Qayırbek Arıstanbekov, Ekonomikalıq sayasat institutınıñ direktorı, ekonomist; Foto: kapital.kz

Älemdik ekonomikada künde bir jañalıq qılañ beredi. Sonıñ deni jağımdı dep aytuğa kelmes. Ärine, biz üşin. Alpauıt elder ärtürli sayasat pen ärtürli wstanımdı bir-birine qaqpaqıldap, «müddeler qaqtığısı» attı oyındı toqtatatın emes. Sayasattıñ erekşeligi sol. «Ol jerde dostıq joq, müdde bar» degen mazmwnğa sayatın atalı söz de osındayda oyğa oraladı.

Älemdik mwnay men gazda eleuli ülesi bar, halqı az bolğanımen tabiği en baylıqqa ie, tığırşıqtay Katar attı el birneşe sağat bwrın ğana Mwnay eksporttauşı elder wyımınan (OPEK) şığıp ketti. Osı twrğıda belgili ekonomist Qayırbek Arıstanbekovke habarlasıp, älemdik sauda men sayasat twrğısındağı kökeydegi köp saualdı qoyğan edik.

– Katardıñ OPEK-ten şığıp ketkenin BAQ ataulı jarısa jazıp jatır. Jalpı, osı jağday, odan keyin älemdik sayasi sahnadağı bolıp jatqan faktorlar külli älem tirşiligine, onıñ işinde Qazaqstanğa qanday äserin tigizui mümkin?

– Mwnay öndiru twrğısınan OPEK-tiñ älemdik ekonomikadağı üles-salmağı 33-35 payız töñireginde. Bwl – bir. Wyım qatarındağı mwnaydı eñ köp öndiretin el – Katar emes, Saud Arabiyası. Soñğı kezde Saud Arabiyasınıñ büyregi Vaşingtonnan göri Mäskeuge tartıñqırap twr. Mwnı eki dep qoyıñız. Üşinşisi – 1991 jılı Keñes Odağı tarap ketti ğoy. Onıñ sebebin qazir san-saqtan izdep, ärtürli sebepterdi aytıp jürmiz ğoy. Al şın mäninde osı alıp odaqtı tarqatqan – 1985 jılı Saud Arabiyasınıñ mwnay ministri bolıp twrğan Zakariya YAmani. Olar AQŞ-pen birigip KSRO-nı qwlattı. Qalay qwlattı? Sol jıldarı Saud Arabiyası mwnay öndirudi 3,5 ese wlğaytqan eken. Sondıqtan mwnay bağası üş jıl işinde 6 esege tüsip ketken. Mwnay barreliniñ bağası 1 dollarğa tüskende KSRO memleketi tölem balansında 895 million dollar joğaltıp otırğan. Mine, mäsele qayda jatır! Saud Arabiyası osı sayasattı altı jıl boyı wstap kelgen ğoy. Altı jıl ötken soñ 1991 jılı odaq joyılıp ketti. Jalpı, ekonomikalıq zertteuler institutınıñ deregi boyınşa soñğı 100 jıl köleminde mwnay bağası üş märte qattı şarıqtaptı. Onıñ alğaşqısı – 1979-80 jıldar. Ekinşisi – 2008 jıl. Üşinşisi – 2014 jıl. Nege bwl üş jıldı erekşelep atap otırmız, bilesiñ be?

– Joq, esime tüspey twr.

– 1979-80 jıldarı Keñes Odağı Auğanstanğa basıp kirdi. 2008 jılı Resey Gruziyamen soğıstı. Al 2014 jılı ne boldı?

– Reseydiñ Qırımdı anneksiyalau oqiğası şığar...

 – Iä, däl özi. Resey de mwnay eksportınan tüsken tabıs mölşerin arttıruğa qattı müddeli ğoy. Bwlar mwnay bağası köterilip, qazınağa köp qarjı tüsse, qattı belsendilik tanıtıp ketedi. Söytedi de qaru-jaraqtı, äskerdi qarjılandıra bastaydı. Türli qaruların sınağısı keledi. Sınau üşin bir memleketpen soğısu kerek qoy. Minezderi sonday. Kişkene qaltasına aqşa bitse atıs-şabıs mäselesin alğa şığaradı.

– Bwl aytıp otırğan mäseleñiz ben bizdegi mwnay tabısı jäne ekonomikalıq faktordıñ qanday baylanısı bar?

 – Ükimet qit etse boldı «mwnaydıñ bağası tüsip ketti, sol sebepti jağdayımız qiın degen» uäjdi alğa tarta beredi. Mwnıñ bäri jalğan. Qısqası, mwnay bağasınıñ tömen boluı – Qazaqstannıñ wlttıq qauipsizdigi üşin öte qolaylı bolıp twr. Eger mwnay bağası tömen bolsa Mäskeu äskeri salanı, qaru-jaraqtı qarjılandıruın azaytadı. Sosın körşilerine tiisuin toqtatadı. Ukrainanıñ qanday jağdayda ekenin körip otırsızdar. Endigi kezekte Belarus' pen Qazaqstan twruı äbden mümkin ğoy. Al endi Katar mäselesine oralayıq. Eñ köp gazdıñ qorı Katarda eken. Olar Parsı şığanağı emes, Süriya arqılı Jerorta teñizine tikeley şığatın bolsa Reseydiñ «Gazprom» kompaniyası Europadağı narığınan ayırılıp qaladı. Al Resey Süriyada soğısıp jatır. Nege? Sebebi, resmi Mäskeu Süriya jeri arqılı ötetin gaz qwbırın saldırmau üşin jwmıs istep jatır. Eger Resey äskeri Süriyadan ketip qalıp, älgi gaz qwbırı salınıp ketetin bolsa «Gazprom» Europadan tüsetin eksporttıq tabıstıñ 30 payızınan ayırılıp qaladı. Sondıqtan Katar Tramptıñ qoldauına süyenip, äreket etip otır. Katardıñ işki jalpı öniminiñ 73 payızın üş iri kompaniya beredi. Bäribir Saud Arabiyası mıqtı. Katarda mwnay men gaz sonşalıqtı köp emes. Degenmen barşılıq.

– Älemde mwnay bağasınıñ joğarılağanına qaramastan bizdegi tauar, azıq-tülik bağası nege qımbat küyinde qala beredi?

 – 2004-2007 jıldar aralığında mwnay bağası 50 dollar şamasında boldı ğoy. Ekonomikalıq ösim 9 payız boldı. Qazir mwnay barreliniñ bağası 60-tan astı. Al ekonomikalıq ösim 3 payızğa qwldırap ketti. Demek Ükimettiñ ekonomikalıq sayasatınıñ sapası kürt tömendep ketti degen söz. Sosın «golland auruı» degen bar. Ükimet soğan qarsı tiisti küres jürgizbey jatır. «Golland auruı» degenimiz – şikizattı, äsirese mwnay men gazdı sırtqa eksporttağanda ekonomikağa türli valyuta kelip qwyıladı. Söytedi de narıqtağı bağa joğarılap, şikizat emes sektorlardı älsirete bastaydı. YAğni, mwnay men şikizat salasındağı jetistikter türli önerkäsipterdi twnşıqtırıp, olardıñ resurstarına qauip töndiredi. Osılayşa, Wlı dalada «golland auruı» tarap jatır.

– Swhbatıñızğa rahmet!

Eske salayıq, wyım 1960 jıldan beri jwmıs istep kele jatır. 1970 jıldan bastap OPEK embargo ornatu arqılı älemdik mwnay bağasın kötere bastadı. Qazir atalğan wyımğa 15 el kiredi. Olardıñ denin Tayau Şığıs jäne Afrika elderi qwraydı.

"The Qazaq Times"