Az mölşerde bayıtılğan uran. Foto: Tengrinews.

Qazaqstan uran öndirude älemdik lider memleket. Soğan qaramastan biz älem elderin yadrolıq qarulardan bas tartuğa şaqıruşı elmiz. Bwl eldiñ işki-sırtqı sayasatına qalay äser etedi? İrgemizdegi yadrolıq qaru jağınan älemdik köşbasşılar qatarındağı Reseymen bolğan qarım-qatınasımızğa qanday ıqpalı bar? Qazaqstannıñ beybitşilik bastaması älemde qalay qabıldanuı mümkin? Bwl mäselelerdi älemdik aqparat qwraldarı da türli jaqtardan taldap jatır. BBC aqparat agenttigi de Qazaqstannıñ uran öndirisi jäne yadrolıq qarulardı toqtatu mäselelerin saraptadı.

YAdrolıq soğıs qazirgi zamanda adamzat bolaşağına balta şabatın eñ ülken qauiptiñ biri. 2017 jılı yadrolıq qaru mäselesi älem tınıştığına eñ ülken qater töndirgen mäsele boldı.  Soltüstik Koreya jäne Iranmen AQŞ-tıñ bwl taqırıptağı dauı Halıqaralıq qauımdastıqtıñ da alañdauşılığın tudırdı.

«Qırği qabaq soğısı» jıldarında Keñes odağı Qazaqstan jerinde şamamen 500 retten astam yadrolıq sınaq jasağan. Äri bwl sınaq alañdar jer betindegi radiaciyağa eñ köp ulanğan aymaq bolıp qaldı. 1991 jılı Qazaqstan yadrolıq qaru quatımen älemniñ 4-şi ornında twrdı. Qazaqstannıñ yadrolıq arsenalı Wlı Britaniya, Franciya jäne Qıtaydıñ yadrolıq qaruların qosqandağıdan da artıq boldı. Soğan qaramastan Qazaqstan öziniñ barlıq yadrolıq qarularınan bas tartıp, Reseyge ötkizip berdi. Start I, yadrolıq qarulardı taratpau jäne yadrolıq qarulardı sınaqtan ötkizbeu kelisimderine qol qoydı.  Älemde tek Qazaqstan men Ukraina ğana öz erkimen yadrolıq qarudan bas tartqan memleket sanaladı.

Ritorika jäne soğıs boluı ıqtimal degen qauip astında köptegen elder Qazaqstan alğa qoyğan «yadrolıq qarudan bas tartu» ümitin eskergen joq. Tipti qazirgi kezde, dini fanatizm, jaulasu, wlt aralıq, din aralıq qaqtığıstardıñ küşeyip twrğan kezinde yadrolıq qarulardı taratpau, qoldanbau principteri op-oñay şetke qağıluı mümkin.

Degenmen, şındığında da Qazaqstannıñ yadrolıq qarulardı bir taraptı joyuda täjiribesi bar. Demek, bwl Qazaqstannıñ yadrolıq qarular turalı kelissözderge qatısu qwqığınıñ bar ekenin körsetedi. 2017 jılı qañtardan bastap Qazaqstan BWW Qauipsizdik keñesiniñ twraqtı emes müşesi boldı. Qırküyekte prem'er-ministrdiñ orınbasarı Asqar Jwmağaliev Iran men Soltüstik Koreyadan basqa da memleketter yadrolıq qaru jäne onı öndiru üşin resursın damıtu äreketine köşui mümkin ekenin ayttı. Sonımen birge bizdi alañdatqan bir närse Resey men AQŞ-tıñ yadrolıq qarularınıñ quatı jäne onıñ tosınnan atılıp ketui apatqa alıp baruı ıqtimal.

Qazaqstan jazda älemde birinşi bolıp az ölşemde bayıtılğan uran bankın aştı. Atom energiyası boyınşa halıqaralıq agenttigi (AEHA) qoldau körsetken bwl bastamanıñ maqsatı – älem tınıştığın yadrolıq qarudıñ taraluın tejeu arqılı bekemdeu. AEHA-ğa müşe elder atalğan bankten az mölşerde bayıtılğan 90 tonna uran alıp, atom elektr stanciyalarına qoldana aladı. Şeteldik sarapşılardıñ aytuınşa, Qazaqstan biligi az mölşerde bayıtılğan urandı saqtauşı orındardı öz elinde aşuı eldiñ ıqpalın arttıru üşin jasalğan. Bwğan amerikalıq milliarder-filantrop Uil'yam Baffet qoldau körsetip, qarjılandırğan. 150 million AQŞ dollarına qwrılğan joba älem nazarın Qazaqstanğa jäne eldiñ yadrolıq qarudı şekteu bastamasına bwrdı.

Az mölşerde bayıtılğan urandı saqtau orındarın qwru Irandağı yadrolıq qaru dağdarısı kezinde ortağa salındı. Qazaqstan Kaspiy teñizindegi dau-damaydı retke saluğa köp küş şığardı. Sonımen birge 2013 jılı Almatıda Iran yadrolıq mäselesinde baylanıstı «5+1 tobı» kezdesulerin wyımdastırdı. Irannıñ yadrolıq bağdarlamalarına şekteu qoyu kelisimine qol qoyılğannan keyin birneşe ay ötken soñ Qazaqstan Iranğa 60 tonna uran jetkizdi. 2017 jılğa kelgende prezident Nazarbaev bwl kelisimderdiñ zor paydası bolğanın ayttı.

AQŞ-tıñ bağalauı boyınşa yadrolıq bağdarlamalarda Soltüstik Koreya Irannan köş ilgeri alğa ketken. KHDR yadrolıq qaru sınağın ötkizgenin alğaş ret 2006 jılı bildirdi. Soñğı sınağı qaraşa ayında boldı. Qazir Soltüstik Koreyada 20 atom qaruı bar, alda quattı sutegi bombasın jasaudı josparlap otır. Bwl soñğı kezde qwrlıqaralıq ballistikalıq zımıran bağdarlamalarında da tıñ tabıstarğa qol jetkizgen.

Zañ boyınşa qazaqstandıq diplomattar az mölşerde bayıtılğan uran turalı aqparat bermeuge tırısadı. Degenmen, qazan ayında Sırtqı ister ministriniñ orın bastarı Erjan Aşıqbaev bwl jaña joba Qazaqstannıñ beybitşilik saqtaudağı kepildigi bolıp qalmaq jäne Soltüstik Koreyamen kelissözder kezinde de oñ ıqpalın körsetetinin alğa tartqan. Qazaqstanıñ bwl bağıttağı belsendiligi Süriya mäselesi boyınşa kelissözderde de körsetude.

YAdrolıq sektordağı ıntımaqtastıq Qazaqstan men Resey arasındağı mämilege salqındıq alıp kelude. «Qazatomprom»-nıñ «Rosatom»-nan tabıstı bölinip şığuı, onıñ ıqpalında, orının da joğarılattı. Degenmen, Qazaqstannıñ uran mäselesindegi jäne yadrolıq qarudan bas tartu bastaması Reseydiñ qazirgi biligindegi wstanımdarına qayşılıqtar alıp keledi. Az mölşerde bayıtılğan uran saqtau orındarınıñ aşıluı jän Soltüstik Koreya men Iran turasındağı kelissözderdegi äreketteri Qazaqstan özin älemdik yadrolıq regulyator qatarında körsetu maqsatınıñ bar ekenin bildiredi. Degenmen bwl mäselede halıqaralıq qauımdastıqtı köndiruden Kreml'di dengenine köndiru qiınğa soğuı mümkin.

“The Qazaq Times”