S.Aqqwlı: Semeyge Alaş, Petropavlğa «Qızıljar», Pavlodarğa «Bayanauıl», Öskemenge «Älihan» esimin berudi wsındıq

– Swltan Han, ötken keñestik tarihtan Wlttıq-territoriyalıq nemese burjuaziyalıq wltşıldar Avtonomiyası degen atauımen belgili Alaş wlttıq-demokratiyalıq respublikasınıñ biılğı 100 jıldığına oray ükimet qanday şaralardı qolğa aluı mümkin? Alaş tarihın zertteuşi, Älihantanuşı retinde köñiliñiz tolmaytın twstarı bar ma? Astanada eskertkiş ornatu mäselesi şeşimin taba ma?

– Iya, siz dwrıs ayttıñız. Alaş wlttıq-territoriyalıq avtonomiya dep resmi türde jariyalanğanımen, Alaş – wlttıq-demokratiyalıq parlamenttik respublika bolıp düniege keldi. Onı Alaş tarihına qatıstı qwjattar bwltartpay däleldeydi. Al, endi ükimettiñ bügingi Qazaq eli üşin teñdessiz tarihi mañızı bar Alaş respublikasınıñ 100 jıldığın atap ötuge qatıstı is-şaralarğa toqtalatın bolsam, äzirşe ükimet auız toltırıp aytatınday is-şaralardı josparlay qoymağanğa wqsaydı. Bügingi Qazaq eliniñ berik irgetasın qalap, jer kölemi jağınan älemdegi 9 memleket bolıp otırğan eldiñ bügingi şekarasınbelgilep ketken Alaş respublikasınıñ 100 jıldıq mereytoyı da, Altı Alaş kösemi Älihannıñ 150 jıldığı siyaqtı, jetim qızdıñ toyınday ötetin sıñay bayqaladı. Mereytoylıq is-şaralardıñ josparın jasau Mädeniet jäne sport ministrligine jüktelgen körinedi. Biraq ükimettiñ arnayı komissiyası ne qaulısı bolmaydı. Ol degeniñiz ükimet tarapınan jetkilikti qarjı men qoldau bolmaydı degen söz.

Euraziya wlttıq universitetiniñ «Alaş» ğılımi zertteu institutı öz tarapınan mereytoylıq is-şaralardıñ josparın jasauğa öz wsınıstarın berdi. Olarğa qısqaşa toqtalıp ötsem, Alaş taqırıbın orta mektep pen joğarğı oqu orındarınıñ oqu bağdarlamasına mindetti pän, taqırıp retinde engizu, Alaş respublikası men Alaş qayratkerleri turalı derekti, körkem fil'mder tüsiru, balalar üşin animaciyalıq önimder şığaru, baspasöz qwraldarında jüyeli türde tarihi ağartuşılıq materialdar jariyalau, Wlttıq bank tarapınan qımbat metaldan Alaş Orda wlttıq keñesiniñ 15 müşesiniñ barel'efimen (yağni beynelerimen) şaqalar (monetalar) qwyıp şığaru, Qazpoşta tarapınan olardıñ portretterimen poşta markaların şığaru, Semey qalasına Alaş avtonomiyasınıñ astanası bolğandağı Alaş atauın qaytaru, Petropavl qalasına «Qızıljar», Pavlodarğa «Bayanauıl», Öskemenge «Älihan» esimin beru, Reseymen şekaralas oblıstardıñ ortalıqtarı men eldimekenderinde, Astana men Almatı jäne Semey qalalarında Alaş respublikası men qayratkerlerin wlıqtaytın monumentaldı eskertkişter ornatu, Alaş qayratkerleri jerlengen Mäskeudegi Don, Vagan'kov, Novodeviç'e jäne t.b. zirattarına, Alaş ardaqtıları ömir sürgen, qızmet atqarğan nemese aydauda bolğan Ombı, Orınbor, Samara, Voronej sındı qalalardağı twrğın üyler men mekemelerge eskertkiş taqtalar ornatu jäne t.b.

Öz tarapınan Alaş institutı Alaş qayratkerleri mwrasınıñ jinaqtarın qwrastırıp, birqatar zertteu men monografiyanı baspağa wsınadı. Naqtı aytsam, Älihan Bökeyhan turalı qazaq jäne orıs tilderinde 2 tomdıq, ağılşın, türik jäne ukrain tilderindegi 1 tomdıq monografiya, wlt köseminiñ 15 tomdıq mwrasınıñ 3-15 tomdarın, Ahmet Baytwrsınwlı mwrajay-üyiniñ direktorı Rayhan Imahanbetpen birlese otırıp, Ahañnıñ 10-tomdıq şığarmalar jinağın, A. Baytwrsınwlı atındağı Til bilimi institutınıñ qızmetkerlerimen birlese otırıp, Eldes Omarwlınıñ 3 tomdıq şığarmalar jinağın, sonday-aq Ğwmar Qaraştıñ, Jasılıq Tölenwlınıñ, Abdolla Baytaswlınıñ jäne basqa da Alaş ardaqtılarınıñ şığarmaların, oqulıqtarın baspağa wsınudı josparlap otırmız. Eger Mädeniet jäne sport ministrligi qarjı bölip jatsa, osılardıñ bäri de jarıq körmekşi.

Vice-prem'er Dariğa Nazarbaevanıñ 2016 jıldıñ aqpanında Senat depuattarınıñ saualına bergen jauabında Astanada Alaş alleyası aşılıp, eskertkiş ornatu jäne körkem fil'm tüsiru mäselesi qarastırılıp jatqanın habarlağan edi. Biraq, öziñ bilesiñ, bwrınğı Eñbekşilder degen şağın ğana köşege Älihan Bökeyhannıñ esimin beruden basqa birde bir mäsele şeşilgen joq.Qarağandıda qazirgi Oqtyabr' audanına Älihannıñ esimi berilmey qaldı. YUNESKO sındı halıqaralıq bedeldi wyım «bükil düniejüzilik dañqtı qayratker» dep tanılğan wlt kösemi Älihannıñ tuğanına 150 jıl tolğan mereytoyınıñ memleket tarapınan eleusiz ötkenin ayta berseñ, söziñ jetpeydi...

Al Alaş respublikası men qayratkerlerin sonşama wlıqtaudıñ sırı nede degen swraq tuuı ğajap emes. Eñ aldımen qazaqtıñ qazaqtığın, qazaqtıñ qazirgi tili men ädebietin, jalpı mädenietin qalıptastırğan, bügingi elimizdiñ irgetasın qalap, şekarasın belgilep ketken wltşıl azamattarımızdı wlıqtau – bügingi öskeleñ wrpaqtı tärbieleu, olar tälim-tärbie alatın, ülgi twtatın önege boluı üşin auaday qajet. Tarihı joq halıqtıñ keleşegi joq dep ata-babalarımız jay aytpasa kerek.

– Bügingi küni Alaştanuşı ğalımdar arasında kelispeytin pikir qayşılıqtarı bar ma? Bar bolsa ol qanday mäseleler?

– Eñ aldımen aytarım: Alaş qozğalısı men Alaş respublikasınıñ tarihında zerttelmegen, tipti ğalımdarğa beymälim betteri äli de az emes. Alaş taqırıbı tolıq aşılğan joq. Alaş jwmbağın jan-jaqtı äri tolıq aşıp beru bügingi alaştanuşı ğalımdardıñ qolınan kele qoymas der edim. Öytkeni keñestik tarihtanu mektebinen şıqqan bügingi ğalımdar sol mekteptiñ qalıbınan, qwrsauınan, şırmauınan şığa almadı. Onıñ birden bir däleli: bwqara halıqtı, qoğamdı aytpağanda, tarihşı ğalımdardıñ arasında Alaş avtonomiyasınıñ qwrılğanın, jariyalanğanın teriske şığaratın, kerisinşe Twrar Rısqwlwlı sındı alğaşqı qazaq kommunisteri men Kölbay Tögisov-Tölengitov sındı qayşılıqtarı bar twlğalardıñ tarihi röli men missiyasınıñ boyauın qoyulatıp, «jamanın jasırıp, jaqsısın asırıp» körsetkisi keletin sıñay bayqaladı. Turasın aytqanda tarihşılardıñ, zertteuşilerdiñ arasında ruşıldıq demesem de, jerşildik sipat bayqalatını qwpiya emes.

– Alaşatanu ğılım qay deñgeyde? Jas ğalım, zertteuşiler köbeyip kele me?

– Jas ğalımdardıñ arasında Alaş taqırıbına degen aytarlıqtay qızığuşılıq bar-au.Jalpı öskeleñ jastardıñ wlttıq tarihqa degen ınta-ıqılası zor. Biraq jalpı wlttıq ğılımnıñ bügingi küy-jayı jastardıñ oğan degen ıntasınıñ, ıqılasınıñ betin qaytaradı. Jas ğalımdardı bılay qoyğanda, ğılımi-zertteu instituttarı men ğılım doktor-professorlarınıñ äleumettik jağdayın aytuğa auız barmaydı.

Wlttıq Ğılım akademiyası memlekettik mekemeden qoğamdıq wyımğa aynalıp, onıñ qwramındağı ğılımi-zertteu instituttarınıñ (ĞZI) bir böligi öndiristerge, bir böligi Bilim jäne ğılım ministrliginiñ qaramağına berilgenin qazaq qoğamı bile bermeydi. Metallurgiya, mwnay-himiya sındı önerkäsip orındarına berilgen ĞZI-lardıñ jağdayınan habarım joq. Al osı küni Bilim jäne ğılımi ministrliginiñ qaramağındağı jäne joğarğı oqu orındarınıñ qwramındağı ĞZI-lar ögey balanıñ künin keşip jürgeni aşı da bolsa şındıq. Öytkeni onıñ işinde äsirese JOO qwramındağı ĞZI-lardıñ märtebesi äli de naqtı belgilenbey keledi.

– Özge türki halıqtarınıñ Alaşordanı özderimen baylanıstıra zerttegen eñbekteri bar ma?

– Bwl saualğa naqtı mısalmen jauap bere almaymın. Bar aytarım – Äzirbayjan, Qırğızstan, Başqwrstan, Tatarstanda Alaş qozğalısı men Alaş avtonomiyasınıñ tarihın özderiniñ HH ğasır basındağı wlt-azattıq qozğalısımen tığız baylanıstı zerttegen ğılımi şığarmalar joq emes. Onıñ üstine Türkiyada ğalımdar tarapınan Alaş respublikasınıñ tarihı men Alaş qayratkerleriniñ şığarmaşılıq mwrasına degen qızığuşılıq kün sanap artıp keledi dep aytuğa boladı.

– Älihan Bökeyhannıñ tuğanına 150 jıl ayasında da eseli eñbek ettiñiz. Biraz kitaptar şığardıñız. osı orayda sizde kömek qolın sozğan demeuşiler turalı ayta ketseñiz. Qazir jeke ğalımdardıñ zertteuine, kitap şığaruına kömek qanday?

– Iya, Altı Alaş kösemi, bügingi Qazaq eliniñ irgetasınan şatırına deyin köterip, şekarasın belgilep bergen Alaş wlttıq-demokratiyalıq respublikasınıñ törağası (prezidenti) Älihan Bökeyhannıñ tuğanına 150 jıl tolğanı toylanğan 2016 jılı meniñ bir emes, birneşe kitabım basılıp şıqtı. Atap aytsam, öziñ atap ketken qazaq, ağılşın jäne orıs tilderindegi «Älihan Bökeyhan. Alikhan Bukeikhan. Alihan Bukeyhan» jinağınıñ izinşe qazaq jäne orıs tilderindegi, eki tilde de 2 tomnan twratın «Älihan Bökeyhan. Qazaq jeriniñ joqşısı» jäne «Alihan Bukeyhan. Tvorec istorii» attı monografiyam, wlt kösemi şığarmalarınıñ twñğış 15 tomdıq tolıq jinağı jarıq kördi.

Demeuşi degenge men mına närseni erekşe ayta ketkim keledi. Qazaqtıñ HH ğasır basındağı wlt kösemi Älihannıñ tuğanına 150 jıl tolğan mereytoyı YUNESKO-nıñ 2015 jılğı 18 qaraşadağı Qararına säykes osı bedeldi halıqaralıq wyım ayasında toylanuğa tiis boluına qaramastan, atalğan kitaptar men 15 tomdıq qomaqtı jinaqtı basıp şığaruğa ükimetten, wlttıq byudjetten bir tiın qarjı bölingen joq. «Älihan Bökeyhan. Alikhan Bukeikhan. Alihan Bukeyhan» jinağı Alaş köseminiñ tuğanına tura 150 jıl toluı qarsañında, yağni 2016 jıldıñ 5 naurızına qaray belgili käsipker, mecenat Jeñis Türkiya basqarıp otırğan «Er Jänibek» halıqaralıq qoğamdıq qorınıñ qarjılay qoldauı arqasında jarıq körip, onıñ alğaşqı twsaukeseri Türkiya astanası – Ankarada ötken bolsa, qazaq jäne orıs tilderindegi twñğış 2 tomdıq monografiya (bas ayağı 4 kitap) şımkenttik belgili käsipker, wltjandı azamat Äbdimäjit Sızdıqbekovtiñ qamqorlığımen basılıp şıqtı. Köpşilik Äbdimäjittiñ özin onşa tani bermeytin de şığar. Biraq onıñ eli üşin istep jürgen isin bir qazaq qoğamı emes, atağı jer jarğan käsibi boksşımız, birneşe atau boyınşa älem çempionı Gennadiy Golovkinniñ bükil älemdegi janküyeri jaqsı biledi. Nege deseñiz: Genanıñ ringke kiip şığatın äygili kök qazaq şapanın (araqasında üş «G» ärpi toqıp jazılğan jäne ünemi jeñis äperip jürgen şapapınan aytamın) iığına sol Äbdimäjit Sızdıqbekov japqan.

«Er Jänibek» halıqaralıq qoğamdıq qorı da ötken jılı belgili Şoqay tanuşı ğalım Sadıkova Bahıt apaymızdıñ “Turkistan mili birligi” ğılımi zertteuler jinağın 1000 danamen şığarsa, Zuqa batırdıñ tuğanına 150 jıl toluın halıqaralıq deñgeyde keñ toylauğa ükimetten artıq atsalısqan joq pa!

Aşı da bolsa aşığın aytsam, biıl da Alaş respublikasınıñ 100 jıldıq mereytoyınıñ jügi tağı da demeuşilerdiñ moynına artılatın türi bar.

Älekeñniñ qazaq-orıs tilderindegi 15 tomdıq twñğış tolıq jinağı da demeuşilerdiñ qoldauımen jarıq kördi. Onıñ işinde eñ aldımen Qarağandı oblısı äkimi Nwrmwhambet Äbdibekovti, Mañğıstau oblısınıñ Tüpqarağan audanınıñ äkimi Temirbek Asauovtı atap ötkim keledi. Jeke käsipkerlerden «Qazaqstan-Kommerciya» AQ prezidenti Jauğaştı ağa Näbiev pen ol qwrğan «Wlı dala eli» qoğamdıq birlestigi, «Altın Qıran» kompaniyalar tobınıñ jetekşisi, halıqaralıq qorınıñ prezidenti İslämbek Saljan, «Qazaqmıs» korporaciyasınıñ basşılığı qarjılay qoldau körsetti.«Aq jol» demokratiyalıq partiyasınıñ demeuşi tabuğa mümkindiginşe qolqabıs körsetkenin ayta ketu kerek.

Al endi atalğan kitap-jinaqtardıñ qanşa danamen basılıp şıqqanın da wmıtpayıq. Resmi derekke säykes, bügingi tañda elimizdiñ halqı 18 millionğa jetip qalsa, osı halıqqa qızmet körsetetin kitaphanalardıñ sanı 12 mıñ boladı. Bwl da resmi mälimet. Al üş tildegi «Älihan Bökeyhan. Alikhan Bukeikhan. Alihan Bukeyhan» kitabı men 15 tomdıq «Älihan Bökeyhan. Şığarmaları – Soçineniya» jinağı 1 mıñ danamen, al qos tomdıq «Älihan Bökeyhan. Qazaq jeriniñ joqşısı» jäne «Alihan Bukeyhan. Tvorec istorii» monografiyaları bar-joğı 500 danamen ğana jarıqqa şıqtı. Al endi Mädeniet ministrliginiñ «Äleumettik qwndı ädebietter bağdarlaması» boyınşa şığatın kitap ta bas-ayağı 2 000 danamen taraladı. Mwnday taralım kimge jetedi degen swraqtıñ özi artıq emes pe?

Äytse de 2016 jıldıñ soñında Mädeniet jäne sport ministrligi 15 tomdıq jinaqtıñ 1 jäne 2 tomdarın, atap ötkenimdey, basıp şığaruğa qarjı bölip, ol ötken jeltoqsan ayında basılıp şığıp, 2 mıñ dana kitap eldegi 12 mıñ (!) kitaphanağa taratıldı. Al biıl Mädeniet jäne sport ministrligi Alaş respublikasınıñ 100 jıldığı ayasında qalğan 13 tomın – 3-15 tomdarın 5 mıñ danamen, yağni bwrınğı tirajdan 2,5 ese köp danamen basıp şığaradı-au degen ümitim bar.

– Bwğan deyin de Älihan Bökeyhan turalı biraz eñbekter jarıqqa şıqqan. Sizdiñ kitabıñızdıñ basqa basılımdardan ayırmaşılığı nede? Qanşalıqtı jaña derekter engizildi?

– Joq, bwğan deyin şıqqan eñbekter Altı Alaş kösemi Älihannıñ özi, onıñ ömiri men san qırlı ğılımi-publicistik, sayasi-qoğamdıq qızmeti turalı emes, tek qana onıñ sayasi-qoğamdıq qızmeti Alaş wlt-azattıq qozğalısı, partiyası jäne Alaş respublikasınıñ (ğılımi zertteuler men maqalalarda avtonomiya retinde qarastırıldı) tarihı konteksinde sipattalıp keldi. Al meniñ monografiyamda twñğış ret Älihannıñ düniege keluinen ömiriniñ soñğı künine deyingi bükil ğwmır jolı sipattaldı. Kitapta Älihannıñ ğwmırnaması bwltartpaytın tarihi derekterge, mwrağat qwjattarına, onıñ işinde KSRO men QazSSR KGB-sı, Reseydiñ FSB-sı mwrağattarınan alınğan qwjattar bar, tuğan tuısqandarınıñ, ğılım men baspasöz jäne publicistikadağı äriptesteriniñ, Alaş qozğalısı, Alaş partiyası jäne Alaş respublikasındağı üzeñgilesteriniñ estelikterin arqau ete otırıp sipattaldı. Qazaq ne orıs tilindegi 2 tomdıq monografiyanı mwqiyat oqımay, jay paraqtap şığıp-aq, onda Älihan ömiriniñ ärbir säti belgili bir tarihi derekközine süyene otırıp sipattalğanına köz jetkize alasıñ. Al kitapqa ädil bağasın, onıñ qanşalıqtı tartımdı, qızıqtı, senimdi nemese sapalı jazılğanın oqırman ayta jatar.

– Alaştanu taqırıbına baylanıstı alda qanday josparlarıñız bar?

– Biıl bügingi Qazaq eliniñ negizi, irgetası bolğan Alaş respublikasınıñ, ädilin aytsaq – bügingi Qazaqstannıñ 100 jıldığı toylanatının eskere otırıp, jalğız men emes, «Alaş» ğılımi-zertteu institutınıñ josparlap otırğan is-şarası öte qomaqtı. Onıñ işinde öz basım mümkindik bolsa byudjet esebinen, bolmasa – demeuşilerdiñ qoldauımen Älihan Bökeyhan turalı twñğış monografiyanı 5 tilde – qazaq, ağılşın, türik, ukrain jäne orıs tilderinde, sonday-aq 15 tomdıq «Älihan Bökeyhan. Şığarmaları – Soçineniya» jinağın keminde 5 mıñ danamen basıp şığarıp, ekeuiniñ işinen monografiyanıñ twsaukeserin Astana-Almatıda ğana emes, Ankarada, Kievte, Mäskeude jäne Londonda ötkizudi josparlap otırmın.

Oğan qosa «Alaş» iinstitutı Alaş respublikasınıñ 100 jıldığı mereytoyı ayasında Alaş qayratkerleriniñ, atap aytqanda Ahmet Baytwrsınwlınıñ mwrajay-üyi basşığılımen, yağni Rayhan Imahanbetpen birlese otırıp, Ahañnıñ 10 tomdıq şığarmalar jinağın, sonımen qatar A. Baytwrsınwlı atındağı Til bilimi institutınıñ qızmetkeri Orınay Jwbaevamen birlese otırıp, Eldes Omarwlınıñ 3 tomdıq şığarmalar jinağı, Şımkent qalasındağı sayasi quğın-sürgin qwrbandarınıñ mwrajayınıñ bwrınğı direktorı Hanbibi Esenqaraqızı qwrastırıp äzirlegen «Aq jol» gazetindegi materialdar jinağınıñ 11-25 tomdarın, sonday-aq Jaqsılıq Tölenwlınıñ, Abdolla Baytaswlınıñ jäne t.b. Alaş ardaqtılarınıñ mwrasın jinaq etip baspağa wsınbaqşı. Mine osı jäne basqa da qwndı tarihi dünielerdi basıp şığaruğa Mädeniet jäne sport ministrligine ümit artamız. Odan qayır bolmasa, ädettegidey, eldiñ közi aşıq, kökiregi oyau käsipkerlerine, wltşıl azamattarınıñ kömegine süyenemiz.

Söz soñında aytarım: kezinde, osıdan tura 1 ğasır bwrın, qazaqtıñ qazaqtığın saqtap, qazaqtıñ qazirgi mädenietiniñ negizin qalap bergen «Qazaq», «Sarıarqa» gazetteri, «Ayqap», «Abay» jurnaldarın şığaruğa qarjı berip, Orınbordağı İ jäne İİ Jalpıqazaq qwrıltayınıñ bar şığının köterip, jaña düniege kelgen Alaş respublikasına, onıñ Alaş armiyasın jasaqtauğa da Wlı dalanıñ mecenat, demeuşileri zor üles qostı emes pe! Onday wltşıl, elşil mırza azamattar bügingi Qazaq elinde de az emes.

– Swhbatıñızğa rahmet!

Qoyşıbek Mübarak

"The Qazaq Times"