يرانداعى ۇكىمەتكە نارازىلىق ءبىلدىرۋشى. فوتو: jameswagner.com.

عالامتوردىڭ، ونداعى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ دامۋى قوعامداعى كوپتەگەن پروتسەستەرگە قارقىن بەرۋدە. بۇگىنگى تاڭدا كوپتەگەن ەلدەگى قانداي دا ءبىر تولقۋلار، وزگەرىستەر الدىمەن نەمەسە بولمىسپەن قاتار الەۋمەتتىك جەلىدە دە تۋىندايدى. وعان سەبەپ كوپ جانە تۇسىنىكتى. ايتالىق ۋكرايناداعى الەۋمەتتىك تولقۋلارعا Facebook الەۋمەتتىك جەلىسىنىڭ ىقپالى كوپ بولدى. قوعامنىڭ وسىنداي اشىق ءارى ەركىندىگىن قاۋىپ دەپ سانايتىن بيلىكتەر الەۋمەتتىك جەلىلەردى تىزگىندەۋدى ەسىنەن شىعارعان جوق. وعان مىسال رەتىندە قىتاي قاتارلى بىرنەشە ەلدى اتاۋعا ابدەن بولادى. بىراق جاقىندا عانا بولعان يران داعدارىسى الەۋمەتتىك جەلى تسەنزۋراسىنىڭ قوعامدىق دۇمپۋگە توسقاۋىل بولا المايتىنىن اڭعارتقانداي بولدى.

يراندا 28 جەلتوقساندا باستالعان ۇكىمەتكە نارازىلىق ەرەۋىلدەر ون كۇنگە جالعاسىن تاپتى. بيلىككە قارسى جانە بيلىكتى جاقتاۋشى توپتاردىڭ شەرۋلەرى  ەلدە 2009 جىلدان بەرگى ەڭ ءىرى تولقۋدى تۋدىردى. بىراق يرانداعى دەمونستراتتار مەن ۇكىمەت اراسىنداعى كۇرەس تەك  ەرەۋىلشىلەر ءجۇرىپ وتكەن كوشەلەردە عانا ەمەس، الەۋمەتتىك جەلىلەردە دە كۇشتى ءجۇردى.

2009 جىلى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ ناتيجەلەرى بۇرمالانعانى ءۇشىن جاسالعان نارازىلىق كەزىندە قارسىلىق بىلدىرۋشىلەر فەيسبۋك، تۆيتتەر جانە YouTube جەلىلەرىن پايدالانعان. بىراق وسىدان كەيىن يران بيلىگى بۇل جەلىلەرگە ەل كولەمىندە شەكتەۋلەر قويدى. بۇل جولى دەمونسترانتتار  «مەسسەنجەر» مەن «تەلەگرامم» جەلىلەرىن پايدالاندى. يراندا تەلەگرامم جەلىسىن پايدالاناتىن 40 ملن ادام بار. ەلگە دەربەس اقپارات وكىلدەرى كىرگىزىلمەسە دە ەرەۋىلدەگى جاعدايلار الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى الەمگە تارالىپ جاتتى.

يران ۇكىمەتى وزدەرىنىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى كۇرەسكە دە دايىن ەكەنىن انىق كورسەتتى. ۇكىمەت لاۋازىمدىلارى دا تۆيتتەر ارقىلى «بۇلىكتى ايىپتاپ» جاتتى. بىراق يران رەجيمىنىڭ جەلىمەن كۇرەسى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. 2010 جىلدان باستاپ ەل ۇكىمەتى جەلىدەگى قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن جەدەل دامىتتى. وعان يران يادرولىق باعدارلاماسىنىڭ كومپيۋتەرلىك ينفراقۇرىلىمى Stuxnet ۆيرۋسىنان زارداپ شەگۋى سەبەپ بولدى. ارنايى كاسىبي حاكەرلەر جالداندى، بۇل ورگان كەيىن «يران كيبەر ارمياسى» دەپ اتالدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە ەلدەگى الەۋمەتتىك جەلىلەردى باقىلاۋعا تولىق مۇمكىندىگىنىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى.

بۇل رەتكى داعدارىس كەزىندە يران بيلىگى «ۋاقىتتىق شارا» دەپ «تەلەگرامم» جانە «مەسسەنجەر» جەلىلەرىنە توسقاۋىل قويدى. ءارى الەۋمەتتىك جەلىلەردى كوز الماي باقىلاپ وتىردى. ءتىپتى BBC-ءدىڭ ايتۋىنشا، ۇكىمەت كوپتەگەن فەيك اككاۋنتتار ارقىلى قارسىلىق شارالارىنا قارسى ءتۇرلى جازبالار مەن ۆيدەولار تاراتقان. دەگەنمەن ولاردىڭ ارنايى جاسالعان اككاۋنتتار ەكەنى ولاردىڭ تىركەلگەن ۋاقىتى مەن جازىلعان ادامدارىنىڭ از بولۋىمەن-اق بەلگىلى بولدى.

الەۋمەتتىك جەلىدە «ۇكىمەت اككاۋنتتارى» مەن دەمونسترانتتاردىڭ اككاۋنتتارى ايانباي «الىستى». «ۇكىمەت اككاۋنتتارى» فەيك ۆيدەولار ارقىلى نارازى توپتاردى باسبۇزار، كوشە سودىرى، توناۋشى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسسا، قارسى توپ، سونداي ارەكەتكە بارعانداردى ۇستاپ زاڭ بويىنشا جازاعا تارتۋدى سۇراپ جاتتى. ءتىپتى،  تۆيتتەردە جاڭا اككاۋنت قۇرىپ، ەرەۋىلشىلەرگە قارسى تۇرعان ارنايى قىزمەتكەرلەردىڭ اتىن، سۋرەتىن شىعارىپ تاراتتى.

يرانداعى ەرەۋىل كەزىندە ەڭ كوپ قولدانىلعان حەشتەگ – #nationwide_protests (جالپى ۇلتتىق نارازىلىق). بي-بي-سي-ءدىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، اتالعان حەشتەگ ۇكىمەتكە قارسى ەرەۋىل باستالعاننان قازىرگە دەيىن  470 مىڭ رەت قولدانىلعان. ال قولدانىلعان حەشتەگتەرگە جاسالعان انىقتاۋ مالىمەتى بويىنشا، نارازىلىقتى قولداۋشىلاردىڭ قولدانعان حەشتەگتەرىنىڭ كوبى ساۋد ارابياسى تارابىنان كەلگەن ەكەن. ال كەيبىر ەرەۋىلشى توپتار #nationwide_riots, ياعني ۇلتتىق كوتەرىلىس دەگەن حەشتەگتەردى پايدالانعان.

يران جاعدايى كورشىلەس ايماقتار مەن ەلدەرگە، سونىڭ ىشىندە اۆتوريتارلى رەجيمدەگى ەلدەرگە ۇلكەن ساباق بەرگەنى انىق. كولەمدى الەۋمەتتىك تولقۋلاردىڭ تۇپكىلىكتى قوزعاۋشىسى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ ەركىندىگىنەن ەمەس، كەرىسىنشە الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەرگە، ەل حالقىنىڭ پىكىرىمەن ساناسپاۋشىلىقتان تۋىندايتىنىن انىقتاپ كورسەتتى. ەلىمىزدە الەۋمەتتىك جەلىلەرگە ەركىندىك بەرىلگەنىمەن، ونداعى تۇتىنۋشىلاردىڭ پىكىرلەرى مەن نارازىلىعىنا قانشالىقتى كوڭىل ءبولىنىپ جاتقانى كوپكە ءمالىم. ەلدەگى رەفورماعا بەيىم ينتەرنەت پايدالانۋشى وكىلدەرىنىڭ پىكىرى مەن سىنىندا وسى قوعامنىڭ وزەكتى پروبلەمالارى جاتقانىن سەزەتىن بيلىك بايقالمايدى. بۇنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ ەل بولاشاعىنا قانشالىقتى جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن كورسەتىپ بەرمەي مە؟!

“The Qazaq Times”