Ormanbet – miftik twlğa

Qazaq tilinde “jwrt”, “el”, “halıq” sözderiniñ sinonimi retinde “orman” degen sözdi qoldanu dästüri bar. Osı sözdiñ tağı bir resmi türktik mağınası - “ağaşı köp ösken jertarap”. Mine, söz mamandarı osı jağdaylarğa qarap “orman” – “halıq” mağınasın tek auıspalı mağına dep tüsinedi. Şındığında olay emes.

Or/man – “Ordıñ” nemese “Varanıñ adamı” degendi bildiredi. Bwl sözdegi “man” elementi keyinirek paktı etnonim retinde (man, meñdi, aq jäne qara man-dardı eske tüsir) qoldanıla bastağan jalqı mağına, bara-bara taypa halıq, jwrt mağınasındağı jalpı sözge aynalğan. Bügingi orman/les mağına, kerisinşe tuındı wğım. “Oraqtan tudım degenşe ormannan tudım deseyşi, erden tudım degenşe, ezden tudım deseyşi” demekşi, osı “ormannıñ ümbeti bolu” - bir jağınan, halqınıñ senim artkan ümbeti, ekinşi jağınan, miftik sipattağı basqa bir wğımnıñ ümbeti bolu degendi bildiredi.

Orman - halıq bolsa, Ormanbet te - halıq. Mäselen, Er Tarğın jırınıñ ertegilik proza türindegi nwsqasında “On san Ormanbetten tañdap bir swlu qız al” degen joldar bar. Ädette “on san noğay” tirkesi türindegi frazadağı noğaydıñ ornına Ormanbettiñ öziniñ twruı däl osı (ormanbet - halıq) mağınanıñ da bar ekendigin körsetedi.

Ormanbet - miftik-añızdıq jiıntıq obraz. Onıñ esimindegi keyingi dini anıqtama - ummattı alıp tastasaq Orman nemese Orım, Wrım degen tanıs wğım şığadı, yağni Orım, Wrım - miftik-epostıq “öz eli”, “öz jwrtı”, “öz kosmosı” bolsa, onıñ “alğaşqı adamı” jäne “alğaşqı wyımdastıruşısı”, “patşası äri abızınıñ atı”, jwrt pen halıqtıñ personifikaciyasınıñ atauı. Or-man - Wrımnıñ adamı, Wrımnıñ sener ümiti, ümbeti - Ormanbet bolatını tüsinikti, yağni miftik Ormanbet pen Mayqı nemese Asan qayğı bir trafarettik (arhetiptik) obraz bolıp tabıladı. Dalanıñ islamdanu däuirinde ejelgi tüsinikter men esimder jaña din men ideologiyanıñ tilek-talabına say öñdeuden ötkizile bastağan bolatın. Köne esimderge ie obrazdarğa jaña mwsılmandıq at berilip otırğan. Al, ejelgi obraz ben onıñ esimi tım tanımal bolatın jağdayda bwl esimder islam tanımına siımdı sırttay wqsas arab-parsı sözderine qaray beyimdeldi, ne bolmasa, artına ne aldına dini sözder (qoja, ali, tali, t.b.) jalğanıp otırdı. Mine, ejelgi dalalıq Sir, Kelin, Aspan siyaqtı esimder endigi jerde Sırımbet, Kelimbet, Äspembet dep atala bastatan. Mine, solardıñ qatarında ejelgi Wrım- Orım nemese Wrman-Orman da bolğan. Ormanbet - añızdıq halıqtıñ twlğalanuı, yağni, bükil bir qauımnıñ bir adam beynesinde beynelenui. Sondıqtan onı noğaydıñ tarihındağı röli bolmaşı bolğan, al qazaqqa tipti qatısı joq mırzalardıñ birin osı Ormanbetke aynaldıra berudiñ qajettiligi joq. Tarihta, jer betinde Ormanbet dep atalğan qarapayım pendeler köp bolğan da şığar, tek onıñ ölgenine qazaq pen noğaydıñ, başqwrt pen qaraqalpaqtıñ, tipti qırğızdıñ qayğırıp, onıñ ölgen künin osı halıqtardıñ fol'klorı äldebir ğalami deñgeydegi qayğılı mezet retinde saqtap keledi degenge sene qoyudıñ jöni joq.

Ormanbet - tarihi emes, ol – miftik twlğa.

Ormanbetke qatıstı qoldanılatın sandardıñ da tanımdıq mäni bar. Älgi üzindide berilgen Ormanbet - on eki bidiñ biri degen wğım da belgili bir uaqıt pen mädeni ortanıñ körsetkişi. Al, on eki sanınıñ ornında köne tüsinikterde on sanı bolğandığın ayta alamız. on eki men on sandarınıñ auısımı jöninde äñgimelep kettik. Sondıqtan, Ormanbet jäne On tandemin twraqtı aksioma dep qabıldaymız.

“Aqşahannan qaşqan Tarğın men Aqjünis Edildegi Ormanbettiñ on san noğayına keledi. Ol mezgilde noğayda on han bar eken”. Fol'klorda kezdesetin on san noğay, on han siyaqtı sandardıñ simvolikası belgili. batıs dey-türkter üşin on sanı - bolmıstağı halıqtıñ sandıq körsetkişi (on oq bwdwn) bolıp tabıladı. Ormanbet osı model'ge say on san noğaydıñ (ejelgi variantta - on san Wrımnıñ), on baulı halıqtıñ. on oq bwdwnnıñ bii, abızı, hanı, aqılşısı boladı. Jii kezdesetin on bi - on eki bi, on han - on eki jarım han körsetkişteri de osı on - halıq, tiri adamzattıñ sandıq simvolı degen tüsinikten örbigen tuındı körsetkişter.

On eki sanınıñ keyingi däuirlik sipattağı san-simvol ekendigin aytıp öttik. YAğni bwl san kezdesetin tirkesterdi on sandı dep oqimız. Söz soñında aytar tağı bir äñgimemiz - kone qazaq tilinde “orman” – “halıq” degendi bildirgen, osınday mändi tirkester (“qara ormanım qayırıldı”, t.b.) bar, tek ol sözdi bügingi qazaq tilindegi orman-toğaydan ajırata bilgen jön.

Serikbol Qondıbay. “Esen-Qazaq”, “Üş Qiyan” Almatı 2002 jıl

“The Qazaq Times”