Ospan batırdı atu jazasında 80 mıñ halıq jinalğan.

Bügin Dala Kökjalı, XX ğasırdağı qazaqtıñ wltazattıq qozğalısınıñ jetekşisi – Ospan batır Silämwlınıñ atılğan küni. Ospan batır ötken ğasırdıñ orta şeninde  wltınıñ azattığı men täuelsizdigi jolında Keñes odağı jäne onıñ öz müddesine qwrğan Şığıs Türkistan Respublikası quırşaq ükimetimen, Qıtaydıñ Gomin jäne kommunistik ükimetimen qan keşip wrıs salğan wlt qaharmanı. Ol turalı AQŞ zertteuşileri "Qazaqtıñ XX ğasırdağı altın añızı" degen at ta bergen.  Wltınıñ azattığı üşin şahit keşken oğlannıñ  ömirden ötken künine oray, wlı ruhına tağzım ete otırıp, ol bastağan wltazattıq kürestiñ soñğı kezeñderi turalı jazılğan jas zertteuşi Erzat Käribaydıñ maqalasın sayt oqırmandarına wsınamız. 

The Qazaq Times

Kürdeli tarihi kezeñ

1945 jılı Düniejüzilik ekinşi soğıs ayaqtaluğa betaldı da, üş iri derjava halıqaralıq jaña tärtip ornatuda wsaq wlttardıñ müddesin qwrbandıqqa şaludan tayınbadı. 1944 jılı Keñes odağı ŞTR-nı (Şığıs Türkistan Respublikası) ne maqsatta qwrğandığınıñ sırı äli künge aşılğan joq! Keñes odağı «YAlta keñesinde»  Moñğoliyanıñ derbestigin saqtaudı alğa tarttı jäne arağa Qwrama Ştattardı salıp Gomin ükimetin köndirdi. Biraq, Gomin ükimeti Keñes odağınıñ Manjuriyadan uaqıtşa şeginuin, Şınjañdı Qıtay territoriyası retinde moyındauın jäne ondağı wlttardıñ köterilisine qoldau bildirmeuin talap etti. Bwl talabı Keñes odağı jağınan qabıl alındı. Al, şın mänisinde Keñes odağı Altay qazaqtarınıñ müddesin bwl kelisimnen bwrın-aq qwrbandıqqa şalğan edi.

1945jıldardağı ospan batır

«Altay qazaqtarınıñ töñkeristik ükimeti» Keñes odağı tarabınan qwrılğan ŞTR ükimetinen bwrın qwrıldı. Keñestik «Keñsay» attı polki Altaydıñ ortağı Sarısümbege kirgen kezde, Altaydağı qazaqtardıñ töñkeristik küşteri aymaqtıñ şamamen 90 payızın azat etip bolğan. Altaydı derbes öz küşterimen azat etken töñkeristik küşter aymaqtıñ ŞTR äkimşiligine bağınuın qalamadı jäne Altay halqı da bwnı wnatpadı. Onıñ üstine ŞTR ükimeti aymaqtağı halıqtıñ müddesimen eseptespey, töñkeristik küşterdi taratıp, onıñ ornına sırttan kelgen 1000 adamdıq töñkeristik küşterden «Altay attı äskerler polkin» qwrdı. Ospan batırdıñ ükimettik orındarğa wsınğan kandidattarı ŞTR jağınan qabıldanbadı. Bwl Altaydağı töñkeris qaharmandarınıñ eñbegin joqqa şığarumen birdey boldı. Onıñ üstine Altaydağı 83 mıñ halıqtıñ 90 payızın qazaqtar qwrap otırğanına qaramastan, ükimet basşılığı basqa wlt ökilderinen qoyıldı. Ospan batırdıñ kelisiminsiz Altaydıñ birqatar audandarına äkimder tağayındaladı.

1946 jılğa kelgende ŞTR küşinen qaldırılıp, «Şınjañ birikken ükimeti» qwrıladı. Ospan osı ükimetke jora jäne Altaydıñ uälii bolıp bekitiledi. 25 twraqtı müşeniñ işinde tek 3 qazaq, 8 wyğır boladı. Kelisimder derlik wyğır müddesine şeşiledi. Bwrınğı ŞTR-nıñ 30 mıñ adamnan twratın armiyasınıñ teñ jartısına juğı Keñes odağınıñ jer-jerinen äkelgen äskerler bolğandıqtan olar birikken ükimet twsında elderine qaytadı. Keñes odağınıñ missiyasın orındauşı Älihan töre de jasırın türde Keñes odağına qaytarıldı.

1946 jılı Keñes odağı yadrolıq qaru jasauğa küş salğan twsta, Köktoğayda mol uran qorın tauıp, uran kenin aşadı. Sol jılı Qıtayda AQŞ qoldauındağı Gomin ükimeti men Keñes odağı qoldauındağı Kompartiya arasında azamattıq soğıs qayta jandandı. Qwrama Ştattar Keñes odağınıñ yadrolıq qaru öndiru, uran qorına ie boluına kedergi keltiru maqsatında Qıtaydıñ Gomin ükimeti arqılı Altaydağı töñkeris jetekşisi Ospan batırmen baylanıs ornata bastaydı. Nätijesinde, Ospan batır men Gomin biligi qoyu qarım-qatınas ornata bastaydı. Sol jılı Ospan batır Köktoğay men Şiñgildegi el ağalarınıñ basın qosıp, jiın ötkizedi. Sodan bastap Köktoğay men Şiñgil halqı ŞTR nemese birikken ükimetke salıq töleuden bas tartadı. Bwl derbestik aludıñ belgisi edi. Sol twstağı ükimet basşılığındağı Dälelhan Sügirbaev pen Isqaqbek general Ospan batırdı rayınan qaytaruğa da qwlşınıp köredi, biraq bwl äreketteri sätsiz ayaqtaladı.

ŞTR jetekşileriniñ biri Dälelhan Sügirbaev.

Ospannıñ ŞTR-ğa qarsı soğısı

1946 jılı Gomin ükimeti Ospan batırdıñ qolın 400 besatarmen qarulandıradı. Ospan bastağan qarulı top 350 adammen Burıltoğaydı basıp alıp, Sarsümbege bet aladı. ŞTR qarulı küşterimen Sibeti degen jerde kezdesip, qaqtığısadı. Ospan qolına Jılqıaydar bastağan 200 adam kömekke keledi. Al, Ospanğa qarsı 5 mıñ adamdıq qarulı äsker jwmıldırıladı. Bwlar negizinen Qobıq 2-şi attı polki men Altay attı polkinen qwraladı. Bwl qosındı Dälelhan Sügirbaev, Nüsiphan Könbay, Jağda Babalıq qatarlı adamdar basqardı. Bwl soğıstan keyin Ospan qolı Bäytikke qaray şegindi. 1947 jılı Ör-Altaydan Bäytikke 1000-nan astam otbası köşip bardı. Bwlardan mıñnan astam adam qarulanıp, Ospan qolına qosıldı. 1947 jılı mausım ayında Moñğoliya äskeri Bäytikke şabuıl jasap, Ospan qolınan jeñilis tauıp keri şeginedi. Bwl şayqastan keyin Ospan batırdıñ ıqpalı tipti keñeyip, AQŞ-tıñ tanımal basılımdarı jaza bastaydı jäne Ürimjidegi AQŞ Konsuldığımen söylesuler bastaladı.

ŞTR ükimetine qarastı 5000 äskerdiñ Altaydağı halıqqa tizesi qattı batqandıqtan, qırküyek ayında Ospannıñ qol bastağan batırlarınıñ biri Qapas Tirkeswlı mıñnan astam jasağımen Altayğa şabuıl jasap, ŞTR jasağınıñ basım köbin joyıp,  aymaqtı basıp aladı. Biraq, bir aydan keyin auır qarumen qarulanğan ŞTR men Keñes äskeri qayta şabuıl jasap, Ospan qolı Altaydan tağı şeginip şığadı. Osı jolı 19 mıñnan asa halıq Ospanmen ere köşip Boğda betine qonıstanadı. Osımen bir uaqıtta Qalibek Sauan jerinde ŞTR küşterimen soğısıp Manasqa şeginedi.

1947 jılı qısta Ospan batırdıñ Qıtay generalı Swñ Çilyanğa kezdeskeni turalı general Swñnıñ öz esteliginde aytılğan. Atalğan estelikte Ospan batır Swñ Çilyanğa bılay deydi: «Men Şıñjañ qazağımın, Keñestegi Qazaqtarmen qanımız bir tuıspız, Keñestik töñkeristen keyin Keñestikter Rossiyadağı qazaqtarğa jantürşigerlik janıştau jürgizdi, köp adamdı qırıp, malın tartıp aldı, dinni seniminen ayırdı. Qazir Şıñjañdağı key qazaqtar sol zwlımattan qaşıp kelgender, sondıqtan biz Keñes odağına kektenemiz!... İle oqiğasında Älihan töremen toqtamğa keliskemin... Keyin bayqasam İle töñkerisiniñ basşıları keñestikter eken, keñestik Qazaq, Özbek, Wyğwr, Qırğızdar eken. Keybiri Keñesten oqığan, Keñestiñ Qwljadağı konsulı Qwljadağı oqiğanğa basşılıq etken. Olar ŞTR-dı qwrıp şıqtı. İle jaq meni özderin qoldamaydı dep oylap meniñ közimdi qwrtpaq boldı. Rrınıma Dälelhandı qoyıp sol arqılı meniñ orınımdı bastırmaqşı boldı, sondıqtan men ükimettin qoldau kütemin, olarmen soñına deyin ayqasamın!» degen. Bwdan Ospan batırdıñ qazaq wlıtşılı ekeni anıq körinedi. Onıñ qazaqtarğa zwlmat ornatqan qızıl imperiyağa, kommunizmge jan-tänimen qarsılığı bayqaladı.

1948 jılı Ospan batırdı Gomin ükimeti Ürimjige şaqıradı

1948 jılı Ospandı Nankin ükimeti qwrıltayğa şaqıradı, Ospan qwrıltayğa wlı Şerdimandı jiberedi.  Boğda betinde Altay äkimşiligi qwrılıp Ospan uäli boladı, Ospannıñ elinen mıñnan asa adam äskerlikke alınıp derbes polk bolıp qwrıladı.

Qızıl qıtaymen arbasu jäne qırğın soğıs

1949 jılı Barköl jerinde

1949 jılı AQŞ Gomin ükimetin qoldauın toqtattı, Keñes tarabı Qıtay kompartiyasın jalğastı bar küşpen qoldadı. Sonıñ nätijesinde Qıtayda kommunistik partiya bilikke keldi. Sol jılı qazanda qızıl armiyanıñ 100 adamdıq qosını Şınjañğa kirdi. Şınjañdağı Gomin armiyası olarğa qarsılıqsız bağındı. ŞTR-nıñ satqın armiyası da bir tal oq atpastan qızıl armiyağa bağınıp şıqtı.

Qıtay qızıl armiyası men ŞTR äskeriniñ kezdesui

Bwl twsta Ospan tobı qızıl ükimetpen aralıq saqtap twrdı. ŞTR quırşaq ükimetiniñ ökilderi bolsa kommunisterge Ospandı qwbıjıq, bandı retinde körsetuge tırıstı. 1950 jılğa kelgende Ospan men qızıl armiya arasındağı qandı soğıs aqırı bastaldı.

Şınjañğa kirgen qızıl armiyanıñ bas qolbasşısı Uañ Jin öz esteliginde bılay dep jazalı:  «1949 jılı 25 qaraşada Şıñjañ azat boldı. Biraq, Ospan sekildi keybir kertartpa köterilisşiler bas köterdi. Olar basında 4 mıñ adam bolatın, keyin Gomindañnıñ tize bükken qosındarı birigip 20 mıñnan asıp ketti. Olar bizdi quıp şığıp özderi patşa bolmaq boldı. Osı jılı Ospan Gomindañnıñ bwrınğı generaldarımen astasıp, şığıs altı audanda bülik tudırdı. Bwl bülikke 6 mıñ Gomin äskeri men 45 mıñnan asa halıq qatınastı. 1175 adamdı öltirip, 340 mıñ bas maldı bwlap ketti. Ospan qolına qaru alıp twrıp: «Qwmıldı alıp, qızıl armiyanıñ şeginer jolın kesip, Ürimjini basıp alıp Şıñjañdı kommunizmge qarsı baza etu kerek!» dep wrandadı. Osılayşa Şınjañda bandılardı alastau bastaldı. Men ükimet armiyasına (Gomin armiyasına) qanıq edim, biraq Ospan qolına attı äskerlerdi negiz ete otırıp (ŞTR wlttıq armiyasın aytıp otır – E.K) ärekettenuimiz kerek boldı. Olar atqa minse jolbarıs, al attan tüsse qoy siyaqtı boladı. Sondıqtan men: eñ aldımen olardıñ attarın joyıñdar, olarğa snaryad, zeñbirek arqılı şabuıldap, attı qosındı bıtıratu kerek, – dep nwsqau berdim. 1 säuirde armiyamız tört bağıtta attandı. Ospanda twraqtı äsker joq bolğandıqtan mañındağı rulastarı men aq orıstardan basqası soğısqa ebdeysiz eken. Armiyamız är ruğa atılğan jolbarıstay tap berdi. Qarsı kelgen bandılar da qaytarma soqqı berdi. Sol kezde gürsildep jarılğan snaryad dauısı qwlaq twndırdı (qızıl armiyanıñ auır qarulardı köp qoldanğanın biluge boladı – E.K). Bandılar jer bauırlap şeginip ketti. Malşılar maldarın aydap kete almay, «azattıq armiya jaqsı» dep qoldarın köterip bağına bastadı. Armiyamız jalğastı şabuıldap 150 bandınıñ közin joyıp, 800 adamdı twtqındadı. 9 rudan 14 mıñ adamdı qwtqardı. Ospan qaldıq küşimen Bäytikke şegindi...

Osı kezde tağı bir bandılar atamanı Orazbay Täñirtauınıñ biigine bekinip, 2 mıñ jasağı jäne Manas, Qwtıbi, Sanjıdan 20 mıñ qazaqtı bastap armiyamızğa şabuılğa ötti. Ospan onı estip quanıp: Oñtüstikke tartayıq! Qıtaymen Bäytite alıspay, Orazbaymen birigeyik, – depti. Bwdan habardar bolğan armiyamız Ospannıñ jolın kesip tastadı. Armiyamızdıñ küşine qaldıq qolımen tötep bere almağan ol Gansuğa ötip ketti. 1951 jılı köktemde armiyamız Ospandı Hayzıda 50 üymen otırğanda qolğa tüsirip, oğan qosa 263 adamdı twtqındadı. Jänabıl bastağan 39 adam oqqa wştı. 1100 adam birjaqtılı etildi. 29 säuir küni Ospan Ürimjide ölim jazasına kesilip, atıldı. Onı köruge 80 mıñ halıq jiıldı....

Ospan batırdıñ qolğa tüskendegi sureti

Tarihi derekter bizge Ospan batır bastağan Ör-Altaydıñ 20 mıñnan astam halqı men Altaydan Täñirtauğa auıp barğan Ürimji aymağı men Barköldegi 60 mıñnan astam qazaqtıñ 1950 jıldarı, yağni QHR qwrılğannan keyin de qızıl ükimetke qarsı wltazattıq küresin jürgizgenin ayğaqtaydı. Bwl wltazattıq küresine Ospan batırğa ilesken 42 mıñnan şamasındağı jäne Orazbay bastağan 20 mıñ qazaqtıñ qatısqanı belgili.  Eñ ğajabı, san jağınan qazaqtardan altı esege juıq köp bolğan wyğırlardıñ qızıl armiyağa şartsız bağına salğanı.

Ospan batır jäne onımen birge jazağa kesilgen qıtay generaldarı

Osı küreske qatısqan Qalibek Hakim, Swltanşärip Zuqawlınıñ auıldarı sol jılı Tibet asıp, Kaşmirge jetedi. Olardıñ qatarında Dälelhan Janımhanwlı, Ospannıñ serikteriniñ biri Nwrğojay batır Moldajanwlı, Qwsayın täyji qatarlılar da bar. Olar 350 adam bolıp, özderinen bwrın, 1942 jılı Ündistanğa barğan 1400 qazaqpen qosılıp, keyin Türikyağa jetedi.

Ospan batırdıñ aqtıq beynesi

Hasen Oraltay öz esteliginde Qalibek Hakim bastağan köterilisten keyin de, Sauan jerinde Arıstanbay molda  bastağan köterilisşiler qızıl armiyağa qarsı soğısıp, soñında qolğa tüsip atılğanı turalı aytadı. Qızıl armiya qolbasşısı Uañ Jin qolğa tüsken qazaq köterilisşilerin tügeldey qırıp salğanda, Qazaq attı polkiniñ generalı Zakariya Äşenwlı Uañ Jinniñ betine tükiredi. Bwl isi üşin general Zakariya Äşenwlı da atıladı. Täñirtaudıñ biigine bekingen Orazbaydı bağındıra almağan qızıl armiya, oğan düñğan tamırın jansız etip jiberip, soñında olardı qorşauğa alıp joyadı. Degenmen, osı soğısta neşe mıñdağan qıtay äskeri ajal qwşadı. Alayda, bwl derekter aşılıp aytılmaydı, jazılmaydı. İle aymağında Toğıztarau äkimi Janbolat Ösertiwlı da kommunistik qıtayğa qarsı köterilis bastap, soñında ölim jazasına kesiledi. Bwl köterilisşilerden Mälik ajı bastağan bir tobı Tibet asqan elge qosılmaq bolıp attanıp, jol ortada Qıtay armiyasınıñ qolına tüsip qırıladı.

Ospan batırdıñ qolına qarsı ŞTR wlttıq armiyasın salıp, qazaq pen qazaqtı soğıstırğanı da tarihi derekterden körinip otır. ŞTR ükimetine qarastı adamdar keyin tolıqtay kommunisterge bağındırıladı. Ükimet basşıları kompartiya jaqtastarı retinde joğarı mansaptarğa otıradı. 1954 jılı ŞTR-ğa qarastı üş aymaqtı (Altay, Tarbağatay, İle) Keñes odağı wyğırlardıñ basşılığına bergen bolsa, Şınjañdı bağındırğannan keyin Qıtay kompartiyası ondağı qazaqtar sanınıñ basımdığın eskerip «İle Qazaq avtonomiyalı oblısı» etip qwradı. Oblıs basşısı bolıp ŞTR ükimetiniñ jetekşileriniñ biri Dälelhan Sügirbaevtıñ wlı Pätihan tağayındaladı.

Al, 1950-1951 jıldarı kompartiya biligine qarsı oq atqan Sanjı, Barköl öñiri qazaqtardıñ sanınıñ basımdığına qaramastan (100 mıñğa juıq qazaq mekendep twrğan) qazaq avtonomiyalı obılısı berilmeydi. Tek, Mori, Barkol audandarına ğana wlttıq avtonomiya statusın beredi. Qazir, Sanjı (Bwrınğı Ürimji aymağı) men Barköl jerinde 300 mıñnan astam qazaq mekendeydi.

Ospan batır atılğannan keyin wlı Şerdiman Ör-Altayğa qaytıp oraladı. Bwğan ilese Boğdağa auğan bir qauım el Altayğa orala bastadı. Şerdiman Ospanwlı töñiregindegi rulardan 500 adamdıq qosın qwrıp jalğastı küreske şığıp, tek 1952 jılı ğana kelisimge keldi. Kelisimnen keyin Qıtay ükimeti Ospan batırdıñ wlı denesin tuıstarına qaytarıp berdi. 1957 jılğa deyin Ör-Altaydan auğan el tügelge juıq öz mekenderine oraldı. Bir jıldan keyin «kommuna qwrılısı» bastaldı. Bwl kezde Qalman Aqıtwlı men Dälelhan baluan bastağan köterilisşiler bas köterdi. Bwl köteriliske de Köktoğay men Şiñgilden 700-den astam adam qatıstı. Alayda, bir jılğa jetpey köterilis küşpen janıştalıp, köterilisşiler Tarım lagerine aydaldı. 1951 jılı Tibet jerine auğan eldiñ köterilisi de osı jılı äreñ tolastaydı. Gansuda «Aqsay Qazaq Avtonomiyalı audanı» qwrıladı. Osılayşa Qıtaydağı qazaqtardıñ wltazattıq küresi tolıqtay toqtaydı.

Ospan batırdıñ ziratı, Altay aymağı Köktoğay audanı, Kürti auılındağı  Qalbağay jeri.

“The Qazaq Times”