Qıtay toqırauınıñ sırı jäne Oñtüstik Qıtay teñizinde jasırğan qwpiya

Soñğı jıldarı Oñtüstik Qıtay teñizindegi qayşılığı küşeyip, atalğan teñiz arqılı şektesetin elderdiñ Qıtayğa narazılığı arta tüsti. Oñtüstik Qıtay teñizindegi dau-damayğa Qıtay men Japoniya talasındağı Dyau üy aralı da kiredi. Beyjiñ biligi Oñtüstik Qıtay teñizine şektesetin elderdiñ müddesin eskermesten, atalğan su aydınıñ basım köp bölegin öz territoriyası retinde jariyaladı jäne onı kartalarda Qıtay territoriyası retinde körsetti. Bwl körşiles Japoniya, Filippin, Malayziya, V'etnam qatarlı elderdiñ qarsılığına wşıradı. 2013 jılı Filippin Oñtüstik Qıtay teñizindegi talas-tartısqa baylanıstı AQŞ pen Japoniyanıñ qoldauına ie bolıp, Qıtayğa tabandı qarsılıq körsetti.

Bwl surette Oñtüstik Qıtay teñizine şektesetin elderdiñ özine täueldi dep sanaytın ielik aumağı körsetilgen.

Oñtüstik Qıtay teñiziniñ mañızdılığı

«Daudıñ bası Dayrabaydıñ kök siırı» degendey, Oñtüstik Qıtay teñiziniñ mañızdılığı osı su jolınan ötetin teñiz tasımalında jatır. Atalğan teñizdiñ mañızdılığın mına birneşe jaqtan qarastıruğa boladı:

1 Oñtüstik Qıtay teñizindegi ekonomikalıq müdde

1978 jıldan 2008 jılğa deyingi 30 jılda Qıtay ekonomikası älemdi tañqaldıra otırıp damıdı. 1970 jıldarı zavod-fabrikalardıñ köptiginen ekologiyası auır zardap şekken Batıs elderi Qıtay sındı eñbek küşi arzan, tabiği resurstarı mol elge köşiruge mäjbür boldı. Mıñdağan öndiris fabrikalar Qıtayğa köşirildi, bwğan ilese Batıstıñ qarjısı da Qıtayğa ağılıp, Qıtaydı AQŞ-tan keyingi  ekinşi iri ekonomikağa jäne «älemniñ zavodına» aynaldırdı.

Biraq, 30 jıldan keyin jağday mülde özgerdi. Batıs elderi Qıtaydıñ jalğastı damuın özderine qauip retinde tanıdı. Ärine, Qıtay ekonomikasın älsiretudiñ kilti –şetel qarjısı men zavodtarın şığaru. Alayda, Qıtay arqılı Batıs elderi de milliardtap tabıs tauıp otırğanı şın. Qaytkende Qıtaydan zavodtardı şığaruğa boladı? Arzan eñbek küşke bay Qıtaydan ketkende bwğan balama qanday elder bar?

Qıtaydı qalt jibermey baqılauına wstağan Batıs strategteri bwnıñ jauabın tauıp, Qıtaydıñ eñ älsiz buının wstay bildi. Qıtaydıñ qazirgi öndirisine qajetti şikizattıñ (mwnay, gaz, ken önimderi men ağaş materialdarı) 70 payızı şetelden kirgiziledi. Eñ negizgi şikizat qaynarı Afrika men Orta Şığıs elderi. Osı aymaqtardan alınğan şikizat negizinen Oñtüstik Qıtay teñizi arqılı Qıtaydıñ öndiris aymaqtarına kiredi. Sebebi, teñiz tasımalı älemdegi eñ arzan tasımal türine jatadı. Eger teñiz tasımalı älsirese, şikizattıñ jetkizilui keşikse, bwl Qıtaydıñ qarqındı öndirisine birden äser etetinin anıq. Şikizattıñ tapşılığı onıñ bağasın ösiredi, şikizat qwnı ösken sayın öndiris önimderiniñ bağası da joğarlaydı. Bwl öndiris qwnınıñ qımbattauına äkelip soğadı, öndiris qwnı qımbattağannan keyin şeteldik zavodtar Qıtaydı tastap şığuğa mäjbür bolmaq.

Mine osı maqsatta, AQŞ bastağan Batıs elderi Qıtaydıñ eñ mañızdı şikizat tasımalınıñ küre tamırına qısım tüsire bastadı. Oñtüstik Qıtay teñizin qwrsaulau arqılı ondağı tauar men şikizat jetkizetin Qıtay kemelerine kedergi keltirdi. Osılayşa, Qıtayda öndiriletin önimderdiñ jasalu qwnı men bağasın qoldan qımbattatıp, Qıtay ekonomikasınıñ ösu qarqını birtindep bayaulay berdi. Onıñ üstine, Qıtaydıñ eñ negizgi öndiris aymaqtarı teñiz jağalauına jaqın köbine-köp teñiz tasımalına iek artatındıqtan bwl Qıtay öndiris quatına auır soqqı bolıp tidi. 2013 jıldan bastap şeteldik zavodtar Qıtaydan kete bastadı jäne Qıtay ekonomikası da älsirey tüsti.

Tömende 2006-2018 jıldar arasındağı Qıtay ekonomikasınıñ ösu qarqını körsetilgen

2006 – 12.7%
2007 – 14.2%
2008 – 9.6%
2009 – 9.2%
2010 – 10.6%
2011 – 9.5%
2012 – 8.2%
2013 – 7.7%
2014 – 7.3%
2015 – 6.9%
2016 – 6.7%
2017 – 6.9? %
2018 – 6.6% ?/ 1.67%

Afrika baylığı.

Afrikanıñ Qıtay üşin mañızdılığı

Afrika qwrlığı Ekinşi düniejüzilik soğısqa deyin Angliya, Franciya qatarlı europalıq elderdiñ otarı bolıp keldi. Ekinşi düniejüzilik soğıstan keyin Batıs elderi öz otarlarınan bas tarta bastadı. Kerisinşe, sol elderde ükimetter qwrıp berdi jäne sol arqılı eldiñ ekonomikasın, baylığın şeñgeldedi. Ükimetterdi de baqılauında wstap, qajet bolğanda audarıp tastap otırdı. Afrika qwrlığınıñ twrğındarı büginge deyin sayasi jäne ekonomikalıq otarda jasap jatır deuge boladı.

1990 jıldarı Qıtayğa ağılğan Batıs elderiniñ zavod-fabrikaları sol eldiñ öndirisi eselep arttırdı. 1992 jılı älemniñ 2,2 payız ğana önimi Qıtayda öndirilgen bolsa, 2015 jılğa jetkende älemdegi 33 payız önimde «Made in China»  markası basıldı. Osınşama mol önimdi öndiruge Qıtaydıñ işki tabiği resurstarı jetpeytin edi. Sondıqtan da Qıtay mol ken baylığı bar Afrika men mwnay men tabiği gaz baylığı mol Orta Şığısqa süyenuine tura keldi. Endigi jerde öndiris oşaqtarına süyenudiñ qajeti qalmağan Batıs elderi Qıtaydıñ Afrika qwrlığında ken aşuına belgili därejede jol berip otırdı. Nätijesinde, älem ken baylığınıñ 30 payızın ieleytin Afrika kenderi Batıs elderinen Qıtayğa köşti. Afrikadağı mol äri salıstırmalı arzan almaz, altın, uran, molibden, qorğasın, mırış, fosfor, kümis, qalayı, mıs, temir sındı ken önimderi men mol ağaş materialdarı Qıtay önerkäsibine asa qajet boldı.

Qıtaydıñ Afrikağa salğan qarjısı.

Qıtaydıñ Afrikağa mol qarjı salğanı belgili, aytalıq:  Afrikada salğan tasımal dälizderiniñ jalpı wzındığı 30 mıñ şaqırımnan astı; Köptegen afrikalıq elderde tegin mektep, auruhanalar saldı; Afrikalıq studentterdi tegin oqıttı; Qıtay jwmıs orındarında 900 mıñnan astam adamdı jwmıspen qamtıdı; türli saladan 200 mıñnan astam mamandardı dayındadı; Beyjiñ tarabı Afrikağa 1500 retten astam tegin medicinalıq kömek körsetip, jwqpalı dertten 460 mıñ adamdı jazğan. Qıtay tarabı Afrikanıñ jer-jerin temir joldarmen twtastırıp, sol arqılı şikizat tasımalın qamtamasız etude. Keyptaunnan Sueyş (Suec) kanalına deyin twtas Afrika qwrlığın kesip ötetin jäne oğan jalğasatın joldardı salıp şıqtı.

Alayda, Qıtay biligi Afrikadağı ükimetterdi paralap, meylinşe köp mümkindikterge ie boldı. Kerisinşe, Afrika elderiniñ sayasi jäne ekonomikalıq müddelerine ziyan saldı. Qıtaydağı eñ sapasız önimder, däri-därmekter, azıq-tülik Afrikağa satıldı. Qıtay qarjı qosqan infraqwrılımdıq jobalardıñ bärine qwrılıs materialdarınan tartıp Qıtaydan jetkizildi. Qıtay eksportı Afrikanı bastı nısanağa aldı. Qıtaydıñ sapasız tauarları üşin Afrika 1,2 milliard twtınuşısı bar alıp bazarğa aynaldı. 2017 jıla Qıtaymen Afrika qwrlığınıñ jalpı saudası 169 milliard 750 million AQŞ dolların qwrağan.

Tömendegi kestede Qıtaymen tığız qarım-qatınastağı 20 afriukalıq eldiñ eksport-importı körsetilgen

Qazir Afrikanıñ 40 mlrd AQŞ dollarına teñ 60 payız mwnayı Qıtayğa jöneltiledi. Bwl Qıtayğa kiretin mwnay importınıñ 30 payızın ieleydi. Bir sözben aytqanda Qıtay Afrikanıñ 88 payız resursın paydalanıp otır. Bwl tosqauılğa wşırasa Qıtaydıñ eñ qarqındı salası bolğan elektron öndirisi auır soqqığa wşıraydı.

Orta Şığıs pen Soltüstik Afrikadağı baylıq.

Orta şığıs pen Qıtay baylanısı

Orta Şığıs – älemdegi mwnay qorınıñ 64 payızın qwraytın eñ iri mwnay qambası.  Sonday-aq, Orta Şığıs Qıtay mwnay importınıñ  qaynarı. Qıtay mwnay importınıñ şamamen 55 payzı Orta Şığıs pen Oñtüstik Afrika elderinen kiredi. Qıtaydıñ mwnay tiegen alıp kemeleri Malakka bwğazınan ötip Oñtüstik Qıtay teñizi arqılı Qıtayğa jetedi. Bwl kemelerdiñ kedergige wşırauı Qıtayğa asa auır ziyan keltiredi.

Qıtay men Iran arasındağı kelisim 2025 jılğa deyin eki el arasındağı sauda qatınasın 600 mlrd AQŞ  dollarına jetizudi közdeydi.  2017 jılı Qıtay- Saud Arabiya arasında qwnı 65 mlrd dollardı qwrağan kelisimşart jasaldı.  Sol jılı jäne Qıtay-BAÄ arasındağı sauda qwnı 46.3 mlrd dollardan asıp, Birikken Arab Ämirliginde 300 mıñ qıtay jwmıs istedi. Boljamdarğa sensek, bolaşaqta Qıtaydıñ osı eldermen sauda kölemi 6 trillion dollarğa jetui mümkin.

Oñtüstik Qıtay teñizinen ötetin teñiz tasımalı.

Qıtay men Orta Şığıs elderiniñ bastı sauda qatınasına keler bolsaq, Qıtay Orta Şığıs elderiniñ mwnayın satıp aladı (2013 jılı Qıtay bwl aymaqtan 282 million 144 mıñ barrel mwnay satıp alğan), Orta Şığıs elderi Qıtaydan elektro-mehanikalıq önimder, toqıma bwyımdarı, twrmıstıq elektr jabdıqtar, medicina jabdıqtarı, oyınşıqtar, komp'yuter, qolöner bwyımdarın satıp aladı.  200 millionnan asa halqı bar Orta Şığıs aymağı Qıtay önimderiniñ ülken bazarlarınıñ biri.

2017jılğı Qıtay mwnay importınıñ körsetkişi

«Oñtüstik Şığıs Aziya men Oñtüstik Aziyanıñ köterilui»

Halıqaralıq Valyuta Qorı 2018 jılı qazanda jariyalağan statistikalıq mälimetter men ekonomikalıq boljamdarda Oñtüstik, Oñtüstik Şığıs Aziya elderiniñ ekonomikasınıñ qarqındı ösip kele jatqanın aytadı. Aytalıq – Ündistan7.3%, Päkistan 5.7%, Bangladeş 7.343%, Nepal 6.3%, Kambodja 6.9%, Laos 6.7%, V'etnam 6.6%, Filippin 6.5%, M'yanma 6.4%, Indoneziya 5.1%, Malayziya 4.7% , Tayland 4.6%.

Bwnıñ sebebi özdiginen «menmwndalap» twr. Qıtaydan zavod-fabrikalardı sırtqa şığarğan Batıs elderi Oñtüstik Aziya men Oñtüstik Şığıs Aziya elderin öndiris bazası etuge qadam bastadı. Soğan ilese Batıs elderiniñ investiciyası, älemdik brend markalar, tanımal käsiporındar da osı elderge qaray oyıstı. Aytalıq, V'etnamnıñ 25 payız kirisi bir ğana Samsung kompaniyasınan keledi.

Oñtüstik Şığıs Aziya elderi.

Bwl ürdis 2013 jılı bastaldı deuge boladı. Batıs elderiniñ bwl aymaqtı közde wstauına şart jeterlik. 2,2 mlrd halıq jasaytın bwl aymaqta eñbek küşi mol, bazarı keñ. Qıtaymen salıstırğanda eñbek küşi arzan. Al, Qıtayda öndiristiñ qımbattauı jalğastı 3-4 jılğa sozıluı mümkin. Bwl Qıtay ekonomikasın jalğastı qwldıratadı. Oñtüstik Qıtay teñizin qamtığan Qıtay men Oñtüstik jäne Oñtüstik Şığıs Aziya elderi arasındağı tartıstıñ bastı sebebi osında jatır. Aldağı on jıldıqtarda Ündistan men Indoneziya bastağan Oñtüstik, Oñtüstik Şığıs Aziya elderin älem ekonomikasınıñ aldınğı qatarınan köruimiz bek mümkin.

Batıstıq öndiruşileri men qarjısınıñ atalğan aymaqqa oyısuı Qıtaydıñ «qızğanışın» oyattı. Endigi jerde Qıtay bwl aymaqqa öziniñ quattı armiyası arqılı äskeri qısım jasay bastadı. Sol arqılı aymaqtağı teñiz tasımalına kedergi keltiruge tırısuda. Bwl aymaqtağı AQŞ pen Japoniya qoldağan elderdiñ Qıtaymen qayşılığın bastı sebebi.

Qıtay şığısındağı import pen eksport.

Qıtaydıñ eksportında  AQŞ 18.3 payız, Euroodaq 16.1 payız, Oñtüstik Koreya 6.1 payız, Japoniya 4.5 payızdı qwrap, jalpı Qıtay eksportınıñ 40 payızınan asadı.  Bwl tağı da Qıtaydıñ şığısı men oñtüstigindegi teñiz tasımalına barıp tireledi. Qwrama Ştat Oñtüstik Koreyadan Ündistanğa deyingi aymaqta ornalasqan äskeri bazaları, sonımen birge, aymaqtağı eldermen birge ötkizetin teñizdegi äskeri äreketteriniñ bäri Qıtay ekonomikasın älsiretuge bağıttaladı. Onıñ soñğı Qıtaydıñ jalpı quatınıñ älsireuine aparıp soğadı.

Erzat Käribay

“The Qazaq Times”