Qıtay biligi 2016 jıldan bastap Şıñjañda ekstremizm men terrorizmge qarsı kürestiñ jeleuinde azamattardıñ jüris-twrısına şekteu qoyatın qatañ baqılau şaraların engizdi. Äri bwl baqılaudı älemdegi eñ ozıq tehnologiyalar arqılı jüzege asıruda. Bwl künde Şıñjañdağı baqılau kameraları älemdegi eñ ozıq bıqılau keşeni sanaladı.

Şıñjañnıñ äkimşilik ortalığı Ürimji qalasınıñ eleusiz köşeleriniñ birine «Esepteu ortalığı» dep atalatın (keyde onı Şıñjañ superkomp'yuter ortalığı dep te ataydı) keşen ornalasqan. Ortalıq öñirdegi barlıq baqılau kameraları jinaqtağan informaciyalardı toptastıradı, swrıptaydı. Eñ ozıq baqılau apparattarı adamdardıñ bet-pişinin tanumen qatar olardıñ jüris-twrısı arqılı minez-qwlqın da twraqtandıra alatın mümkindikke ie. Tipti azamattar baydalanatın wyalı telefondarın da baqılay aladı. Bwl kameralardıñ bir künde jinağan informaciyaları kez-kelgen adamnıñ bir jılda körgen-bilgeninen köp.

Közqaraqtı jwrtqa mälim, soñğı jıldarı AQŞ biligi Qıtaydıñ Şıñjañdağı äreketterin jii sınap keledi. Beyjiñ sayasatı öñir twrğındarınıñ nanım-senim, wlttıq salt-sana erkindiginen tartıp, adam qwqığına deyin şekteu qoydı dep ayıptadı. Sonday-aq, AQŞ Şıñjañdağı adam qwqığınıñ bwzıluına qatıstı informaciyalardı jinay otırıp, kommunistik partiyanıñ birqatar şeneunikterine, wlttıq jäne jeke kompaniyalarğa sankciyada salğan edi. Biraq, bir qızığı, Qıtaydıñ Şıñjañdağı az sandı wlttardı baqılauğa paydalanıp otırğan ozıq tehnologiyalar amerikalıq kompaniyalardıñ önimi.

Bwl komp'yuterlik çipterdi amerikalıq jartılay ötkizgizterdi öndiruşi alıptarı sanalatın Intel jäne Nvidia sekildi tanımal kompaniyalar öndirgen. 2016 jılı Qıtay biligi Şıñjañdağı baqılaudı küşeytip, ondağı baqılau qwrılğıların kemeldendirude atalğan amerikalıq kompaniyalardıñ önimderi paydalanılıp keldi. Degenmen, bıltır älemdegi iri aqparat qwraldarı Beyjiñ biligi Şıñjañdağı az sandı wlttardı qamau, qudalau jäne baqılauda joğarı tehnologiyalardı paydalanıp otırğanın habarladı, sol twsta Intel men Nvidia kompaniyalar bwl jöninde tüsinik bergen bolatın. Olar öz önimderin Qıtay biiligi teris maqsatta paydalanıp jatqanı turalı bilmeytinderin aytıp edi.

Bıltır Tramp äkimşiligi joğarı tehnologiyalı qwrılğılardı teris maqsatta paydalanudı alğa tartıp, Qıtayğa ozıq tehnologiyalardı satuğa şekteu qoyğan. AQŞ-tıñ sayasi twtqası jalğastı Tramptıñ qolında qala ma, älde Baydenge öte me degen düdämal jağdayda AQŞ pen Qıtay qatınası şielenis küyinde qalıp baradı. Qıtaydıñ joğarı mümkindikterge ie tehnologiyanı paydalanıp, eldegi az sandı wlttarğa jasağan qısımına qanday poziciya tanıtu Bayden üşin de jwrt nazar audaratın mäsele bolmaq. Eñ negizgi swraq – Bayden Tramp kirgizgen şekteulerdi küşeyte me, bosata ma? Älde mäselege basqaşa qarauı mümkin be?

Osı salanıñ keybir sarapşıları Tramptıñ şekteu şaraların tım qatañ dep sınap kelgen. Olardıñ oyınşa, qatañ şekteu keybir ziyansız amerikalıq jartılay ötkizgiş önimderiniñ satıluına şekteu qoyadı jäne Qıtaydı osı salanı basa damıtuğa ıntalandıradı. Al, şın mäninde Qıtay joğarı sapadağı osınday çipterdi öndiru üşin milliardtağan dollar jwmsauına tura keledi. Osıdan keyin mäseleni basqa qırınan şeşudı wsınğan sarapşılar da bar. Olar satu mölşeri men onıñ paydalanıluın baqılauğa alıp otıru kerek dep sanaydı.

Biraq, bwl wsınıstıñ önimdi bola qoyuı neğaybıl. Sebebi, İri tehnologiya kompaniyaları öz önimderiniñ satılğannan keyingi jağdayın baqılauğa därmensiz. Aytalıq, Intel men Nvidia öz önimin Qıtaydağı seriktesi Sugon kompaniyasına satqan. Sugon bolsa Qıtaydıñ äskeri küşteri men qauipsizdik küşteriniñ mañızdı jetkizuşisi bolıp tabıladı, sonımen qatar qarapayım käsiporındarğa arnalğan komp'yuterler şığaradı. Intel öz kezeginde atalğan qıtaylıq äriptesine öz önimin satpaytının mälimdedi. Biraq, atalğan eki amerikalıq kompaniya da qıtaylıq özge kompaniyalarmen saudasın qalıptı jalğastırıp jatır. Demek, Qıtaydıñ özge kompaniyalar arqılı Intel men Nvidia önimine qol jetkizu mümkindigin joqqa şığara almaymız.

Qazir, Ürimjide Şıñjañ twrğındarın baqılap, olar turalı mälimetter toptastırıp otırğan bwnday keşenniñ bar ekeni jäne onda amerikalıq kompaniyalardıñ önimi paydalanılıp jatqanı eşkimge jasırın emes. Tipti, 2015 jıldan tartıp bwl keşenniñ damıtıla bastağanın jäne onıñ policiya men atalğan «Suguñ» attı iri kompaniyamen ıntımaqtasıp jwmıs alıp barıp jatqanın BAQ-qa maqtana jariya etip keledi. 2018 jılı «Şıñjañ superkomp'yuterlik ortalığı» älemdegi eñ jıldam komp'yuterlik ortalıqtardıñ qatarına kirip, 221-şı orında twrdı. Al, bıltır qaraşada 135 orınğa deyin köterildi. Nazar audalarlığı, Qıtay Wlttıq qauipsizdigine qarastı Ürimjidegi eki derekter ortalığı atalğan keşenmen qatar ornalasqan. Sonday-aq, olardıñ mañında 6 türme men eki «tärbieleu ortalığı» da bar. Beyjiñniñ bwl arqılı ülken bir sayasi jobasın iske asırıp jatqanı turalı da tiyanaqtı mälimetter jeterlik.

Aytpaqşı, osı Qıtay kompaniyalarınıñ biri Qazaqstanğa baqılau qwrılğıların ornalastırıp, kezinde qoğamda küşti talqığa tiek bolıp edi. Bwl jağday ükimetter men osı saladağı öndiruşilerdi oylanuğa şaqırğanday. Sebebi, tehnologiya naqtı uaqıt rejiminde milliondağan adamdardı tek superkomp'yutermen baqılauğa bolatın deñgeyge jetken.

“The Qazaq Times”