قىتاي بيلىگى 2016 جىلدان باستاپ شىڭجاڭدا ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى كۇرەستىڭ جەلەۋىندە ازاماتتاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا شەكتەۋ قوياتىن قاتاڭ باقىلاۋ شارالارىن ەنگىزدى. ءارى بۇل باقىلاۋدى الەمدەگى ەڭ وزىق تەحنولوگيالار ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدا. بۇل كۇندە شىڭجاڭداعى باقىلاۋ كامەرالارى الەمدەگى ەڭ وزىق بىقىلاۋ كەشەنى سانالادى.

شىڭجاڭنىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى ءۇرىمجى قالاسىنىڭ ەلەۋسىز كوشەلەرىنىڭ بىرىنە «ەسەپتەۋ ورتالىعى» دەپ اتالاتىن (كەيدە ونى شىڭجاڭ سۋپەركومپيۋتەر ورتالىعى دەپ تە اتايدى) كەشەن ورنالاسقان. ورتالىق وڭىردەگى بارلىق باقىلاۋ كامەرالارى جيناقتاعان ينفورماتسيالاردى توپتاستىرادى، سۇرىپتايدى. ەڭ وزىق باقىلاۋ اپپاراتتارى ادامداردىڭ بەت-ءپىشىنىن تانۋمەن قاتار ولاردىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى ارقىلى مىنەز-قۇلقىن دا تۇراقتاندىرا الاتىن مۇمكىندىككە يە. ءتىپتى ازاماتتار بايدالاناتىن ۇيالى تەلەفوندارىن دا باقىلاي الادى. بۇل كامەرالاردىڭ ءبىر كۇندە جيناعان ينفورماتسيالارى كەز-كەلگەن ادامنىڭ ءبىر جىلدا كورگەن-بىلگەنىنەن كوپ.

كوزقاراقتى جۇرتقا ءمالىم، سوڭعى جىلدارى اقش بيلىگى قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى ارەكەتتەرىن ءجيى سىناپ كەلەدى. بەيجىڭ ساياساتى ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ نانىم-سەنىم، ۇلتتىق سالت-سانا ەركىندىگىنەن تارتىپ، ادام قۇقىعىنا دەيىن شەكتەۋ قويدى دەپ ايىپتادى. سونداي-اق، اقش شىڭجاڭداعى ادام قۇقىعىنىڭ بۇزىلۋىنا قاتىستى ينفورماتسيالاردى جيناي وتىرىپ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بىرقاتار شەنەۋنىكتەرىنە، ۇلتتىق جانە جەكە كومپانيالارعا سانكتسيادا سالعان ەدى. بىراق، ءبىر قىزىعى، قىتايدىڭ شىڭجاڭداعى از ساندى ۇلتتاردى باقىلاۋعا پايدالانىپ وتىرعان وزىق تەحنولوگيالار امەريكالىق كومپانيالاردىڭ ءونىمى.

بۇل كومپيۋتەرلىك چيپتەردى امەريكالىق جارتىلاي وتكىزگىزتەردى ءوندىرۋشى الىپتارى سانالاتىن Intel جانە Nvidia سەكىلدى تانىمال كومپانيالار وندىرگەن. 2016 جىلى قىتاي بيلىگى شىڭجاڭداعى باقىلاۋدى كۇشەيتىپ، ونداعى باقىلاۋ قۇرىلعىلارىن كەمەلدەندىرۋدە اتالعان امەريكالىق كومپانيالاردىڭ ونىمدەرى پايدالانىلىپ كەلدى. دەگەنمەن، بىلتىر الەمدەگى ءىرى اقپارات قۇرالدارى بەيجىڭ بيلىگى شىڭجاڭداعى از ساندى ۇلتتاردى قاماۋ، قۋدالاۋ جانە باقىلاۋدا جوعارى تەحنولوگيالاردى پايدالانىپ وتىرعانىن حابارلادى، سول تۇستا Intel مەن Nvidia كومپانيالار بۇل جونىندە تۇسىنىك بەرگەن بولاتىن. ولار ءوز ونىمدەرىن قىتاي بيىلىگى تەرىس ماقساتتا پايدالانىپ جاتقانى تۋرالى بىلمەيتىندەرىن ايتىپ ەدى.

بىلتىر ترامپ اكىمشىلىگى جوعارى تەحنولوگيالى قۇرىلعىلاردى تەرىس ماقساتتا پايدالانۋدى العا تارتىپ، قىتايعا وزىق تەحنولوگيالاردى ساتۋعا شەكتەۋ قويعان. اقش-تىڭ ساياسي تۇتقاسى جالعاستى ترامپتىڭ قولىندا قالا ما، الدە بايدەنگە وتە مە دەگەن ءدۇدامال جاعدايدا اقش پەن قىتاي قاتىناسى شيەلەنىس كۇيىندە قالىپ بارادى. قىتايدىڭ جوعارى مۇمكىندىكتەرگە يە تەحنولوگيانى پايدالانىپ، ەلدەگى از ساندى ۇلتتارعا جاساعان قىسىمىنا قانداي پوزيتسيا تانىتۋ بايدەن ءۇشىن دە جۇرت نازار اۋداراتىن ماسەلە بولماق. ەڭ نەگىزگى سۇراق – بايدەن ترامپ كىرگىزگەن شەكتەۋلەردى كۇشەيتە مە، بوساتا ما؟ الدە ماسەلەگە باسقاشا قاراۋى مۇمكىن بە؟

وسى سالانىڭ كەيبىر ساراپشىلارى ترامپتىڭ شەكتەۋ شارالارىن تىم قاتاڭ دەپ سىناپ كەلگەن. ولاردىڭ ويىنشا، قاتاڭ شەكتەۋ كەيبىر زيانسىز امەريكالىق جارتىلاي وتكىزگىش ونىمدەرىنىڭ ساتىلۋىنا شەكتەۋ قويادى جانە قىتايدى وسى سالانى باسا دامىتۋعا ىنتالاندىرادى. ال، شىن مانىندە قىتاي جوعارى ساپاداعى وسىنداي چيپتەردى ءوندىرۋ ءۇشىن ميللياردتاعان دوللار جۇمساۋىنا تۋرا كەلەدى. وسىدان كەيىن ماسەلەنى باسقا قىرىنان شەشۋدى ۇسىنعان ساراپشىلار دا بار. ولار ساتۋ مولشەرى مەن ونىڭ پايدالانىلۋىن باقىلاۋعا الىپ وتىرۋ كەرەك دەپ سانايدى.

بىراق، بۇل ۇسىنىستىڭ ءونىمدى بولا قويۋى نەعايبىل. سەبەبى، ءىرى تەحنولوگيا كومپانيالارى ءوز ونىمدەرىنىڭ ساتىلعاننان كەيىنگى جاعدايىن باقىلاۋعا دارمەنسىز. ايتالىق، Intel مەن Nvidia ءوز ءونىمىن قىتايداعى سەرىكتەسى Sugon كومپانياسىنا ساتقان. Sugon بولسا قىتايدىڭ اسكەري كۇشتەرى مەن قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ ماڭىزدى جەتكىزۋشىسى بولىپ تابىلادى، سونىمەن قاتار قاراپايىم كاسىپورىندارعا ارنالعان كومپيۋتەرلەر شىعارادى. Intel ءوز كەزەگىندە اتالعان قىتايلىق ارىپتەسىنە ءوز ءونىمىن ساتپايتىنىن مالىمدەدى. بىراق، اتالعان ەكى امەريكالىق كومپانيا دا قىتايلىق وزگە كومپانيالارمەن ساۋداسىن قالىپتى جالعاستىرىپ جاتىر. دەمەك، قىتايدىڭ وزگە كومپانيالار ارقىلى Intel مەن Nvidia ونىمىنە قول جەتكىزۋ مۇمكىندىگىن جوققا شىعارا المايمىز.

قازىر، ۇرىمجىدە شىڭجاڭ تۇرعىندارىن باقىلاپ، ولار تۋرالى مالىمەتتەر توپتاستىرىپ وتىرعان بۇنداي كەشەننىڭ بار ەكەنى جانە وندا امەريكالىق كومپانيالاردىڭ ءونىمى پايدالانىلىپ جاتقانى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ءتىپتى، 2015 جىلدان تارتىپ بۇل كەشەننىڭ دامىتىلا باستاعانىن جانە ونىڭ پوليتسيا مەن اتالعان «سۋگۋڭ» اتتى ءىرى كومپانيامەن ىنتىماقتاسىپ جۇمىس الىپ بارىپ جاتقانىن باق-قا ماقتانا جاريا ەتىپ كەلەدى. 2018 جىلى «شىڭجاڭ سۋپەركومپيۋتەرلىك ورتالىعى» الەمدەگى ەڭ جىلدام كومپيۋتەرلىك ورتالىقتاردىڭ قاتارىنا كىرىپ، 221-شى ورىندا تۇردى. ال، بىلتىر قاراشادا 135 ورىنعا دەيىن كوتەرىلدى. نازار اۋدالارلىعى، قىتاي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاراستى ۇرىمجىدەگى ەكى دەرەكتەر ورتالىعى اتالعان كەشەنمەن قاتار ورنالاسقان. سونداي-اق، ولاردىڭ ماڭىندا 6 تۇرمە مەن ەكى «تاربيەلەۋ ورتالىعى» دا بار. بەيجىڭنىڭ بۇل ارقىلى ۇلكەن ءبىر ساياسي جوباسىن ىسكە اسىرىپ جاتقانى تۋرالى دا تياناقتى مالىمەتتەر جەتەرلىك.

ايتپاقشى، وسى قىتاي كومپانيالارىنىڭ ءبىرى قازاقستانعا باقىلاۋ قۇرىلعىلارىن ورنالاستىرىپ، كەزىندە قوعامدا كۇشتى تالقىعا تيەك بولىپ ەدى. بۇل جاعداي ۇكىمەتتەر مەن وسى سالاداعى وندىرۋشىلەردى ويلانۋعا شاقىرعانداي. سەبەبى، تەحنولوگيا ناقتى ۋاقىت رەجيمىندە ميلليونداعان ادامداردى تەك سۋپەركومپيۋتەرمەن باقىلاۋعا بولاتىن دەڭگەيگە جەتكەن.

“The Qazaq Times”