اقش قۇلدىرادى ما؟

ونداعان جىلداردان بەرى اقش تەڭىز ارمياسى – ازيا-تىنىق مۇحيت وڭىرىندەگى تەڭدەسسىز ايباتىمەن ايگىلى. وڭتۇستىك كورەياداعى، جاپونياداعى، گۋام ارالدارىنداعى كوپتەگەن اسكەري بازالارى مەن ونداعى وزىق ءارى قۋاتتى اسكەري قۇرىلعىلارى دوسقا دا، دۇشپانعا دا وسى ەلمەن قالجىڭداسۋعا بولمايتىنىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي ەدى.

وسى اپتانىڭ باسىندا سينگاپۋر تەڭىز القابىنان كورىنگەن  كاپيتان دجون ماككەيننىڭ (John S. McCain) ءىسى ادامداردىڭ الەمدى تىكسىندىرگەن اقش-تىڭ ايبارىنا كۇمانىن تۋىنداتتى. سەبەبى، ەل جاسقانعان اقش-تىڭ ەكى كەمەسى تەڭىزدە سوعىلدى. ونداعان اسكەر ءىز-ءتۇزسىز كەتتى.

ال، وسىدان ەكى اپتا بۇرىن  ماككەين مىرزا Mischief Reef-قا  كەلگەن. كەلگەندە دە قىتايدىڭ اسكەري بازاسىنا تيەسەلى جەر سانالاتىن وسى القاپ قاشىقتىعىنا بارلاي قاراپ، ءوزى وسى سۋلى الاپتىڭ قوجاسى ەكەنىن  ەسكەرتكەندەي بولعان.  اۋستراليانىڭ جاڭا وڭتۇستىك ۋالەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ داڭقتى پروفەسسورى، سول ءوڭىردىڭ قاۋىپسىزدىك ىستەرىنە جاۋاپتى مامانى كارلەيل تايەر (Carlyle Thayer): «وسى ايماقتا اقش-تىڭ تۋى جەلبىرەسە جاقسى-اق ەدى، الايدا ونىڭ جاعدايى كەرىسىنشە بولدى»-دەيدى. دۇيسەنبىدە كەمە سوعىلىسۋ وقيعاسى تۋىنداپ جاتقاندا، اقش-تىڭ تىنىق مۇحيتتاعى سەنىمدى سەرىكتەسى بولعان اۋستراليا ەلى سەنەرىن دە سەنبەسىن دە بىلمەي قالدى. اسىرەسە ەكونوميكاسى مەن اسكەري قۋاتى كۇن ساناپ كوزگە ءتۇسىپ بارا جاتقان قىتايدان دا تىكسىنىپ قالدى. باراك وبامانىڭ ارمانى دا ەندى اسكەري كۇشتىڭ باعىتىن اتالعان وڭىرلەرگە بۇرۋ ەدى. ال، پرەزيدەنت ترامپ ارتىق قىلام دەپ تىرتىق قىلىپ الدى ما؟

ەكى ايدىڭ الدىندا تاعى دا Fitzgerald اتتى كەمە جاپونياعا جاقىن جەردەن جۇك كەمەسىمەن سوعىلعان. سالدارىنان 7 اسكەر كوز جۇمعان. ال، بيىلعى مامىر ايىندا Lake Champlain اتتى بارلاۋ كەمەسى وڭتۇستىك كورەيانىڭ ءبىر بالىقشىلار كەمەسىنە سوعىلعان. بۇل جولى ءولىم-ءجىتىم بولماعان. جىل باسىندا جانە دە Antietam اتتى ءبىر كەمە جاپون بۇعازىندا قايرانداپ قالىپ، توننالاعان مايلار تەڭىزگە توگىلگەن ەدى.

«ءتورت توڭىرەگىن جاۋ قورشاعان ترامپ ۇكىمەتىنىڭ قازىرگى كەزەڭىندە، ساياسي قۇرىلىمداعى بوساڭسۋ كۇللى اقش جۇرتىن الاڭداتا باستادى»-دەيدى  مانيلا دەللسا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (De La Salle University) ساياساتكەرى  ريچارد دجاۆاد گەيدار (Richard Javad Heydarian).

ارت-ارتىنان تۋعان وقىس وقيعالاردىڭ تۇپكى سىرىن اشۋعا ارميا اتتانىسقا كەلدى. ءبىر جاعىنان سولتۇستىك كورەيانىڭ كورسەتكەن سەسىنەن اقش تەڭىز ارمياسى ابىرجىعان كۇيگە ءوتتى.

وسى ىستەر جايىندا اقش-قا باستى تەكە تىرەس ارىپتەس ىسپەتتى قىتاي جاق ءۇنسىز قالمادى. وسى ايدا سوعىلىپ، سۋعا باتقان كەمەلەر قالدىعىن اقش-قا بەرمەۋگە تىرىستى. سونداي-اق، وسىنشاما كوپ وقيعانىڭ ءبارى دە وزگە ەل تەرريتورياسىنا باسا كوكتەپ كىرۋدەن بولدى دەپ ايىپتاۋدا. ال، اي مەن كۇننىڭ امانىندا كەمەلەر سوعىلىسىپ جاتقانىنا جاپون ەلى دە الاڭداۋلى. ولار اۋەلى ايدارىنان جەل ەسكەن اقش اسكەرىنىڭ قۋاتىنا كۇمان كەلتىرە باستادى. بۇل جونىندە جاپوننىڭ «ماڭىزدى جاڭالىقتار» گازەتى (Yomiuri Shimbun) جازعان.

اقش تەڭىزشىلەرىنىڭ الىپ مۇحيتتا ابايسىز جاعدايعا تاپ بولۋىن وڭتۇستىك كورەيا جاق ولاردىڭ اق ۇيدەگى ساياسي ءتۇزىلىس السىرەي باستادى دەگەنگە جورىپ وتىر.

جازاتايىم جايسىز وقيعا تۋاردان بۇرىن دا ترامپ پەن كومەكشىلەرى ءبىراز اعاتتىقتار جىبەرگەن ەدى. اۋستراليانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى مالكولم تەرنبۋلل (Malcolm Turnbull) مەن تەلەفوندا  ايعايلاسىپ قالۋدىڭ از-اق الدىنا بارعان اق ءۇي باسشىسى سول مەزەتتە سولتۇستىك كورەيانى دە تىزگىندەيتىنىن ايتىپ، سەس  كورسەتكەن بولاتىن.

سينگاپۋرلىك ساراپشى دجوزەف چينونگ ليۋ (Joseph Chinyong Liow) «بۇعاز گازەتىندە»: «اقش تىنىشى كەتە باستاعان ءىرى ەل، ۋاشينگتوننىڭ ورنىقسىزدىعىنان اقش ۇكىمەتىنىڭ ەسى شىعا باستادى. ەندى بۇل ەل الەمنىڭ كوشباسشىسى بولا المايدى»-دەپ باعا بەرگەن. ال، قىتايداعى «حالىق گازەتى» (China Daily) اتالعان ساتسىزدىكتەردەن بەرەكەسى كەتە باستاعان اقش-تى كورە باستاعانىن جازدى. سونداي-اق، «فيليپپين، ۆەتنام ەلدەرى اقش-تان اجىراپ، بىزگە جاقىنداي ءتۇستى، ساۋدا سەرىكتەس ەلدەر كامبودجا مەن لاوس تا تۇستىك تەڭىز ىستەرىندە بىزگە قارسى اڭگىمە ايتا المايدى. تايلاندتىڭ دا، جاپونيانىڭ دا سەنىمىنە سەلكەۋ ءتۇسىرىپ، ءتىپتى جاسىل شاردىڭ استىنداعى ەلدەردىڭ كوبى اقش-تىڭ الەم كوشىن باستاپ كەلگەن قۋاتىنىڭ السىرەي باستاعانىا كوز جەتكىزۋدە»،-دەگەندى ايتادى.

The New York Times  باسىلىمىندا باس ماقالا بولعان كولەمدى جازبانىڭ ايتارى وسىنداي. قيىرداعى تەڭىزگە كەلىپ ونداعان اسكەرىنەن ايرىلعانى جانە جىل باسىنان بەرى ەشكىمنىڭ ەسىنە كەلمەگەن جاڭالىقتار شىعارعان ترامپ ۇكىمەتى نە قاھارى قايتقان ءىرى مەملەكەتتىڭ كۇيىن كەشتى دەپ اسىعىس  باعا بەرۋگە ءبىزدىڭ قاراۋىمىزشا ءالى ەرتە سياقتى.

ادىلەت احمەتۇلى

“The Qazaq Times”