۇلتجاندى ازامات ءابدىماجيت سىزدىقبەكوۆتىڭ قامقورلىعىمەن باسىلىپ شىقتى. كوپشىلىك ءابدىماجيتتىڭ ءوزىن ونشا تاني بەرمەيتىن دە شىعار. بىراق ونىڭ ەلى ءۇشىن ىستەپ جۇرگەن ءىسىن ءبىر قازاق قوعامى ەمەس، اتاعى جەر جارعان كاسىبي بوكسشىمىز، بىرنەشە اتاۋ بويىنشا الەم چەمپيونى گەننادي گولوۆكيننىڭ بۇكىل الەمدەگى جانكۇيەرى جاقسى بىلەدى. نەگە دەسەڭىز: گەنانىڭ رينگكە كيىپ شىعاتىن ايگىلى كوك قازاق شاپانىن (اراقاسىندا ءۇش «G» ءارپى توقىپ جازىلعان جانە ۇنەمى جەڭىس اپەرىپ جۇرگەن شاپاپىنان ايتامىن) يىعىنا سول ءابدىماجيت سىزدىقبەكوۆ جاپقان.

«ەر جانىبەك» حالىقارالىق قوعامدىق قورى دا وتكەن جىلى بەلگىلى شوقاي تانۋشى عالىم سادىكوۆا باحىت اپايمىزدىڭ “Turkistan mili birligi” عىلىمي زەرتتەۋلەر جيناعىن 1000 دانامەن شىعارسا، زۋقا باتىردىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كەڭ تويلاۋعا ۇكىمەتتەن ارتىق اتسالىسقان جوق پا!

اششى دا بولسا اشىعىن ايتسام، بيىل دا الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنىڭ جۇگى تاعى دا دەمەۋشىلەردىڭ موينىنا ارتىلاتىن ءتۇرى بار.

الەكەڭنىڭ قازاق-ورىس تىلدەرىندەگى 15 تومدىق تۇڭعىش تولىق جيناعى دا دەمەۋشىلەردىڭ قولداۋىمەن جارىق كوردى. ونىڭ ىشىندە ەڭ الدىمەن قاراعاندى وبلىسى اكىمى نۇرمۇحامبەت ابدىبەكوۆتى، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تۇپقاراعان اۋدانىنىڭ اكىمى تەمىربەك اساۋوۆتى اتاپ وتكىم كەلەدى. جەكە كاسىپكەرلەردەن «قازاقستان-كوممەرتسيا» اق پرەزيدەنتى جاۋعاشتى اعا نابيەۆ پەن ول قۇرعان «ۇلى دالا ەلى» قوعامدىق بىرلەستىگى، «التىن قىران» كومپانيالار توبىنىڭ جەتەكشىسى، حالىقارالىق قورىنىڭ پرەزيدەنتى ىسلامبەك سالجان، «قازاقمىس» كورپوراتسياسىنىڭ باسشىلىعى قارجىلاي قولداۋ كورسەتتى.«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ دەمەۋشى تابۋعا مۇمكىندىگىنشە قولقابىس كورسەتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.

ال ەندى اتالعان كىتاپ-جيناقتاردىڭ قانشا دانامەن باسىلىپ شىققانىن دا ۇمىتپايىق. رەسمي دەرەككە سايكەس، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ حالقى 18 ميلليونعا جەتىپ قالسا، وسى حالىققا قىزمەت كورسەتەتىن كىتاپحانالاردىڭ سانى 12 مىڭ بولادى. بۇل دا رەسمي مالىمەت. ال ءۇش تىلدەگى «ءاليحان بوكەيحان. Alikhan Bukeikhan. اليحان بۋكەيحان» كىتابى مەن 15 تومدىق «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا» جيناعى 1 مىڭ دانامەن، ال قوس تومدىق «ءاليحان بوكەيحان. قازاق جەرىنىڭ جوقشىسى» جانە «اليحان بۋكەيحان. تۆورەتس يستوري» مونوگرافيالارى بار-جوعى 500 دانامەن عانا جارىققا شىقتى. ال ەندى مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ «الەۋمەتتىك قۇندى ادەبيەتتەر باعدارلاماسى» بويىنشا شىعاتىن كىتاپ تا باس-اياعى 2 000 دانامەن تارالادى. مۇنداي تارالىم كىمگە جەتەدى دەگەن سۇراقتىڭ ءوزى ارتىق ەمەس پە؟

ايتسە دە 2016 جىلدىڭ سوڭىندا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى 15 تومدىق جيناقتىڭ 1 جانە 2 تومدارىن، اتاپ وتكەنىمدەي، باسىپ شىعارۋعا قارجى ءبولىپ، ول وتكەن جەلتوقسان ايىندا باسىلىپ شىعىپ، 2 مىڭ دانا كىتاپ ەلدەگى 12 مىڭ (!) كىتاپحاناعا تاراتىلدى. ال بيىل مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى اياسىندا قالعان 13 تومىن – 3-15 تومدارىن 5 مىڭ دانامەن، ياعني بۇرىنعى تيراجدان 2,5 ەسە كوپ دانامەن باسىپ شىعارادى-اۋ دەگەن ءۇمىتىم بار.

– بۇعان دەيىن دە ءاليحان بوكەيحان تۋرالى ءبىراز ەڭبەكتەر جارىققا شىققان. ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدىڭ باسقا باسىلىمداردان ايىرماشىلىعى نەدە؟ قانشالىقتى جاڭا دەرەكتەر ەنگىزىلدى؟

– جوق، بۇعان دەيىن شىققان ەڭبەكتەر التى الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ ءوزى، ونىڭ ءومىرى مەن سان قىرلى عىلىمي-پۋبليتسيستىك، ساياسي-قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى ەمەس، تەك قانا ونىڭ ساياسي-قوعامدىق قىزمەتى الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، پارتياسى جانە الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ (عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ماقالالاردا اۆتونوميا رەتىندە قاراستىرىلدى) تاريحى كونتەكسىندە سيپاتتالىپ كەلدى. ال مەنىڭ مونوگرافيامدا تۇڭعىش رەت ءاليحاننىڭ دۇنيەگە كەلۋىنەن ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىنگى بۇكىل عۇمىر جولى سيپاتتالدى. كىتاپتا ءاليحاننىڭ عۇمىرناماسى بۇلتارتپايتىن تاريحي دەرەكتەرگە، مۇراعات قۇجاتتارىنا، ونىڭ ىشىندە كسرو مەن قازسسر كگب-سى، رەسەيدىڭ فسب-سى مۇراعاتتارىنان الىنعان قۇجاتتار بار، تۋعان تۋىسقاندارىنىڭ، عىلىم مەن ءباسپاسوز جانە پۋبليتسيستيكاداعى ارىپتەستەرىنىڭ، الاش قوزعالىسى، الاش پارتياسى جانە الاش رەسپۋبليكاسىنداعى ۇزەڭگىلەستەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ سيپاتتالدى. قازاق نە ورىس تىلىندەگى 2 تومدىق مونوگرافيانى مۇقيات وقىماي، جاي پاراقتاپ شىعىپ-اق، وندا ءاليحان ءومىرىنىڭ ءاربىر ءساتى بەلگىلى ءبىر تاريحي دەرەككوزىنە سۇيەنە وتىرىپ سيپاتتالعانىنا كوز جەتكىزە الاسىڭ. ال كىتاپقا ءادىل باعاسىن، ونىڭ قانشالىقتى تارتىمدى، قىزىقتى، سەنىمدى نەمەسە ساپالى جازىلعانىن وقىرمان ايتا جاتار.

– الاشتانۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟

– بيىل بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ نەگىزى، ىرگەتاسى بولعان الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ، ءادىلىن ايتساق – بۇگىنگى قازاقستاننىڭ 100 جىلدىعى تويلاناتىنىن ەسكەرە وتىرىپ، جالعىز مەن ەمەس، «الاش» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جوسپارلاپ وتىرعان ءىس-شاراسى وتە قوماقتى. ونىڭ ىشىندە ءوز باسىم مۇمكىندىك بولسا بيۋدجەت ەسەبىنەن، بولماسا – دەمەۋشىلەردىڭ قولداۋىمەن ءاليحان بوكەيحان تۋرالى تۇڭعىش مونوگرافيانى 5 تىلدە – قازاق، اعىلشىن، تۇرىك، ۋكراين جانە ورىس تىلدەرىندە، سونداي-اق 15 تومدىق «ءاليحان بوكەيحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا» جيناعىن كەمىندە 5 مىڭ دانامەن باسىپ شىعارىپ، ەكەۋىنىڭ ىشىنەن مونوگرافيانىڭ تۇساۋكەسەرىن استانا-الماتىدا عانا ەمەس، انكارادا، كيەۆتە، ماسكەۋدە جانە لوندوندا وتكىزۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن.

وعان قوسا «الاش» ينستيتۋتى الاش رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى مەرەيتويى اياسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، اتاپ ايتقاندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مۇراجاي-ءۇيى باسشىعىلىمەن، ياعني رايحان يماحانبەتپەن بىرلەسە وتىرىپ، احاڭنىڭ 10 تومدىق شىعارمالار جيناعىن، سونىمەن قاتار ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتكەرى ورىناي جۇباەۆامەن بىرلەسە وتىرىپ، ەلدەس ومارۇلىنىڭ 3 تومدىق شىعارمالار جيناعى، شىمكەنت قالاسىنداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ مۇراجايىنىڭ بۇرىنعى ديرەكتورى ءحانبيبى ەسەنقاراقىزى قۇراستىرىپ ازىرلەگەن «اق جول» گازەتىندەگى ماتەريالدار جيناعىنىڭ 11-25 تومدارىن، سونداي-اق جاقسىلىق تولەنۇلىنىڭ، ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ جانە ت.ب. الاش ارداقتىلارىنىڭ مۇراسىن جيناق ەتىپ باسپاعا ۇسىنباقشى. مىنە وسى جانە باسقا دا قۇندى تاريحي دۇنيەلەردى باسىپ شىعارۋعا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە ءۇمىت ارتامىز. ودان قايىر بولماسا، ادەتتەگىدەي، ەلدىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ كاسىپكەرلەرىنە، ۇلتشىل ازاماتتارىنىڭ كومەگىنە سۇيەنەمىز.

ءسوز سوڭىندا ايتارىم: كەزىندە، وسىدان تۋرا 1 عاسىر بۇرىن، قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتاپ، قازاقتىڭ قازىرگى مادەنيەتىنىڭ نەگىزىن قالاپ بەرگەن «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرى، «ايقاپ»، «اباي» جۋرنالدارىن شىعارۋعا قارجى بەرىپ، ورىنبورداعى ءى جانە ءىى جالپىقازاق قۇرىلتايىنىڭ بار شىعىنىن كوتەرىپ، جاڭا دۇنيەگە كەلگەن الاش رەسپۋبليكاسىنا، ونىڭ الاش ارمياسىن جاساقتاۋعا دا ۇلى دالانىڭ مەتسەنات، دەمەۋشىلەرى زور ۇلەس قوستى ەمەس پە! ونداي ۇلتشىل، ەلشىل مىرزا ازاماتتار بۇگىنگى قازاق ەلىندە دە از ەمەس.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!

قويشىبەك مۇباراك

"The Qazaq Times"