Asırıp aytqan emes, älemdegi közqaraqtı eldiñ nazarı Donal'l Tramp pen Jou Bayden arasındağı tartıstı bäsekede. AQŞ tarihında mwnday dabıralı saylau kemde kem ötti. Biıl saylau qortındısı jariyalanudan eki apta bwrın berilgen dauıstıñ özi 1932 jılğı Franklin Ruzvel'ttiñ jalpı dauıs sanına (28 mln) teñ. Demokrattarğa jaqtas basılımdarğa sensek biılğı saylauda jastar belsendi jäne olardıñ köbi Jou Baydendi qoldap jatır. Ärine, bwğan qarap amerikalıqtar ekige bölinip, biri tarabı Trampta, bir bölimi Baydendi tañdap jatır deuge kelmes, qalıs qalıp, ekeuiniñ sayasi wstanımdarın, bağdarlamaların sınap jatqandar da bar.

Bizdiñ qauzağalı otırğan mäsele bwl emes. 2016 jılğı saylau Aq üyge alıp kelgen Tramppen jahandıq geosayasi jağdaylarda birqatar özgerister birge keldi. Sonıñ eñ auqımdısı jäne özge halıqaralıq qatınastarğa äser etkeni – AQŞ-Qıtay qatınası. Tramp Qıtayğa qatañ sayasat wstanatının aldınğı saylaualdı mälimdemelerinde aytıp kelgen, Aq üyge kirgennen keyin de sol wstanımında qaldı, eger kezekti saylauda ekinşi märte jeñip şıqsa, sol bağıttı jalğastırarı dausız. Demek, Uaşingtonnıñ Beyjiñmen bolğan mämilesi barğan sayın şielenise tüsui bek mümkin.

Osığan kerisinşe, Demokratiyalıq partiyanıñ ümitkeri Jou Baydenge qarsılar onıñ Qıtayğa «tım jwmsaq wstanımda» twrğanın aytıp sınaydı. Olay bolsa Bayden Tramptıñ ornına kelse Qıtayğa «jwmsaq sayasat» wstana ma? Baydenniñ Beyjiñge degen közqarası qanday boluı mümkin? AQŞ-Qıtay qatınası arı qaray qalay damuı mümkin? Biz tap osı swraqtar töñiregindegi izdenisimizge say kezdesken birqatar mälimetterdi alğa tarta otırıp, Baydenniñ Qıtayğa degen käduelgi poziciyası turalı taldap körmekpiz.

Anığında Tramp ta, Bayden de Aq üyge jalğız kirmeydi. Olar soñına ertken ülken bir sayasi toppen kiredi. Tramp Aq üyge kirerde onıñ soñında evrey küyeu balası Jared  Kuşnerden tartıp, Stiven Mnuçin, Uilbur Ross sekildi finanser, ekonomisteri, Reks Tillerson sındı deldaldıq diplomatiyada atı şıqqan tisqaqtı diplomatı, Jon Bolton sekildi qauipsizdik jönindegi keñesşileri boldı. Bwnı obrazdı türde «Tramptıñ artqı aulası» dep te atağan.

Keyin osı «artqı auladan ört şığıp» birqatar komandalastarı Tramptan alıstap ketti. Aytalıq, Tillersonnıñ ornın odan da isker jäne barlau qızmetin wzaq jıl jetektegen täjiribeli sayasatker Maykl Pompeo bassa, mwrttı Boltonnıñ ornına Robert O`Brayen keldi. Bwlardan tıs jwrt közine köp körinbegen, anığında nağız strategteri boldı. Sol twsta şeteldik tisqaqtı sayasattanuşılar osı komandağa qarap otırıp-aq, Tramptıñ Qıtayğa jılı qabaq tanıtpaytının boljağan edi. Osığan wqsas, eger Jou Bayden bilikke kelse onıñ Beyjiñmen bolğan mämilesin de boljauğa boladı.

Baydenniñ «artqı aulasında» kimder jür?

Baydenniñ saylaualdı tobınıñ müşeleri jäne bolaşaq ükimetti qwramına ümitkerler derlik Obamanıñ komandasınan şıqqan dese boladı. Äri, köbinese demokrattar sabında Baydenmen bwrınnan qızmettes bolğandar.

Antoni Blinken. Foto: Ukrinform.

Antoniy Blinken – Baydenniñ sırtqı sayasattağı oñ qolı.  Obamama twsında prezident pen vice-prezident Baydenniñ wlttıq qauipsizdik jönindegi keñesşisi bolğan. 2015- 2017 jıldar aralığında memlekettik hatşınıñ orınbasarı qızmetin atqarğan. Eki jıl bwrın Senattıñ Halıqaralıq qatınastar komitetinde Baydenmen qızmettes boldı, sodan beri arası ajırağan joq. Ol jäne kompaniyalarğa geosayasi keñes beretin WestExec Advisors-tıñ negizin qalağandardıñ biri. Bwl kompaniya «Strategiyalıq bäsekelestik däuirindegi Qıtaymen baylanıstı täuekelderdi basqaru» degen zertteuleri arqılı Qıtay narığında amerikandıq kompaniyalardıñ iskerlik qızmeti üşin mañızdı keñester berip otırğan.

Jeyk Sallivan. Foto: National Journal

Jeyk Sallivan – Bayden komandasınıñ ağa sayasi keñesşisi. 2016 jılı Hillari hanımnıñ saylau tobında ağa keñesşi bolğan. Obama twsında joğarıda atağan Blinkennen keyin Baydenge qauipsizdik jönindegi keñesşi boldı. oğan deyin Memlekettik keñestiñ Sayasattı josparlau departamentiniñ direktorı jäne memlekettik hatşı Hillari Klintonnıñ ştab bastığınıñ orınbasarı bolğan. Eger Hillari prezident bolğanda Sallivandı qauipsizdik jönindegi bas keñesşisi etpek bolğan.

Syuzan Rays Obamanıñ senimdi ökili boldı. Foto: Council on Foreign Relations

Syuzan Rays – Obama twsında Baydenniñ bastı kömekşisi. 2009 jılı ol AQŞ-tıñ BWW-dağı ökili boldı, 2013 jılı Obamanıñ wlttıq qauipsizdik jönindegi keñesşisi bolğan. Rays hanım biılğı saylauda Trampqa eñ ötkir sın aytqan sayasatkerlerdiñ biri. Ol Baydenniñ bastı qoldauşısı retinde tanıldı.

Samanta Pauell jäne Obama. Foto: Bloomberg.

Samanta Pauell – Obamanıñ senimdi serikteriniñ biri, Hillarimen arası dwrıs bolmağanımen demokrattar arasında iskerligimen tanımal. 2013 jılı Raystıñ ornına BWW-dağı ökil retinde qızmet atqardı.

Kuri Kempbell. Foto: Kyoto News.

Kurt Kempbell – Qıtay mäselesi boyınşa Baydenge eñ kerekti adam. 2009-2013 jıldar arasında mem.hatşınıñ Şığıs Aziya-Tınıq mwhit isteri jönindegi keñesşisi boldı, Obama äkimşiliginde Qıtay isterine jauaptı kömekşilerdiñ biri bolğan.

Eli Ratner – strategiya belgileude atı şığa bastağan jas strategterdiñ biri. Foto: Reyter.

Eli Latner – Amerikalıq tanımal strategterdiñ biri. Ratner qazirgi uaqıtta Uaşingtondağı Saraptama ortalığı men Jaña Amerikalıq qauipsizdik ortalığınıñ (CNAS) atqaruşı vice-prezidenti jäne zertteuşı direktorı. Bayden vice-prezident kezinde qauipsizdik jönindegi keñesşisi de bolğan, sonday-aq, Memlekettik departamenttiñ Qıtay, Moñğoliya isteri jönindegi qızmetşisi de boldı. Qazir Baydenge sırtqı sayasat boyınşa beyresmi keñesşi bolıp jür.

Tomas Domilion Obamanıñ Aq üyge keluine kömek bergen. Foto: Foreign Policy

Tomas Donilon – Baydenniñ saylau aldı bas strategi. Ağayındı Tomas jäne Mayk Donilondar Baydenge sonau 1980 jıldardan beri qoldauşı bolıp keledi. Tomas Donilon 2010-2013 aralığında Obamanıñ wlttıq qauipsizdik jönindegi keñesşisi boldı /aşıq derekközderden/.

Aqtalmağan «amerikalıq ümit»

Özderiñiz bayqağanday, Bayden komandasınıñ müşeleri Obamanıñ Aq üyge alğaş bastap kirgen saptastarı. Olardıñ Qıtay turalı tüpkilikti közqarası qazirgi Tramp äkimşiligimen salıstırğanda mülde özgeşe. Bılayşa aytqanda, Baydenge Qıtay turalı keñes beredi-au degender kezinde Obamağa «Qıtaydı jaqın tartu» sayasatın jobalap beruşiler. Bwğan qarap ta Bayden Aq üyge basşı bolıp otırsa Qıtayğa degen qazirgi qatañ sayasat özgeredi dep boljauğa bolar edi.

Niksonnan Obamağa deyingi prezidentter negizinen «Qıtaymen kelisim sayasatın» wstanıp keldi. Uaşington 40 jıldan astam uaqıt Beyjiñge osı wstanımda qaradı, yağni AQŞ Qıtaymen iskerlik, diplomatiyalıq jäne mädeni almasudı tereñdetip, Qıtaydı halıqaralıq jüyege qosuğa wmtılsa, Qıtay sayasatta liberalizaciya, ekonomikada erkin narıqtıq jolğa tüsedi, halıqaralıq erejelerdi saqtap,  ädil bäsekelestik ornatıp, Amerika Qwrama Ştattarı kütken bağıtta özgeredi dep ümittenip keldi.

Eger josınğa kelsek, Obama twsındağı «Qıtaydı jaqın tartu» sayasatın josparlağandar Baydenge de osı joldı körsetui mümkin der edik. Biraq, soñğı jıldardağı Qıtay işki jäne sırqı sayasattarı men qadamdarı «amerikalıq ümitti» selge ketirgendey boldı. Amerikalıq «jılımıq sayasat» avtorların da wyqısın şayday aştı. Bwğan qarap, AQŞ-tı qamtığan Batıstıñ qıtaytanu deñgeyin bağalauğa boladı. Olardıñ qasında Qıtaymen tarihi körşiles elderdiñ, äsirese Qıtaymen tarihi qarım-qatınas (soğıs älde kelisim, sauda-ekonomikalıq) ornatıp kelgen elderdiñ Qıtay turalı tüsinikteriniñ tereñdigi bayqaldı. Degenmen, qazir de bolsa Uaşington biliginde Qıtayğa degen közqaras Obama twsındağıdan älde qayda basqaşa.

Obama twsındağı qatelikterin moyındağandar

Biz joğarıda atağan Bayden komandasına bwrınğı Obama äkimşiliginen kelgenderdiñ arasında Qıtayğa degen «jılımıq sayasattı» Amerikanıñ tarihi qateligi sanaytındar da bar. Mısalğa, Kurt Kempbell men Eli Latnerdiñ 2018 jılı «Halıqaralıq qatınastar» degen atpen jariyalağan esebinde AQŞ-tıñ wzaq jıldar boyı Qıtaydı qate bağalap kelgenin moyındadı. Atalğan saraptamada «AQŞ Qıtaydıñ özgeruge degen qabilettiligin tım asıra bağalağanın», ötken däuirdegi AQŞ-tıñ Qıtay sayasatı jalğan ümitke negizdelip kelgenin, anığın aytqanda AQŞ sayasatı Qıtaydı özi qalağanday etip özgerte almağanın aytqan. Soñında olar amerikalıq sayasatkerlerdi «aldamşı ümitten bas tartuğa» şaqırğan edi /derek köz – The Stant News/.

2019 jılğa arnalğan esepterinde Sallivan men Kempbell aldınğı közqarastı tolıqtıra otırıp, Qıtaymen qalay bäsekelese ömir süruge bolatının jan-jaqtı taldağan eken. Sallivan men Kempbell 2018 jılğı esepterinde: «Qıtaydı jaqın tartu däuiri qoştasusız ayaqtaldı», – dey otırıp, amerikalıq sayasatkerlerdi Qıtay turalı «romantikalıq ideyalarınan» bas tartuğa jäne birqatar mäselelerde (wlttıq qauipsizdik, qorğanıs, damu müddeleri sekildi) sabırlı aqıl men qatañ ädisterdi qoldanuğa şaqırdı /derek köz – The Stant News/.

Al, biz Bayden komandası qatarında eñ alğaş atağan Antoniy Blinken de Qıtaydağı kommunistik rejimniñ älemge birqatar qolaysızdıqtar äkelgenin alğa tartıp, qazirgi jağdaydı bwrınğımen salıstırğanda älde qayda twraqsız dep bağalağan. Bayden komandasınıñ bwl pikirleri ol AQŞ prezidenti bolıp kele qalsa, Qıtayğa degen sayasatı qalay boladı degendi bağalauda asa mañızdı.

«Jaña Qırği-qabaq soğısı» bola ma?

Aq üydegi sopaqşa kelgen kabinetke (prezident kabineti) Tramp jalğastı qala berse de nemese Jou Bayden kirse de AQŞ pen Qıtay arasındağı baylanıs bwrınğıday jaqın bolmas. Bayden kelip jatsa ärine Tramptan basqaşa «süykimdi sayasat» wstanuğa tırısar, degenmen ösip kele jatqan jaña derjava men «absolyuttı köşbasşı» arasında endi otasudıñ auılı alıs. Solay da, Baydan komandasında boy körsetken, Qıtay mäselesi turalı AQŞ-tıñ strategteri Beyjiñmen sirä qalay söylesui mümkin.

Mana aytıp ötken Eli Ratnerdiñ tamız ayında bergen bir swhbatın közimiz şalıp qaldı. Polson inistitutına bergen pikirinde /derek közi – The Wall Street Journal/ ol «jaña qırği-qabaq soğısınıñ» bolmaytının aytqan eken. (Keñes odağı men Amerika Qwrama Ştattarı arasındağı wzaq jıldıq teke-tiresti orıstar «holodnaya voyna» dedi de, sol kezdegi qazaq baspasözi obrazdı türde «qırği-qabaq soğıs» degen. Keyinnen orısşadan töte audarıp «suıq soğıs» deytin bolıp jür. Asılında, sol kezdegi eki derjava arasındağı jağday qazaqtıñ «qırği-qabaq» sözine meylinşe jaqın). Ratnerdiñ payımdauınşa «Qırği-qabaq soğısı» däuirimen qazirgi AQŞ-Qıtay şielenisi arasında köptegen ayırmaşılıqtar bar, sonıñ eñ körnektisi AQŞ pen Qıtay tığız ekonomikalıq dialoktağı elder. Soğan qosa, qazir älem elderi bwrınğıday eki derjava ortasında qalğısı kelmeydi, bılayşa aytqanda özge elder bireu üşin ekinşisimen mämilesin bwzıp, ekonomikalıq müddesine nwqsan keltiruden qaşadı.

Blinken de Qıtaydı Qwrama Ştattan tolıqtay irgesin bölip tasauğa bolmaydı dep sanaydı eken. Qırküyekte ötken konferenciyalardıñ birinde ol osı oyın ayta kelip: ««Meniñ oyımşa, keybir adamdar aytqanınday, Qıtaydan tolıqtay ajıratu äreketi şındıqqa janaspaydı jäne ol aqırı keri äserin tigizedi», – depti /derek köz – VOA/.

O`Sallivan men Kempelldiñ joğarıda aytqan diplomatiya jönindegi esepterine sensek, AQŞ pen Qıtay arasında jeñis pen jeñilis anıq bolmaytın bäseke qalıptasıp keledi. Bwnday jağdayda liderler tikeley qaqtığısqa bastamasa wzaq jıldar boyı bäselesip ömir süretin memleketterge aynaladı. Olar eger Uaşington Qıtaymen bolğan bwl jağdaydı «qırği-qabaqtıq soğıs mentaliteti» retinde qabıldaytın bolsa, bwl AQŞ-tıñ wzaq merzimdi bäsekege qabilettiligine keri äser etedi degen közqarastarında aytqan. Olardıñ pikirinşe, «Qıtaydı jaqın tartu» sayasatı ümitsizdikpen ayaqtalğanı sekildi, onımen tikeley qırği-qabaqtıq qarım-qatınasta ümitsizdikke alıp kelui mümkin.

Bayden qanday halıqaralıq sayasattı wstanuı mümkin?

«AQŞ-tıñ Aziyadağı strategiyasında Qıtaydı oqşaulauğa, älsiretuge de, küşeytuge de wmtılmauı tiis. Uaşington öziniñ jäne odaqtastarınıñ küşi men mämilesine köbirek köñil böli kerek», – degen Eli Ratner öz esebinde. Tomas Donilon bolsa Tramptıñ Qıtaymen sauda soğısın bastauın dwrıs emes ädis retinde körsete kelip: «Qorğanıs sipatındağı bwnday aşıq äreketter Qıtaydan kelgen qaterdi jeñildetpeydi, kerisinşe işki retteu arqılı Qıtaydıñ äreketterine jauap beru kerek», –  degen eken /derek köz – Foreign Affairs basılımı/. Bwlardıñ pikirindegi ortaqtıq mınau – olar Qıtaydan keletin qaterge qarsı küreste Qıtaydı özgertuge wmtılğannan köri AQŞ-tıñ küşin arttıru kerek dep sanaydı. Mısalı, olar Qıtaydıñ tehnologiya salasındağı qısımın şeşudiñ eñ jaqsı täsili – Qıtay önimderine tarifterdi köterudiñ ornına, amerikalıq tehnologiyanıñ damuğa investiciyalardı köbeytu jäne talanttı immigranttardı qabıldau dep sanaydı.

Bayden komandasındağı aqılşılardıñ tağı bir ortaq közqarası – Tramp däuirindegi «Aldımen Amerika» wstanımınan bas tartıp, halıqaralıq baylanıstardağı köşbasşılıq ornın qalpına keltiru. Bwnıñ qatarında odaqtastarımen bwzıla bastağan mämilelerdi jaqsartu, türli halıqaralıq wyımdardağı köşbasşılıq orındarın qaytaru sekildiler kiredi. Amerika Qwrama Ştattarınıñ halıqaralıq qauımdastıqtağı orının joğarlatu arqılı Qıtaymen bolğan qatınastı retke saluğa boladı dep sanaydı.

Anığında Qwrama Ştat bwğan deyin özine odaqtastardı tartıp, bir bağıtqa qaray wyımdastıruda köşbasşılıq körsetken el. Qıtay bolsın, Resey bolsın tikeley AQŞ-tan qauiptenbegen künde de onıñ odaqtastıq sayasatınan qauiptenedi. Qwrama Ştattardıñ bastı küş qaynarı da sonday jatır deuge boladı. Eger Uaşington odaqtastarı arasındağı bwl ornınan alıstay tüsse qazirgidey şırma-şatu halıqaralıq baylanısta Qıtayğa qarsı quattı küş toptastıruğa därmensiz qaluı da mümkin. Bayden komandası osı jağın köbirek alğa tartqısı keledi. Atap aytqanda DDSW-da bolğan kemşilikter üşin odan şığıp ketudiñ ornına wyımdağı jetekşilikti saqtap, reformalauğa küş salu kerek degendey. Tehnologiya jäne ziyatkerlik menşik mäselesinde öziniñ odaqtastarı arqılı erejeler qalıptastırıp, Qıtaydı sol erejege bağınatın nemese älemde AQŞ-tan keyin twratın orındı tañdauğa mäjbürleuge boladı dep senedi.

Bwlar Bayden bilikke kelse Qwrama Ştattardıñ sayasatında tağı bir ülken özgeristerdiñ bolatının bildirse kerek. AQŞ-Qıtay qatınasında asa sezimtal taqırıptar – Tayuan (Tayvan'), Gonkong, Oñtüstik qıtay teñizi, Şıñjañ jäne Tibet taqırıbı, adam qwqığı mäselesi de asa mañızdı. Alayda, Bayden komandasınıñ bwl mäseleler boyınşa Beyjiñmen qalay söylesetinin aldağı uaqıtta derbes qauzap köruge tura keledi.

Amerikalıq demokratiyaşıl sayasatkerler strategiyalıq bäsekelesterimen kelisimge keluge wmtılğış, bwl tarihtan solay. Olar Qıtaydıñ ösip kele jatqan qaterlerine betpe-bet keluden köri sırt aynalıp soqqı jwmsağısı keledi. Biraq, onda da aldınan Qıtay şıqsa bwl kezdegi jağdaydı surettep beru qiın. Beyjiñniñ qazirgi ambiciyalı qadamdarı älemge öz erejesin ornatpay twrıp Baydendi qolpaştağan demokrattar dittegen maqsatın orınday alar ma eken, bwl jağın aldağı jağdaylardı baqılau arqılı ğana twratqtandıra alamız.

“The Qazaq Times”