Qıtay älemniñ ekinşi iri ekonomikasın qwrauşı el bolğanımen, kedeyler sanı jağınan da älemdegi aldınğı orındarğa jayğasadı. 2021 jılı Qıtay Kommunistik partiyasınıñ qwrılğanına 100 jıl toladı. Qalıñ şaruanı kedeylikten qwtqarıp, jarqın ömirge jetkizuge bergen kompartiyanıñ uädesine de 100 toladı. Osıdan bwrın Qıtay basşısı Şi Jinpiñ (Si Czin'pin) partiyanıñ 100 jıldığında eldegi  absolyuttı kedeylikti joyu maqsatın qoyğan bolatın. Degenmen, ğasırlıq uädeni bir jılda orındau kümändi tüytkilder tudıradı.  Şi Jin'pin işki sayasatta ne üşin kedeylikti joyudı bastı küntärtipke qoyıp otır? QKP-nıñ auıl sayasatınıñ bastı qiındıqtarı qanday? «Qıtay halqın kedeylikten qwtqaru» wranı qaşanğa deyin jalğasuı mümkin? Tömende osı swraqtar töñireginde qauzap körelik.

Kompartiyanıñ uädesi

Mälimetterge qarağanda, Qıtayda älumettik jağdayı tömen twrğındar auıldı jerde, olardıñ jıldıq ortaşa kirisi 1700 AQŞ dolların şamasında. Qıtay halqıtıñ basım köbi auıl twrğındarı ekenin eskersek, kedeylikte ömir sürip jatqan qıtaylıqtardıñ sanı az emes ekenin şamalauğa boladı. Ükimet jıl sayın kedeylikti joyu maqsatında 80 mlrd AQŞ dolları qarjı bölip, türli bağdarlamalar qabıldap, qalalarğa ağılğan twrğındardı auıldarına qaytaruğa, önimdi öndiristerge jwmıldıruğa tırısıp jatadı. Biraq...

Biraq, Qıtaydıñ bilik partiyasınıñ tarihın zerttegen şeteldik zertteuşiler «QKP tarihı qıtaylıq eginşi-malşılardı aldau jäne aqır soñında olardı qwrban etu tarihı» dep sanaydı. Aytalıq Kaliforniya memlekettik universitetiniñ professorı Swñ Yoñi osınday közqarasta. Onıñ aytuınşa, QKP Mao däuirinen tartıp milliondağan eginşilerdi aldap keledi. Aytalıq, Mao «Qıtaydı azat etip», fermerlerge jer berip, jer reformasın jasauğa uäde etken. Onıñ uädesine ilese milliondağan kedey şarualar qızıl armiyağa qosılıp QHR-ın qwrıp şıqtı. Alayda, kompartiya uädesin orındamadı, jer bölingennen birneşe jıl ötken soñ, QKP fermerlerdi barlıq jerlerinen memleketke qaytardı jäne onı äli künge deyin bergen emes.

Rasında da, QKP Qıtay biligin wstağannan tartıp, «Qarqındı damu» (Qıtayda «Zor sekirip, ilgeri damu» dep ataladı), «Britaniyanı, AQŞ-tı quıp jetu», t.b. köptegen äsire sayasattarında eñ aldımen eginşi-malşı, şarualardıñ «aldınğı şepke aydap salıp otırdı». Qalalar salu men olardı damıtuda täjiribesiz kezinde QKP auıldağı şarualar arqılı mıñdağan qalalardı asıray otırıp, türli sayasi, mädeni töñkerister kezinde tağıda olardıñ müddesi eskerusiz qalıp otırdı.

Qıtay basşısı Şi Jinpiñ. Foto: money.cnn.com

Nege mañızdı küntärtipke endi

Qazirgi Qıtay basşısınıñ auıldı jerlerdegi şarualardı kedeylikten arıltudı mañızdı kün tärtipke qoyuı, bir esepten zañdı da. Bwl Şidiñ kompartiyadağı kar'erasımen qatıstı. Bir kezderi öziniñ kommunistik, socialistik közqarastarın şıñdau üşin «negizgi satığa» (şaruaşılıq öñirlerge) tüsip qızmettik kar'erasın qayta qwrağan Şi adal şarualardıñ qoldauın tauıp, tez köterilgen. Ol biliktiñ eñ tömengi satısınan tartıp jinağan eñ köp täjiribeleri sol kezeñdermen tığız baylanıstı.

Qıtayda qazir qalalardağı halıq sanınıñ tığızdığı öz aldına bir auır problemalarğa aynaluda. Aul-qıstaq twrğındarınıñ äleumettik jağdayın köteru sayasatına bwl da äser etti. Bılayşa aytqanda, auıldan qalağa bağıttalğan işki immigraciya, qalalardağı infraqwrılım, twrğın üy, medicinalıq ortalıqtar men bilim beru mäselelerin qiındattı. Milliondağı immigranttar qalalarda twraqtı baspanasız, jertöleler men jerastı tünelderin panalauına tura keldi. Olardıñ balaları qalalıq tirkeude, tipti twraqtı tirkeude de bolmağandıqtan mektepterge qabıldauda qiındıqqa tap boldı, medicinalıq kömek berude jüyege kelgen joq. Qıtay qalalarındağı şeteldik turister qalalardağı immigranttardıñ jağdayınıñ qanşalıqtı auır ekenin bir qarap-aq tani qoyadı. İşki Qıtaydağı qay qalada bolmasın buınşaq-tüyinşekterimen avto-stansalar men vogzaldardı toltırıp jürgen immigranttardı köredi. Mine bwl jağdayğa qarap, ükimet ülken dağdarıs aldında kedeylikten arıltu bağdarlamasın qabıldadı emes, qabıldauğa mäjbür boldı deuge boladı.

Qalalarğa ağılğan şarualar. Foto: ROBYN BECK

Biraq, Qıtaydağı şarualardıñ äleumettik jağdayınıñ tömendigin qazirgi sayasat tübegeyli şeşedi dep senu qiın. Qıtay basşısınıñ kar'erasında qabıldağan estetikası men idealistik közqarasına säykes, bwl dağı uaqıttıq şara ekenin tüsinuge boladı. QKP 100 jılda şeşe almağan mäsele qısqa uaqıtta şeşim taba qoyuı ekitalay.

“The Qazaq Times”