Qazaq ädebietiniñ klassigi, jazuşı Sofı Smataev biıl 80 jasta. Audarmaşı, aqınnıñ mereytoyına oray  jazda şığarmaşılıq keşi de ötti. M.Äuezov atındağı Qazaq wlttıq akademiyalıq drama teatrındağı "Men jeñemin!" qoyılımında jazuşınıñ özi ärtistermen birge sahanada oynadı. Alayda arada ay ötkende jazuşı qara jamılıp, jartı ğasırdan astam uaqıt birge ğwmır keşken jarı Şämşiyadan ayırıldı. Özi de koronavirustan äreñ jazıldı. Sofı Smataev tört aydan beri auır oy, jalğızdıqtıñ qwşağında. Qazaq ädebietiniñ qazirgi közi tiri klassigi, qazaq söz öneriniñ şeberi äñgime barısında kezinde özi kömektestken azamattardıñ atın attap, büginde olardıñ qayırılmay ketkenin, elde qalıptasqan keleñsizdikterdi, ruhani küyzeliske tüsken qazaqtıñ jayı men tilge qatıstı da pikirin jayıp saldı.

 

 «Memlekettik sıylıqtı 11 ret bermedi»

17 tomımdı 2007 jılı Tasmağambetov demeuşilik etip şığarıp bergen. Sodan keyin men jwmıstı tastap Tasmağambetke keñesşi boldım. Ol ketkennen keyin Esimov bir küni mağan telefon soğadı: «Sofı Kalıbekoviç vam ne polojno voditelya» deydi.   Öytkeni Tasmağambetov mağan voditel berip qoyğan. Ahmetjan Sımağwlwlı men on jeti tom qazaqşa kitap şığarğan jazuşı edim. Sizdiñ jaman orısşañızdıñ mağan keregi joq! Qazaqşa aytıñızşı dep edim trubkanı tastap jiberdi. Sodan voditeldiñ aqşası da, öz aqşamda joq. Aysayın bir üş mıñ ne bes mıñ, jeti mıñ degen aqşa keledi. Bir küni Esimovqa zvandap: Ahmetjan bauırım! Sen mağan itke süyek tastağanday qılıp üş mıñ, bes mıñ, jeti mıñ degendi mağan bermeşi bir jırtığıña, tesigiñe jamay salşı alıp dedim. Trubkanı tastay saldı. Sonımen 2009 jıldan bastap şığarmaşılıqpen aynalıstım.

Qalanıñ qazirgi äkimi de 25 tomdığımdı  şığarıp berdi. 25 tomdığımdı şığaru üşin baspağa 25 million teñge bölipti. Biraq baspa mağan qalamaqı tölemedi. Sol qalpı kitaptarım üyilip jatır. Satıp jatırmın. Respublikadağı 3 qalanıñ jäne 14 oblıstıñ äkimderine hat jazdım, «mına kitaptarğa kömektesiñder, halıqqa jetsin» dep. Söytsem jazğan hatım ol äkimderdiñ qolına timepti. Mädenitet basqarmasındağılar hatıma 1978 jılı şıqqan «Elim-ay» romanınıñ eki danası bar ekenin aytıp jauap beripti.  «Kitaptarıñızdı ala almaymız, alatın bolsaq bir jiıntığın aluımız mümkin, kelispeseñiz sotqa beriñiz» depti. Mädenietke jauaptı adamdardıñ özi osılay dep twrğanda basqa kim aladı, elge qaytıp taraydı? On jıl bwrın 17 tomdığım şıqqanda kitaptarımdı «Atamwra» men «Almatı kitap» baspasına öz qolımmen apardım on danadan. Eki aydan keyin barsam «Atamwra» onıñ bir toptamasın 35 mıñnan, «Almatı kitap» 45 mıñ teñgeden satıptı. Onday qımbat kitaptı kim aladı? Özim şığarttım, olardan şığın şıqqan joq, sonda da 2,5 esege qımbatqa satqan. Kitap ärine ötpeydi, kitap oqitın jastardıñ, studentterdiñ şaması jetpeydi. Sonımen qazir özim satıp jatırmın.

Qoğam jazuşılardıñ eñbegin kerek qılmaydı. Kitabımdı basında 20 mıñ teñge dedim, qazir 12 mıñğa tüsirdim. Sodan beri 12 dana toptaması ötti. Äli üyde, baspada 50 mıñday kitap jatır. Qazaq kitap oqudı qoyıptı. Oblıs äkimderi kitaptarımdı kerek qılmadı. 2009 jıldan beri 9 kitap jazıppın. Közimniñ tirisinde osılardı şığarıp, oqırmandarıma jetkizip  keteyin degem.

2009 jıldan bastap şığarmaşılıqpen aynalıstım dedim ğoy. Keñes kezinde Jazuşılar Odağında 16 jıl, «Jwldız» jurnalında bas redaktordıñ orınbasarı boldım. Kitap palatasın basqardım. Ortalıq Komitette Kolbinniñ qasında 4,5 jıl jwmıs istedim. Kolbinmen eki ret ayqastım. Sonda mağan Nazarbaev «Säke bwnımen wstasıp qaytesiñ? Ne partiyadan şığaradı, ne auru qıladı» dep aqıl aytatın. Sonda men Nwrekeñe, «Mäskeu onsızda bizdiñ sözimizdi söylemeydi, odanda osında ayqasıp, aytarımızdı aytıp qalayıq» deytinmin. Kolbin meni «Wlttıq qatınas sektorınıñ» meñgeruşisi qılıp jiberdi. Bir küni Kolbin bizge «ministr, oblıs äkimderi tek qazaq, olar  qızmetinen ketip nemese qaytıs bolsa ornına birinşi orınbasarı  orıstı emes, tağıda besinşi  nemese altınşı orınbasarların, qazaqtardı qoyadı ekensiñder, özgertemiz» dedi. Söytip ol bir-eki aydıñ işinde altı qazaq ministrdi alıp, orındarına altı orıstı qoydı. Byuro müşeleri bir auız qarsı söz söyley almaytın. Kolbin bir kabinette mağan qarsı betke otıratın. Bir küni jetinşi ministrdi orıs qıldı. Ekemizde kommunistik partiyanıñ müşesimiz. Birden qarsı şıqtım. On minuttan soñ jetinşi ministrdi qaytadan qazaq qıldı. Kolbin mağan jiında auızşa da eskertu bergise almadı, özimniñ wstanımımdı saqtap qaldım. Bir aptadan soñ älgi ministrdi dälizden körip, «qızmetiñnen qwldırap bara jatqanda araşalap qaldıq, bir auız raqmetiñ joq» dedim. Ol, «ketşi-ey» degende jağınan şapalaqpen tartıp qaldım. Sol adam qazir bilikte äli jür, kim ekenin  aytpaymın. Bwl Almatıda 1987 jılı bolğan oqiğa. Jazuşılar Odağın wzaq jıl basqarğan Nwrlan Orazalinge birneşe ret kömekteskem. Körşi twrdıq bwrın. Ol ministrlikte kim körinenge alğı söz jazıp jürgenin, Quırşaq teatrına direktor bolğısı keletinin, menen basqa bwl jerde senetin adamdı joq ekenin ayttı. Bölim meñgeruşisi bolğan, qattı sıylasatın Şayjünisovke aytıp edim, ol tıñdamağan soñ Qazaqstan Kompartiyasınıñ üşinşi hatşısı bolıp twrğan Käkimjan Qazıbaevqa kirdim. Söytip Orazalin tearda 2,5 jıl direktor boldı. Tağı birde jolımdı tosıp, Äzirbayjan Mämbetovtıñ orınbasarı bolğısı keletinin ayttı. Sodan Zaqaş Kamalidenovke (1985-88 jıldarı Qazaqstan Kompartiyası Ortalıq komitetiniñ ideologiya jönindegi hatşısı qızmetin atqarğan)  bardım. Eşqaysısı onı jaqtırmasada körşi ekenimdi aytıp, köndiretinmin. Keyin Orazalin Odaqtıñ törağası bolğanda meni jinalısqa da şaqırmaytın boldı. Bwrın Odaqtı basqarğan törağalar jazuşılardı izdep, aqıldasıp otıratın. Ol ülkendi ağa dep, kişini ini dep sıylay almadı. Özine «äsker» jinadı, kitabı da şıqpağan, eşkim tanımaytın 200 adamdı Odaqqa müşelikke qabıldadı.

Mahmwd Qasımbekovpen birge jwmıs jasağam 1987 jılı. «Sofı ağa, meni Zaqaş Kamalidenov jwmıstan şığaratın boldı» dep bir küni kelip twr. Sosın Zaqaşqa   (QKOK üşinşi hatşısı) bardım. «Bir qazaqtıñ balası, erteñ jwmıs taba almay qañğıp ketedi, qaldırsañız» dep alıp qalğam. Keyin onıñ qızmeti ünemi ösip otırdı. Qazir sol Qasımbekov wlın da, qızında qızmetke qoydı. Wlı Qarağandı oblısınıñ äkimi. Oğan «bolmağanda kitabımıñ 100 danasın alsañdar» dedim, almadı, qayır joq.

«Meniñ şığarmam osı ataqqa 11 ret wsınılğanda barlığında qwlattı»

«Jıldıñ eñ üzdik kitabı» degen boladı. «Jıldıñ üzdik şığarması» degen bar. Odaqta 800 aqın-jazuşı bolsa, solardıñ 29 ğana osı ataqtı alğan. S.Mwqanov ol ataqtı bir ret, M. Äuezov eki ret, Ğ.Müsirepov bir ret, O. Süleymenov eki ret, S.Mwratbekov bir ret alğan. Meniñ şığarmam osı ataqqa 11 ret wsınılğanda barlığında qwlattı, memlekettik sıylıqtı bermedi. Qwlatqan Äbdijamal Nwrpeyisov pen Äbiş Kekilbaev. Biri komissiyanıñ törağası, ekinşisi hatşısı bolıp twrdı. Tösin wrıp jürgen jazuşı «Qan men terdi» 27 ret şığardı. Bir orıs joq jerden, radiusı 500 km aumaqtı qwraytın jerden revolyucener şığaradı. Ol «Tınıq Don» romanınıñ köşirmesi. Nebäri 8 tom kitap jazsada barlıq ataqtı alıp otır. 2001 jılı bir ğana kitabım şıqtı, onda da qalamaqı da bergen joq.

«Jazuşılar Odağınıñ törağası toy toylaudan bosamay jür»

«Qwrmet» ordenin Kitap palatasın basqarım twrğanımda Altınbek Särsenbaev alıp berdi. Toqsanınşı jıldardıñ basında «Alaş» sıylığı Ğafu Qayırbekovtıñ wsınısımen berilgen.  Birde bir ret memlekettik sıylıqtı bermedi.  «Elim-ay» romanınıñ üş kitabı, öleñmen jazılğan «Jarılğap batır» romanı, «Biz qwlmız ba, kimbiz?» romanı, «Mwñlı oylar» filosofiyalıq estetikalıq kitabım, odan keyin «Ağalarım - jağalarım, inilerim- irilerim», «Men tirimin» attı psihologiyalıq poemalarım. Mine osınday özgede şığarmalarım jıldıñ eñ üzdik kitabına wsınılğan.  Mineki osılardıñ bireuine de memekettik sıylıq berilmedi. Kim köringen alıp jatqan «Eñbek siñirgen qayrateri» atağın da bermedi.  Jazuşılar Odağınan osı künge deyin bir maqtau grammatosın alğan emespin. Sol Odaqtıñ keregi joq. Odaqtan bölek jürip aq 26 kitap jazıppın. Jazuşılar Odağınan müldem qayır joq. Odaqtıñ törağası auısqanmen, jüyesi sol qalpı. Qazirgi törağası toy toylaudan qolı bosamay jür. Ana jaqtağı toyğa, mına jaqtağı toyğa ketedi.

«Jwbayımnıñ qaytıs boluına meniñ ambiciyam tikeley sebep boldı dep sanaymın»

80 jıldığım Almatıdağı drama teatrda ötti.  Toqaev 85 jasqa tolğan Oljas Süleymenov pen meniñ 80 jıldığımdı resmi toylauğa rwqsat bergen. Mereytoyım jaqsı ötti. Tikeley efirden 4,5 mln adam kördi. Sahnada öz şığarmam boyınşa akterlıq röl oynadım. Köz tidi dep topşılaymın. Osı mereytoydan keyin jwbayım ekemizde kovid jwqtırıp, auruhanağa tüstik. Jwbayımnıñ qaytıs boluına meniñ ambiciyam tikeley sebep boldı dep sanaymın. Men basqalar siyaqtı teatrda mereytoyımdı ötkizbey, meyramhanada toy jasamay, üyde tınış otırsam bizge koronovirus jwqpas pa edi? Üyde jwbayım şayımdı qaynatıp otırar ma edi? Qartayğanda, jasım 81 ketkende jemtim şal atandım.  Mına üş qabattı üyde qazir üş boydaq qana qaldıq (jazuşı közine jas aldı), men, wlım jäne nemerem. Üş jetimbiz. Eşkim qaramaydı. Jazuşılar Odağı  habarlaspaq tügil, äyelim qaytıs bolğanda köñil aytuğa jaramadı. Mağan Prezident Qasım-Jomart Toqaev, Qırımbek Köşerbaev, Qarğandı oblısınıñ äkimi, Almatınıñ äkimi köñil ayttı. Al Jazuşılar Odağında  bes-altı bastıq bar, solardıñ bireui köñil aytpadı.

«Jazuşılar, ziyalılar  qızmettegi balaları üşin ündemeydi»

2005-2007 jıldarğa deyin men miting, jiındarğa barıp söyleytinmin. Biraq söylegeniñdi tıñdaytın adam joq. Sol jerdegi 400-500 adamnan aspaydı. Twtas halıqqa üniñ jetpydi, twtas halıq estimeydi. Qwlaq jabıq, keudeleri biteu. Jastar ziyalı qauım qayda? Olar nege ünsiz, nege ün qospaydı? dep oylaydı. Köp jazuşı, ziyalılardıñ  balaları jaqsı qızmette. Ol ras. Solarğa ziyanı, kesiri  timesin dep ün qatpaydı. Mısalı, mına JO wzaq jıl basqarğan, törağa bolğan Orazalinniñ, Ä. Kekilbaevtıñ, özgede aqın-jazuşılardıñ balaları joğarı, lauazımdı qızmette. Tamır-tanıstıqpen jaqsı qızmetterge ornalastırdı, endi sol balalarına kesiri timesin dep ündemeydi. Men bedelimdi satıp bir balama da qızmet swrağan emespin. Eki wl, bir qızım bar. Tipten eki nemeremdi aqşa tölep  Barsenolada oqıttıq. Osında bireui äli jwmıssız jür.

«Tildiñ problemasın qolında biligi joq qazaqtar ğana aytadı»

Basqa memlekettermen, anau Baltıq jağalauındağı eldermen, kavkazdıqtarmen, tipten mına özbek, täjik, türkimen, qırğızdarmen salıstırğanda qazaq tili ezgide jürgen siyaqtı. Qazaq tili äli esikten sığalağan qalpı twr. Törge şıqqan joq. Tildiñ mäselesin qolında biligi joq qazaqtar ğana aytıp jür. Batıl özgerister äkelmey tilde twğırına qonbaydı, qazaqta qayırşı keypinen ayırılmaydı. Egemendik, Täuelsizdik degen qazir bizde tırnaqşanıñ işinde qaldı. Tolıq täuelsiz emespiz.

«Säken - tazalıqtıñ simvolı!»  

Säkendi qaralau  – swlulıqtı qaralau!  Azamattıqtı qaralau. Säken - tazalıqtıñ simvolı!  Säken qazaq tilin memlekettik deñgeyde jürgizuge jetkizgen, 24-25 jıldarı qızmette jürgende «kazak –kirgiz» degen kemsitpeden remsi türde qazaq degen wlttıq ataudı alıp bergen twlğa. Men bwl twlğalardı qaralauğa tüpkilikti qarsımın. «Säken bir kelinşekti alıp ketipti»,  «mına äyeldi äketip qorlaptı» degenniñ bäri bos söz. Swlulıqqa tabınu, swlulıqqa süysinu, swlulıqqa swqtanu degen bar. Ol äyelderdiñ özderi de kelui mümkin ğoy. Sol siyaqtı Säbit Mwqanovtı da qaralauğa qarsımın. «Säbeñ ana adamdı körsetti», «Mınanıñ wstaluına kömektesip, özi aman esen qaldı» deydi. Ol kezde birin biri körsetu degen öte köp bolğan. Jinalıstarda aytıp qaladı. JO törağası, ündemese «sen qayda qarap otırsıñ?» degen tayaq özine de tiedi. Qazaq tek özinikin ğana jaqtap, özinikin ğana maqtap söyleydi. Sondıqtan eki-üş ret azamattarğa qarata aytsa aytqan şığar. Biraq qwşaq qwqaş arız jazğan joq. Sonda da Säbitti şwqıp, türtip, onı äli künge deyin körsetip jatudıñ tükke de qajeti joq. Qazaqtıñ jazuşıların, qazaqtıñ mıqtıların jamandap körsetu – ol tekten ayıru degen söz. Sondıqtan kekti qoyıp, tektilikti saqtauımız kerek. Tektilik bar jerde qayırımdılıq, jaqsılıq jüredi. Osınıñ bärin türtpektep şığara beretinniñ biri  öziñ aytqan,  ğalım bolıp jürgen Twrsın Jwrtbay. Onıñ özine de ayttım, qoysañşı dep. Sol kezdegi qayratkerlerdi türtpektey beru, kemşilikterin tauıp jaza berudiñ eş qajeti joq.

«5,5 mln qarızbın» 

Keñsaydağı marqwm äyelim Şämşiyanıñ basına kümbez, qwlıptas qoydıram,onı märmärmen qaptaydı. 5,5 mln teñge qarızbın. Qabirdiñ irgetasın qwyuğa, qalauğa 1 mln teñge swradı.  Öz qalatmada aqşa joq, 3 mln qarız alıp töledim. Äli 2,5 mln  teñgesin tauıp beruim kerek. Tım bolmağada tuğan jerim Qarağandı oblısınan bireu habarlaspadı. Sofı ağa, jağdayıñ qalay? dep bireui swrauğa jaramadı.  Keñsayda qwlıptastı twrğızuğa sırttan jwmısşılardı kirgizbeydi. Eger basqa jaqtan qwrılısşılardı jaldasam arzanğa tüsedi eken. Sosın kitaptarımdı satıp, qarızdan qwtılsam dep jürgen jayım bar. Olda ötpey jatır.

«Qazaq ruhtan ayırılğan»

Eki ret insul't, altı ret infarkt alğam. Qıltamaq bolıp, asqazanımdı alğızıp tastağam. Miımdağı oyım tilimniñ wşına kelmeydi. Sonda da 26 şildege deyin men lepirgen, barlıq armanım orındalatınday, armandarıma jetuge tırısıp jüruşi edim. Qazir mende eşqanday maqsatta, tilekte, armanda joq siyaqtı körinedi. Öytkeni mağan qol wşın sozatın qoğamda joq, qol wşın sozatın ağam-inimde joq. Bilikte otırğan azmattarda joq kömek beretin. Sondıqtan men qazir tüñiludiñ üstinde jürgen adammın. Bärinen jerigen, jeringen adammın. Keyde men ketip, Şämşiyam qalu kerek edi, men nege qalıp qoydım? dep oylaymın. Osınday düdamal küdiktermen ömir sürip, özimdi ulap jatırmın. Qazir qoğamğa qarsılıq ta tanıtpaymın, qwşaq jayıp adamgerşilik te tanıtpaymın. Qoğam bölem, men bölek qalğan adammın. Men äkimderden tüñilgen soñ qazağıma sendim. Qazağım, halqım meniñ kitaptarımdı oqidı, alıp ketedi dep oyladım. Mıñ dana kitaptı mıñ adam talap ketedi  dep sendim. Kitap oqımaytın qazağıma qarnım aşadı. Qazir nan swrağan aş bala siyaqtımın. Men qol jayıp otırğan joqpın, qayırşı emespin. Qazaq ruhani älsireudiñ üstinde. Ruhınan ayırılğan halıq seniñ bar, ne joq ekeniñdi eskermeydi. Ruhtan ayırıldı qazaq. Halıqtıñ kökiregi biteu, auzı jabıq, közinde kireuke bar. 

The Qazaq Times