Osıdan tura bir jıl bwrın, 12 mausımda Qazaqstannıñ ekinşi prezidenti Qasım-Jomart Toqaev basşılıq qızmetine kiristi. Halıq dauısınıñ 70,96%-ın ielengenmen, kezekten tıs prezident saylauı halıqaralıq wyımdar tarapınan «ädettegidey ädiletsiz saylau» dep bağalandı. Bilik basındağı bir jılda Toqaev «estitin memleket» koncepciyasın jüzege asıra aldı ma? 30 jılğa juıq el basqarıp, sayasi arenada ıqpalın saqtap qalğan eks-prezident Nazarbaevtan işki sayasattağı derbestigin qanşalıqtı däleldedi? Bilik tranzitiniñ ıqtimal scenariyi men Toqaev basqaruındağı Qazaqstanğa şolu jasap körelik.

«Qos bilik» – qos inauguraciya

Bıltır Qazaqstan biligi Senat basşısı Qasım-Jomart Toqaevtıñ qolına ötip, 20 naurızda resmi türde ant berildi. Üş ay işinde jaña prezident eki märte inauguraciya ötkizdi: saylauğa deyin jäne saylaudan keyin. Ant beru kezinde «asa qwrmetti elbası» dep söz bastağan Toqaev bilik nışandarın (ştandart jäne tösbelgi) taqqan joq, zaldağı qatısuşılarğa jay ğana körsetti. 12 mausımda ötken ekinşi inauguraciya kezinde de osı jayt qaytalandı. Bwğan deyin 30 jılğa juıq bilik etken Nwrswltan Nazarbaev ärbir ant beru kezinde memleket basşısınıñ tösbelgisin keudesinen tastağan emes.

Qızmetke kirisken küni-aq prezident eldiñ sayasi jäne ekonomikalıq reformalarğa mwqtaj ekenin ayttı. Sırtqı sayasatta Toqaev Nazarbaev qwrğan bağıttı jalğastıruğa, Qıtay jäne Reseymen strategiyalıq seriktestikti nığaytuğa uäde berdi. Äytkenmen, eks-prezident Nazarbaev «Nwr Otan» partiyasınıñ jäne Wlttıq Qauipsizdik Keñesiniñ basşısı retinde sayasi sahnada bastı rölin saqtap kele jatqandıqtan, «Qazaqstanda qos bilik fenomeni (Aqorda – Kitaphana) is jüzinde orındalıp keledi» degen pikirler, qos bilikten tuındaytın şielenister jazılıp ta, aytılıp ta jür.

Prezident inauguraciyası. 12.06.2019 jıl. Foto: informburo.kz

Astana atauın özgertu

Toqaevtıñ eñ köp talqılanıp, qatañ sınğa wşırağan şeşimderiniñ biri – astana atauınıñ Nwr-Swltan bop özgerui. «Nwrswltan Nazarbaevtıñ eleuli eñbegin eskere otırıp, Twñğış prezidenttiñ atın wlıqtap, mäñgi este qaldıru qajet» – degen Toqaev 20 naurızda el astanasına eks-prezidenttiñ atın beru turalı Jarlıqqa qol qoydı.

Ekinşi basşınıñ qala atauın özgertu turalı wsınısı Konstituciya boyınşa respublikalıq referendumda qaraluı kerek edi. Biraq Toqaev wsınıstı referendumğa şığarmay, parlament qarauına jiberu turalı şeşim qabıldadı. Mwnı Konstituciyalıq keñes eş qarsılıqsız qwptadı, Parlament zañdastırdı.

Toqaevtıñ tosın şeşiminen keyin twtas qazaqstandıq közqaras ekige bölingen: memlekettik BAQ qala atauınıñ özgeruin «tarihi şeşimge» balap, birneşe qalada Nwr-Swltan atauın qoldau maqsatında koncertter ötti. Al iri qalalarda prezident şeşimine qarsı jüzdegen adam narazılıqqa şığıp, ondağan adamdı policiya küşpen wstadı. Miting pen piketke şıqqandar «Nwr-Cwltan – meniñ astanam emes» dep wrandadı. Elorda twrğındarı äleumettik jelilerde #BizdiñastanamızAstana heştegimen fleşmob ötkizdi.

Orınsız portretter

2019 jıldıñ säuirinde birinşi inauguraciyadan keyin Aqtauda Qasım-Jomart Toqaev beynelengen bilbordtar ilindi. Keyinnen «jağımpazdıqtı janı süymeytin» Toqaev özi beynelengen suret pen bilbord iludiñ orınsız ekenin ayttı. Kerisinşe, «Twñğış prezidenttiñ eleuli eñbegin eskerip, atın wlıqtap, mäñgi este qaldıru qajet» dep şegeledi. Nazarbaevtıñ barlıq portretteri memlekettik mekemelerde qalatının aytıp, eks-prezidentke degen qwrmetiniñ şeksiz ekenin tağı bir märte añğartqanday boldı...

Prezident beynelengen bilbord. Foto: almaty.tv

«Estitin memleket» jäne onlayn-şeneunik

Bıltır küzde memleket basşısı Qazaqstan halqına arnağan joldauında «Halıq ünine qwlaq asatın memleket» twjırımdamasın tanıstırğan. Bwl arqılı ol qoğammen dialog qwruğa talpınısın körsetkeni ras. Degenmen prezidenttiñ sözi men isiniñ teñdigi turalı qoğam pikiri är aluan.

Sonday-aq ol aymaq äkimderin azamattardıñ swranıstarına den qoyuğa jäne halıqpen keri baylanıs ornatu üşin äleumettik jelilerde belsendi boluğa şaqırdı. Bwyrıqpen teñ wsınıstan keyin ğalamtorda onlayn otıratın şeneunikter sanı arttı.

Toqaevtıñ özi prezidenttik qızmetke deyin de Twitter-di belsendi paydalanğan. Äleumettik jelide ol tapsırmalar jariyalap, qoğamda talqılanatın rezonanstıq mäseleler boyınşa ara-twra pikir bildirip otıradı.

Şeruler tolqını: Saylauğa deyin jäne keyin

Tokaevtıñ prezidenttik ökilettiginiñ birinşi jılında el boyınşa sankciyalanbağan mitingiler tolqını bastaldı. Jwrt Qıtay ekspansiyasına, qıtaylıq zauıttar ornatu jäne AES saluğa narazılıq bildirdi. Beybit şeru kezinde azamattıq belsendilerdi küşpen wstamaudı, köp balalı otbasılarğa järdemaqı mölşerin arttırudı talap etti. Keyinnen prezident mitingiler turalı zañdı reformalauğa jäne beybit şerulerge qatıstı erejelerdi qayta qarauğa uäde berdi.

Bir jıldan keyin Toqaev beybit şeru ötkizu turalı Zañğa qol qoydı. Bwl jolı da zañ jobasınan kiltipan tabılıp, azamattıq belsendiler zañnıñ engiziluine qarsılıq bildirdi. Tayauda Amnesty International, Civil Rights Defenders, FIDH, Freedom Now, Human Rights Watch, International Partnership for Human Rights jäne Norvegiyadağı Hel'sinki komiteti sekildi halıqaralıq qwqıq qorğau wyımdarı Toqaevqa aşıq hat joldap, miting turalı zañğa qol qoymauğa şaqırdı.

Wlttıq qoğamdıq keñes – «aqtalmağan ümit»

Qasım-Jomart Toqaev qızmetke kiriskennen keyin wlttıq qoğamdıq senim keñesin qwru turalı bastama köterdi. Bwl şeşim sankciyalanbağan mitingilerge jauap retinde qabıldansa kerek-ti. Key sarapşılar qoğamdıq keñestegi bastamalar «söz jüzinde qaldı», «ümit aqtalmadı», «bwl – Toqaevtıñ populizmi» dese, keybiri jaña organdı bilik pen qoğam arasındağı «altın köpir» sanaydı.

Bir jıl işinde WQK-niñ üş otırısı ötkizildi. Birinşi jiında zeynet jasın qayta qarau jäne jer mäselesi talqılandı. Alğaşqı otırısta Toqaev: «Jer şeteldikterge satılmaydı. Bwl meniñ prezident retindegi wstanımım», – dep sendirdi.

Parlamenttik oppoziciya institutı

Qoğamdıq senim keñesiniñ ekinşi otırısında prezident parlamenttik oppoziciya turalı söz qozğap, biıl 2 mausımda osı jöninde zañğa qol qoydı. Sonımen qatar Qılmıstıq kodekstiñ «Äleumettik, wlttıq, rulıq, näsildik, tektik-toptıq nemese dini alauızdıqtı qozdıru» dep atalatın 174-babın izgilendirip, «Jala jabu» dep atalatın 130-babın Qılmıstıq kodeksten Äkimşilik kodekske auıstıratının habarladı.

Küni keşe Senat deputattarı «Qazaqstan Respublikasınıñ keybir zañnamalıq aktilerine atqaruşılıq is jürgizudi jäne qılmıstıq zañnamanı jetildiru mäseleleri boyınşa özgerister men tolıqtırular engizu turalı» zañ jobasın eki oqılımda maqwldadı.

Qazaq älipbiiniñ kezekti reforması

Toqaev bwrın bekitilgen latın älipbiin sınğa alıp, «Latın älipbiiniñ wsınılğan üş nwsqası jetilmegen. Mäselege ğılımi közqaras tanıtu kerek. Qazaq tilin jañğırtu qajet», – dedi. Qañtarda «Til – qazına» wlttıq ğılımi-praktikalıq ortalığında qazaq tili älipbiiniñ latın grafikasındağı segiz jaña nwsqası qarastırıldı.

Pandemiya kezindegi Qazaqstan

Älemdi jaylağan koronavirus Qazaqstandı da aynalıp ötken joq: 16 naurızdan bastap tötenşe jağday rejimi engizilip, jer-jerde karantin talaptarı küşeytildi. Prezident bwyrığımen TJ rejimi kezinde antipandemiya tranşına 6 trln teñge bölindi. Biraq qarajat kölemi men onıñ jwmsaluı küdik tuğızıp, oppoziciyalıq top ökilderi «6 trln teñgeniñ aşıq esebin berudi jäne jalpıhalıqtıq nesie amnistiyasın» talap etti.

Karantin kezinde birneşe azamattıq belsendilerdiñ wstalıp, beybit mitingte koronavirus sıltauımen halıqqa qarsı küş qoldanılğanı jasırın emes. Soğan qaramastan, karantin Qasım-Jomart Toqaevtıñ biliktegi bedelin arttırıp, ekinşi satıdan birinşige köterdi degen boljamdar da bar.

Azamattıq belsendi Esjan Kümisbekteginiñ kezekti şerude wstalğan säti. 7 şilde 2019 jıl. Almatı qalası. Foto: QT

Sonımen...

Zañ jüzinde Nazarbaevtan keyingi Qazaqstanda halıqtıñ äleumettik jağınan osal toptarına berilgen nesielerdi esepten şığaru, mwğalimder men medbikelerge tölenetin eñbekaqını eki ese arttıru, jınıstıq zorlıq-zombılıq (pedofiliya, esirtkini taratu, adam saudası) jazasın qataytu, şağın biznesti üş jılğa salıqtardan bosatu turalı şeşim zañdı küşine endi. «Kelesi prezident boluı ıqtimal» Dariğa Nazarbaeva parlamenttegi qızmetinen bosatıldı. Mwnıñ barlığı Toqaev biligine bağıttalğan sıni pikirler men teris bağalaularğa kontrdälel bolğanmen, eldegi adam qwqıqtarı, söz bostandığı taqırıbı kezek küttirmeytin mäsele ekeni ras.

«Şekarasız tilşiler» halıqaralıq ükimettik wyımı jariyalağan reytingte Qazaqstan bıltırğa qarağanda nebäri bir orınğa ğana alğa jıljığan, 157-orında. Wyımnıñ elderge arnalğan jekelegen twjırımdamasında «bilik internet, jañalıqtar saytın, äleumettik jeli men messendjerlerdi baqılaudı küşeytkeni» jazılğan.

(Biıl Ukraina prezidenti Vladimir Zelenskiydiñ de bilik basına kelgenine 1 jıl toldı. Zelenskiy biliginiñ bir jıldıq qorıtındısı jaylı mına siltemeden oqi alasız).

"The Qazaq Times"