قىتاي الەمنىڭ ەكىنشى ءىرى ەكونوميكاسىن قۇراۋشى ەل بولعانىمەن، كەدەيلەر سانى جاعىنان دا الەمدەگى الدىنعى ورىندارعا جايعاسادى. 2021 جىلى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولادى. قالىڭ شارۋانى كەدەيلىكتەن قۇتقارىپ، جارقىن ومىرگە جەتكىزۋگە بەرگەن كومپارتيانىڭ ۋادەسىنە دە 100 تولادى. وسىدان بۇرىن قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ (سي تسزينپين) پارتيانىڭ 100 جىلدىعىندا ەلدەگى  ابسوليۋتتى كەدەيلىكتى جويۋ ماقساتىن قويعان بولاتىن. دەگەنمەن، عاسىرلىق ۋادەنى ءبىر جىلدا ورىنداۋ كۇماندى تۇيتكىلدەر تۋدىرادى.  شي جينپين ىشكى ساياساتتا نە ءۇشىن كەدەيلىكتى جويۋدى باستى كۇنتارتىپكە قويىپ وتىر؟ قكپ-نىڭ اۋىل ساياساتىنىڭ باستى قيىندىقتارى قانداي؟ «قىتاي حالقىن كەدەيلىكتەن قۇتقارۋ» ۇرانى قاشانعا دەيىن جالعاسۋى مۇمكىن؟ تومەندە وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە قاۋزاپ كورەلىك.

كومپارتيانىڭ ۋادەسى

مالىمەتتەرگە قاراعاندا، قىتايدا الۋمەتتىك جاعدايى تومەن تۇرعىندار اۋىلدى جەردە، ولاردىڭ جىلدىق ورتاشا كىرىسى 1700 اقش دوللارىن شاماسىندا. قىتاي حالقىتىڭ باسىم كوبى اۋىل تۇرعىندارى ەكەنىن ەسكەرسەك، كەدەيلىكتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قىتايلىقتاردىڭ سانى از ەمەس ەكەنىن شامالاۋعا بولادى. ۇكىمەت جىل سايىن كەدەيلىكتى جويۋ ماقساتىندا 80 ملرد اقش دوللارى قارجى ءبولىپ، ءتۇرلى باعدارلامالار قابىلداپ، قالالارعا اعىلعان تۇرعىنداردى اۋىلدارىنا قايتارۋعا، ءونىمدى وندىرىستەرگە جۇمىلدىرۋعا تىرىسىپ جاتادى. بىراق...

بىراق، قىتايدىڭ بيلىك پارتياسىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەر «قكپ تاريحى قىتايلىق ەگىنشى-مالشىلاردى الداۋ جانە اقىر سوڭىندا ولاردى قۇربان ەتۋ تاريحى» دەپ سانايدى. ايتالىق كاليفورنيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سۇڭ يوڭي وسىنداي كوزقاراستا. ونىڭ ايتۋىنشا، قكپ ماو داۋىرىنەن تارتىپ ميلليونداعان ەگىنشىلەردى الداپ كەلەدى. ايتالىق، ماو «قىتايدى ازات ەتىپ»، فەرمەرلەرگە جەر بەرىپ، جەر رەفورماسىن جاساۋعا ۋادە ەتكەن. ونىڭ ۋادەسىنە ىلەسە ميلليونداعان كەدەي شارۋالار قىزىل ارمياعا قوسىلىپ قحر-ىن قۇرىپ شىقتى. الايدا، كومپارتيا ۋادەسىن ورىندامادى، جەر بولىنگەننەن بىرنەشە جىل وتكەن سوڭ، قكپ فەرمەرلەردى بارلىق جەرلەرىنەن مەملەكەتكە قايتاردى جانە ونى ءالى كۇنگە دەيىن بەرگەن ەمەس.

راسىندا دا، قكپ قىتاي بيلىگىن ۇستاعاننان تارتىپ، «قارقىندى دامۋ» (قىتايدا «زور سەكىرىپ، ىلگەرى دامۋ» دەپ اتالادى), «بريتانيانى، اقش-تى قۋىپ جەتۋ»، ت.ب. كوپتەگەن اسىرە ساياساتتارىندا ەڭ الدىمەن ەگىنشى-مالشى، شارۋالاردىڭ «الدىنعى شەپكە ايداپ سالىپ وتىردى». قالالار سالۋ مەن ولاردى دامىتۋدا تاجىريبەسىز كەزىندە قكپ اۋىلداعى شارۋالار ارقىلى مىڭداعان قالالاردى اسىراي وتىرىپ، ءتۇرلى ساياسي، مادەني توڭكەرىستەر كەزىندە تاعىدا ولاردىڭ مۇددەسى ەسكەرۋسىز قالىپ وتىردى.

قىتاي باسشىسى شي جينپيڭ. فوتو: money.cnn.com

نەگە ماڭىزدى كۇنتارتىپكە ەندى

قازىرگى قىتاي باسشىسىنىڭ اۋىلدى جەرلەردەگى شارۋالاردى كەدەيلىكتەن ارىلتۋدى ماڭىزدى كۇن تارتىپكە قويۋى، ءبىر ەسەپتەن زاڭدى دا. بۇل ءشيدىڭ كومپارتياداعى كارەراسىمەن قاتىستى. ءبىر كەزدەرى ءوزىنىڭ كوممۋنيستىك، سوتسياليستىك كوزقاراستارىن شىڭداۋ ءۇشىن «نەگىزگى ساتىعا» (شارۋاشىلىق وڭىرلەرگە) ءتۇسىپ قىزمەتتىك كارەراسىن قايتا قۇراعان شي ادال شارۋالاردىڭ قولداۋىن تاۋىپ، تەز كوتەرىلگەن. ول بيلىكتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنان تارتىپ جيناعان ەڭ كوپ تاجىريبەلەرى سول كەزەڭدەرمەن تىعىز بايلانىستى.

قىتايدا قازىر قالالارداعى حالىق سانىنىڭ تىعىزدىعى ءوز الدىنا ءبىر اۋىر پروبلەمالارعا اينالۋدا. اۋل-قىستاق تۇرعىندارىنىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ ساياساتىنا بۇل دا اسەر ەتتى. بىلايشا ايتقاندا، اۋىلدان قالاعا باعىتتالعان ىشكى يمميگراتسيا، قالالارداعى ينفراقۇرىلىم، تۇرعىن ءۇي، مەديتسينالىق ورتالىقتار مەن ءبىلىم بەرۋ ماسەلەلەرىن قيىنداتتى. ميلليونداعى يمميگرانتتار قالالاردا تۇراقتى باسپاناسىز، جەرتولەلەر مەن جەراستى تۇنەلدەرىن پانالاۋىنا تۋرا كەلدى. ولاردىڭ بالالارى قالالىق تىركەۋدە، ءتىپتى تۇراقتى تىركەۋدە دە بولماعاندىقتان مەكتەپتەرگە قابىلداۋدا قيىندىققا تاپ بولدى، مەديتسينالىق كومەك بەرۋدە جۇيەگە كەلگەن جوق. قىتاي قالالارىنداعى شەتەلدىك تۋريستەر قالالارداعى يمميگرانتتاردىڭ جاعدايىنىڭ قانشالىقتى اۋىر ەكەنىن ءبىر قاراپ-اق تاني قويادى. ىشكى قىتايداعى قاي قالادا بولماسىن بۋىنشاق-تۇيىنشەكتەرىمەن اۆتو-ستانسالار مەن ۆوگزالداردى تولتىرىپ جۇرگەن يمميگرانتتاردى كورەدى. مىنە بۇل جاعدايعا قاراپ، ۇكىمەت ۇلكەن داعدارىس الدىندا كەدەيلىكتەن ارىلتۋ باعدارلاماسىن قابىلدادى ەمەس، قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى دەۋگە بولادى.

قالالارعا اعىلعان شارۋالار. فوتو: ROBYN BECK

بىراق، قىتايداعى شارۋالاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ تومەندىگىن قازىرگى ساياسات تۇبەگەيلى شەشەدى دەپ سەنۋ قيىن. قىتاي باسشىسىنىڭ كارەراسىندا قابىلداعان ەستەتيكاسى مەن يدەاليستىك كوزقاراسىنا سايكەس، بۇل داعى ۋاقىتتىق شارا ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى. قكپ 100 جىلدا شەشە الماعان ماسەلە قىسقا ۋاقىتتا شەشىم تابا قويۋى ەكىتالاي.

“The Qazaq Times”