اۋا رايىنا قاتىستى قازاقتىڭ حالىقتىق بولجامدارى

قازاق حالقى كوشپەلى ءومىر-تىرشىلىكتەن تارتىپ بۇگىنگە دەيىن قورشاعان ورتانى، تابيعاتتىڭ قىرى مەن سىرىن باقىلاۋ ارقىلى ءومىر تاجىريبەلەرىن تولىقتاپ وتىرعان. سونىڭ ماڭىزدى ءبىر بولەگى اۋا رايىنا قاتىستى بولجامدار.

كۇننىڭ تۇماندى مۇناردان كوتەرىلۋى اۋا رايىنىڭ ىستىق بولۋىنىڭ نىشانى. ال باتار كۇن قىزىل شاپاققا مالىنىپ بارىپ ۇياسىنا كىرسە، ەرتەڭىندە شىجىعان ىستىق بولاتىنىن بىلدىرەدى. قىس ايلارىندا كوكجيەك اشىق بولىپ، قىزىل شاپاق شاشسا اۋا رايى جىلى بولاتىندىعىنىڭ نىشانى.

كۇن كوزى جاز ايلارىندا بۇلتتانىپ باتسا جاڭبىر بولادى. بۇل قىس ايلارىندا قاردىڭ نىشانى. كۇننىڭ قورالانۋى قىس ايلارىندا قاردىڭ قالىڭ بولۋىنا باستايدى. ال ايدىڭ قورالانۋى قىستىڭ قاتتى بولۋىنىڭ نىشانى.

قازاقتىڭ «كۇن قورالانسا كۇرەگىڭدى، اي قورالانسا اياعىڭدى سايلا» دەگەن ماتەلى وسىدان ايتىلعان. مۇنىڭ ءمانىسى كۇن قورالانىپ، قار قالىڭ تۇسسە، كۇرەكپەن قورىق اشۋعا تۋرا كەلەدى. اي قورالانسا تۇيەگە جۇگىڭدى ارتىپ، قونىس اۋدارۋعا تۋرا كەلەدى دەگەنى.

كۇن قۇلاقتانىپ شىقسا، نە بوران، نە اياز بولادى. كۇن قۇلاقتانىپ باتسا، اۋا رايى جىلىنۋعا بەت العانى. ەگەر جاڭا اي شالقالاپ تۋسا، ول ايدا اۋا رايى مالعا جايسىز بولادى. ەگەر جاڭا اي تىك تۋسا، اۋرا رايى مالعا جايلى بولعانى.

قازاقتىڭ ەسەپشى، جۇلدىزشىلارنىڭ باقىلاۋى بويىنشا ماۋسىم ايىنىڭ بىرىنەن باستاپ ۇركەر كوكجيەكتەن كوتەرىلمەيدى، سودان شىلدە ايىنىڭ ون جاڭاسىندا كورىنەدى. ال، 21 شىلدە ۇركەر ايدىڭ قاسىنان كورۋگە بولادى. ۇركەر مەن ايدىڭ قاتار كورىنۋىن قازاق «توعىس» دەپ اتايدى.

ءبىر جىلدا ون رەت توعىس بولادى: 21 شىلدە، 19 تامىز، 17 قىركۇيەك، 12 قازان، 13 قاراشا، 11 جەتوقسان،3 اقپان، 5 ناۋرىز،  9 ءساۋىر، 7 مامىر كۇندەرى. توعىس كەزىندە ۇركەر مەن اي ءبىر-بىرىنەن الىس بولسا، حالىق تاجىريبەسىندە «بۇل ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن قىرباي بولعان ەكەن، قىرسىق مال مەن جانعا تيمەسە» دەپ قاۋىپتەنەدى ەكەن. ال ەگەر ۇركەر مەن اي جاقىن ورنالاسسا، شارۋاقور قازاق «مىنە ەكەۋىنىڭ جايى جاراسا قالعان ەكەن، مال مەن جاننىڭ جاعدايى جامان بولماس» دەپ وتىرادى.

ەگەر جاز ايلارىندا كوك ءجۇزى كۇن جەگەن شۇبەرەكتەي بوزارىپ كورىنەر بولسا، قىستىڭ ادەتتەگىدەن قاتال كەلەتىنىن اڭعارتادى. شىقتىڭ قالىڭ ءتۇسۋى ءشوپتىڭ قالىڭ شىعۋىنىڭ نىشانى. ەگەر قىس ايلارىندا بۇلت ورتاسىنان ىدىراسا، اۋا رايىنىڭ بۇزىلايىن دەگەنى. ال، ەگەر بۇلت شەتىنەن كەتىلسە، اۋا رايى وڭالۋعا بەتالعانى.

ەگەر قىس ايلارىندا بۇلت جەرگە قاراي كوشسە، كەشىكپەي قار جاۋادى. ال جاز ايلارىندا بۇلت جەلگە قارسى كوشسە، كەشىكپەي جاڭبىر جاۋادى. ەگەر كوكجيەكتەن بۋداق بۇلت وركەشتەنە كوتەرىلىپ، كەشىكپەي كورىنبەي كەتسە، قاتتى جەل تۇرىپ، قاقاعان اياز بولۋى مۇمكىن. ەگەر بۋداق بۇلت وركەشتەنگەن قالپى كوتەرىلە بەرسە، اتتىڭ قارا قاپتالىنان كەلەتىن قار جاۋادى، مۇنداي بۇلتتى قازاق «نايزاعاي بۇلت» دەپ اتايدى.

ەگەر تۇستىكتەن ۇزاق سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، شىعىستان سوعار بولسا، اۋا رايى جاقسارادى. ال تۇستىكتەن ۇزاق سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ باتىستان سوقسا، اۋا رايى بۇلىنەدى دەپ بولجايدى. بۇندايدا جاز ايلارىندا اڭقاڭدى كەپتىرەر اڭىزعاق بولسا، قىس ايلارىندا سۇيەك سىرقىراتار ۇسكىرىك سوعادى. جاز قۇيىندى بولسا قىس ايازدى بولادى.

ەگەر قازان ايىندا كۇن كۇركىرەسە، قىس قامشى سابىنداي كەلتە بولادى. جاز ناجاعايلى بولسا، قىستا مالعا جايلى بولادى. ەگەر قىس ايلارىندا تۇيە ەرنىن جىبىرلاتسا، جىلقى جۇتىنار بولسا، وندا كەشىكپەي تۇيە مەن جىلقى قار سۋىن ىشەدى، ياعني كوكتەم ەرتە كەلەلدى دەگەن ءسوز. ەگەر جىلقى وقىرانىپ جاتاتىن بولسا، بوران سوعارىنىڭ بەلگىسى. ەگەر قوي تۇياعى مەن ءتوسىن قاسىسا، قار قالىڭ ءتۇسۋىنىڭ نىشانى. ەگەر قوي ءتىسىن قايراسا، كەشىكپەي-اق بوران سوعادى. ەگەر قوي قىستىڭ كۇنى قوراعا ەركىن كىرسە، اۋ رايى جاقسى بولۋىنان دەرەك بەرەدى.

اۋا رايىن باقىلاۋدا ەسكەرەتىن ىستەر

كۇز بەلگىسىن ەڭ الدىمەن اققايىڭ سەزەدى. باسقا اعاشتان كورى جاپىراعى ەرتە سارعايادى. ەگەر ءوسىپ تۇرعان اققايىڭدى باقىلاپ جۇرگەن بولساڭىز، ودان ءبىر سارى جاپىراق ۇزىلەدى دە اۋادا ءبىراز قالىقتاپ تۇرىپ بارىپ جەرگە تۇسەدى. بۇل تاياۋ كۇندە اۋا رايى بۇزىلاتىنىنىڭ بەلگىسى.

ەگەر بۇعى نە ارقار مۇيىزدەرىن اعاشقا، نە تاسقا قايتا-قايتا سۇيكەي بەرسە، وندا كۇز جىلداعىدان ەرتە كەلىپ ءارى سالقىن بولادى. كۇزدىڭ العاشقى كۇنىنەن باستاپ ساۋىسقان ەسكى ۇيلەرمەن شاتىردى تورۋىلداپ ءجيى شىقىلىقتاسا، ول – قىستىڭ قاتتى بولاتىنى تۋرالى حابارى. ويتكەنى ونى الدىن الا سەزگەن ساۋىسقان وزىنە كۇزدەن باستاپ جىلى ۇيا ازىرلەۋگە كىرىسەدى.

ەگەر ورمان-توعايلار، قىستاۋلاردا ساڭىراۋقۇلاق از وسسە، وندا قىس ءارى سۋىق، ءارى قاتتى بولادى. تاۋىقتار مەن كەكىلىكتەردىڭ قاۋىرسىندارى ءۇرپيىپ، ايدارى قىزارسا، كۇن سۋىتىپ جاۋىن جاۋادى. ەگەر تىكەندەر مەن الابوتا ساباقتارى تومەن قاراي يىلسە، وندا كۇن سۋىتادى.

تۇركىستان قايىسبايۇلى

"The Qazaq Times"