1 mamır tañ. Özbekstannıñ Sırdariya oblısındağı Sardoba su qoymasındağı böget bwzılıp sol eldiñ 22 eldi mekenin su basqan. Körşi eldiñ 70 mıñ adamı köşirilgen. Bwl apattan öñtistüstegi öz ağayındarımızda asa auır zardap şegip otır. Türkistan oblısınıñ Maqtaral audanında 845 üy, 3 mektep, 5 balabaqşa, 4 medicina ğimaratı men mädeniet üyi jäne 54,7 km köpir men joldı su alğan. Mwnan özge 7639 ga egistik su astında qaldı. Bwl san älide ösui mümkin. Qazaqstan halqı jerlesterine mümkindeginşe kömek qolın sozıp gumanitarlıq kömekterin körsetip jatır. Endi osı apat turalı aytıp jatqan türli pikirlirdiñ birazına toqtala ketsek. Bwl bizdegi birinşi apat emes. Bwğan deyin bolğan. Su isine jauaptı qwziretti orındar büginge deyin osınday apattardıñ tek saldarımen küresip keledi. Bwğan közi qaraqtı qauım ne deydi. Äueli osı su isiniñ bilgiri Islam Äbişevtiñ pikirin jetkizgen zañger Abzal Qwspannıñ jazbasın wsınudı jön kördik.

Abzal Qwspan, advokat: Äbişev «Sardoba» su qoyması zañsız, sapasız salınğan»

- Qwrmetti ağayın, oñtüstik öñirde bolıp jatqan su tasqınına baylanıstı tergeu izolyatorındağı, meniñ qorğauımdağı Islam Äbişevpen söylestim. Köñil alañdatarlıq ğana emes, dabıl qağarlıq mälimettermen tanıstım. Birden ayta keteyin, ağayın, bwl – Islam Äbişevti qwtqaruğa arnalğan kezekti bir qadam emes. «Onı türmeden bosatıñdar» degen talap ta aytılmaydı. Bolmasa advokat retinde özimniñ hayp bolsın degen maqsatım joq. Eldiñ qayğısınan hayp jasağannan qwday saqtasın!..

Islam Äbişevtiñ qazirgi aytıp otırğan äñgimesi – eldiñ basına töngen qauip jäne onıñ aldın aluğa bolatını jäne bolaşaqta tönip twrğan qanday qauip bar, sol jayındağı öte özekti mäsele.

«Sardoba» su qoymasınıñ bögeti jarılıp, sonıñ saldarınan Qazaqstanğa su ketti dep mälimdeme tarap jatır. Ol dwrıs, şındıqqa säykes keledi. Biraq, mäsele mınada: osı «Sardoba» su qoyması 2017 jılı halıqaralıq şarttardı bwza otırıp, zañsız salınğan. Zañsız salınğanımen qoymay, sapasız salınğan su qoyması. Ol turalı Islam Äbişev Su resurstar komitetin basqarıp otırğan kezinde bir emes, birneşe märte Qauipsizdik keñesine jäne Prezident äkimşiligine hattar jazğanın ayttı. Zañsız salıp jatır, sapası köñil alañdatarlıq dep aytqan. Ol kezde oğan qwlaq türgen bilik bolmağanın, ol hattar aynalıp özine kelgenin ayttı. Ärine ol hattardıñ köşirmesin de, tüpnwsqasın da sizderge wsına almaymın. Birinşiden, Islam Äbişev türmede. Ekinşiden, ol hattar «qwpiya» degen grifpen jazılğan... Endi onıñ zañsızdığı nede? «RRRSSAM» degen öte kürdeli abbreviatura – «Regulirovanie rusla reki Sırdariy severney çasti Aral'skogo morya» dep ataladı. Sırdariya – transşekaralıq özen. Mine, osı eki jaqtı memlekettik kelisimniñ talaptarına säykes, Özbekstan jağı da, Qazaqstan jağı da kez kelgen özenniñ özine qatıstı, paydalanuğa qatıstı nemese özenniñ aynalasındağı qwrılıstarğa baylanıstı özara birlesken is-şaralar jasauğa mindetteledi. Bir-biriniñ kelisiminsiz ekinşi memleket jwmıs jasauğa tiisti emes.

Islam Äbişev «2004 jılı Qazaqstannıñ bastamasımen, Sırdariya özen sağasın özgertu mäselesinde Özbekstanmen kelisimge kelip, qwrılıs bastadıq» deydi. Birinşi fazasın ayaqtağan eken. Ekinşi fazasına kelgen kezde, osı jwmıstardı jalğastıruğa Özbekstannıñ rwqsatı bolmağandıqtan, Qazaqstan jağı ol qwrılıstı jürgize almay qalğan eken. YAğni, Qazaqstan jağı eki jaqtıñ kelisiminiñ talaptarın saqtağan, halıqaralıq şarttardıñ, onıñ işinde «Hel'senki» su kelisimi bar, BWW bekitken şarttar bar, ol eki birdey halıqaralıq normalardıñ barlığına eki eldiñ qolı qoyılğan. YAğni, eki el de sözsiz bağınuğa, talaptardı orındauğa mindetti. Odan bölek, jañağı aytqan «RRRSSAM» degen eki jaqtı kelisim bar. YAğni, Qazaqstan jağı zañ talaptarın bwzbay saqtağan.

Al 2017 jılı Qazaqstan Respublikasınıñ kelisimin almastan, tipti swramastan, Özbekstan jağı osı «Sardoba» su qoymasın salıp tastağan. Bwl ne degen swmdıq? ...Özbekstan Qazaqstan jağına talaptı orındatadı, al özi oyına ne kelse, sonı isteydi. Sonda biz qanday el, qanday memleket bolğanımız? «Sardoba» su qoyması zañsız, sapasız salınğanın bildik deydi Islam Äbişev. Qalay bildiñizder desek, SSSR kezinen beri sol salada jwmıs istegen mamandarmen, sol jaqtağı adamdarmen baylanısımız bar edi deydi. Sol arqılı bilgen. Öte az uaqıttıñ işinde tez-tez, sapasız materialdarmen jıldam türde salınğanğa wqsaydı. Mine, sonıñ zardabın qazir Qazaqstan tartıp otır.

Kezinde Özbekstan şekaraşıları mal aydap jürip şekaradan bayqamay ötip ketken Qazaqstan azamatın zañsız atıp öltirgenin de bilemiz. Onıñ keyingi tağdırın bilmeymin, men mümkin aqparattı közim şalmay qalğan şığar, meniñ oyımşa Qazaqstan öziniñ azamatınıñ qwqın swrap, ayağına deyin isti qadağalauına alıp, sol Özbekstannıñ şekaraşıları sottaldı ma, qazaq otbasına kompensaciya alındı ma, ol turalı aqparattı bilmeymin. Biraq, Qazaqstannıñ osınday mäselelerge kelgende salğırttıq tanıtatınına senimdimin. Bwl bolğan jağday.

Eger Islam Äbişev bwnıñ bärin bilgen bolsa, neğıp aytpadı, nege eldiñ aldında kötermedi deytin bolarsızdar. Ayta keteyin, 2019 jıldıñ jeltoqsan ayında meniñ qolqa saluımmen, Islam Äbişev maqala jazdı, «abai.kz» portalında «Islam Äbişev: Su salasındağı qauipsizdik öte mañızdı» degen atpen jariyalanğan. Sol maqalada Qazaqstandağı su qauipsizdigi mäselesi, sonıñ işinde däl osı Sırdariya özenine baylanıstı transşekaralıq mäseleler de, transşekaralıq aymaqtardağı qauipsizdik mäseleleri de söz boldı. Ol kezde «Şardara», «Köksaray» su qoymaları jäne Astanadağı «Astana» su qoymasına qatıstı mäselelerdi jazdı. Onda sandıq aqparattar keltirilgen. Mına sandarğa nazar audarıñızdar:

«Sardoba» su qoymasınıñ su jinau mümkindigi 900 million tekşe metr bolatın bolsa, «Şardara» su qoymasınıñ su jinau mümkindigi 5 milliard 200 million tekşe metr. «Şardara» su qoyması öte ülken. Maqalada da jazıladı, jaña skayppen söyleskende de şırıldap twrıp aytıp jatır, «Abzal, sen ükimetke jetkiz» deydi, meniñ ükimetke jetkizetin mümkindigim joq. Sizder arqılı, jurnalister bolatın bolsa, basqa da bir janı aşitın azamattar bolatın bolsa, solar arqılı ükimetke jetkizudi maqsat etip otırmın. «Sardoba» su qoyması zañsız, sapasız, Özbekstan jağınıñ sapasız salğanı öz aldına, «Şardara» su qoymasınıñ tehnikalıq jağdayı mäz emes, qauip tönip twr dep dabıl qağıp jatır Islam Äbişev.
Endi mınağan nazar audarıñızdar, Äbişev Su resurstar komitetinde qızmette jürgende bwl turalı talay tehnikalıq-ekonomikalıq negizdeme jasap, ükimetke wsınğan. Ükimette qabıldanbay, aqırı kabinetterdiñ birinde joğaldı deydi. Sonda «Şardara» su qoymasınıñ bwdan bwrınğı jasalğan (belgili bir merzimde jasalatın jöndeu) jwmıstarı kezinde jöndeu jwmıstarınıñ sapasız ekendigi turalı mäsele kötergen. Ol hattar qızmettik hattarda bar ekenin ayttı. Su resurstar komitetin basqarıp otırğan kezinde «Sardoba» su qoyması jaylı bir emes, birneşe märte Qauipsizdik keñesine jäne Prezident äkimşiligine jazğan hattarı özine qaytıp kelgen. Su resurstar komitetiniñ törağası retinde Özbekstan Respublikasınıñ ükimetine ıqpal ete almaymın ğoy deydi. Qazaqstannıñ Ükimeti bar, Sırtqı İster Ministrligi bar, Prezident Äkimşiligi bar. Osılar aynalısatın şarua edi deydi.

«Şardara» su qoyması kezinde Islam Äbişev wsınğan tehnikalıq-ekonomikalıq negizdeme negizinde qaytadan kürdeli jöndeuden ötpese, ol özinen 110 km tömende jatqan «Köksaray» su qoymasın qosıp alıp ketedi deydi. 3 milliard tekşe metr su jinalatın ol da ülken su qoyması. Ekeuin qosqan kezde şamamen 8 milliard 200 million tekşe metr su boladı. Endi qarañızdar, «Qızılağaş» su qoymasında bar-joğı 30 million tekşe metr su jinalatın edi deydi. Osıdan on jıl bwrın «Qızılağaş» su qoymasında qarausız qalğannıñ saldarınan böget bwzılıp, su tasqınınan 45 adam qaytıs boldı, bir auıldı eki sağattıñ işinde tıp-tipıl joq qılıp jiberdi. Al «Şardara» su qoyması men «Köksaray» su qoymasın qosqandağı sudıñ kölemi «Qızılağaş» su qoymasınan 273 esege deyin köp. Eger Islam Äbişevtiñ aytuımen «Şardara» su qoyması dwrıstalmaytın bolsa, onıñ saldarı 273 esege deyin zor bolmaq. Ol tığız ornalasqan oñtüstik aymaqtarmen qosıp, Qızılordanıñ Aralına deyin su şayıp ketedi dep türmede jatqanımen şırıldap, dabıl qağıp jatır.

...Islam Äbişevtiñ maman retinde aytqan mälimdemesi mañızdı. 2019 jıldıñ qaraşa ayında ... «Sardobanı» da aytıp edi. Qazaqstanğa ülken mäsele boladı, transşkaralıq aymaqtarda mäsele köp dep aytıp edi.

Aytqanı ayday kelip otır.

Äbişevtiñ tağı bir sälemi – keñes kezinde oqığan, jwmıs istegen su injeneri mamandarı öte az qaldı. Qanşa degenmen, keñes kezindegi bilim tereñ, jan-jaqtı edi. Sol mamandardı, ğalımdardı mwnday iske jwmıldıru öte mañızdı ekenin aytıp otır.

Tağı qaytalap aytamın, ol kisi qızmette otırğan kezde ükimetke hat jazğan, mäsele kötergen, alayda jauap almağan. Endi mamannıñ bwl dabılı da estilmey qalmasa eken degen tilek. Sondıqtan, bir ğana ötinişim bar, Islam Äbişevtiñ men arqılı köterip otırğan mäselesin eñ joğarğı deñgeyge deyin jetkizseñizder eken. «Halıq talap etse, han tağınan tüsip, tüyesin soyadı» deydi. Eñ joğarğı Prezidentke deyin jetse eken tilek bar. Äytpese, keş qalıp qoyuımız äbden mümkin...

Belgili jurnalist Säken Sıbanbay: «BWL - TABIĞI APAT EMES
Özbekstandıq qwqıq qorğauşı jäne jobalardı basqaru boyınşa sarapşı Javoҳir Şukurov öziniñ «Suı qaşqan Sardoba: soqpağan jel men jaumağan jañbır kinäli me?» attı maqalasında apat bolatın künderi Özbekstannıñ atalmış su qoyması ornalasqan Sırdariya oblısında joyqın dauıldıñ da, nöser jauınnıñ da bolmağanın aytadı.
«29 säuir küni Taşkent, Jızaq, Samarqand jäne Sırdariya oblıstarında kündiz 20-25 grauds ıstıq, tünde 17-23 gradus jılı bolğan. Atalğan aymaqtardıñ key jerlerinde az-kem jañbır jauğan. Biraq qattı jañbır nemese dauıl bolmağan. 30 säuir küni atalğan tört oblısta da jauın jaumağan. Tünde +12-17, kündiz +23-28 gradus bolğan. 1 mamır küni de aua rayı säuirdiñ soñğı künindegidey bolğan. Ras, «Uzgidromet» Sırdariya oblısında 1-2 mamır künderi jauın-şaşın bolatının habarlağan edi. Biraq jergilikti twrğındar däl onday qattı dauıldıñ da, nöser jauınnıñ da bola qoymağanın aytadı.
Tipti jañbır qwyıp, qattı jel soqsın-aq delik. Eger böget sol jañbır men jelge şıdamay bwzılsa, demek, onıñ jobalanuında, täuekel etiluinde, salınuında, tipti bitken soñ qabıldanuında bir kinärat bar degen söz...» dep jazadı ol.

DEMEK, "BWL TABIĞI APAT QOY" DEGEN SÖZDİ QOYIÑIZDAR...» dep jazdı.

Jazuşı Nwrlıbek Samatwlı:  «KÖKSARAY» DA TALAN-TARAJDAN AMAN EMES...»

Özbekstandağı «Ozodlik» (Azattıq) saytınıñ tilşisi Sardoba su qoymasınıñ bwzıluına jemqorlıq sebep bolğan depti. Dälel retinde atı-jönderin aytpağan birneşe adamnıñ äñgimesin keltiripti. Atı-jönin aytsın, aytpasın, bwl endi şındıq. Bwnday jemqorlıqtıñ kökesi özimizde de bar. «Köksarayğa» baylanıstı bir äñgime esime tüsip ketkeni.

Kezinde «Köksaray» su qoymasınıñ salınuına birqatar ekolog mamandar qarsı bolıptı. Olardıñ aytuınşa, «Köksaray» salınsa, öñirdiñ ekologiyası bwzıladı eken. Biraq su qoymasın salğannan tabiğatqa qanday nwsqan keletinin men eş tüsine almay-aq qoyğan edim. Mümkin bir bilmegenim bar şığar dep oylap, biledi-au degen adamdardan al kep swrayın, «Köksaraydan» tabiğatqa keler qanday ziyan dep. Eşkim eşteñe aytpaydı. «Köksaray» turalı maqalalarğa şwqşiyamın, eşteñe joq.

Bir küni sol «Köksaray» mañındağı auılda twratın Bauırjan attı jigitpen äñgimelesip qaldım. «Köksaray» turalı swradım. «Su qoyması tabiğatqa ziyan deydi, sol ras pa?» dep. Ol da su qoymasınıñ tabiğatqa qanşalıqtı ziyan ekenin ayta almadı.

– Men bir ziyanın aytayın, – dedi bir kezde Bauırjan esine äldene tüsip, – «Köksaray» sapasız salınğan. Bir künderi bolmasa, bir künderi su jarıp ketui mümkin. Jarıp ketse, äne, ziyannıñ kökesi.

– Sapasız salınğanın qaydan bilesiñ? – deymin ğoy.

– Bilem. Dambağa beton qwyğanda arasına şirimeytin temir tor saladı eken. Sol tordıñ birazın qwrılısşılar satıp jiberipti. Bizdiñ auıldıñ adamdarı da satıp alıp, qoyğa qora jasağan.

Keşegi Sordobanıñ bwzıluınıñ sebebi jemqorlıq, talan-tarajğa salu degen äñgimeden soñ meniñ oyıma da «Köksaray» turalı sol äñgime orala ketti. Beton arasına salınuğa tiisti temir tordıñ jeñ wşınan jalğasıp satılıp ketui mäseleniñ bergi jağı ğoy. Bizdiñ jigitter de jegen şığar-aq, opırıp.

Äyteuir Qwday saqtasın! Odan basqa bizdiñ qoldan ne keledi?» degen pikiri joğardağı Äbişevtıñ aytqanın ayğaqtağanday.

Apat aytıp kelmeydi. Bwl künderde ötip keter. Özbek prezidenti Şavkat Mirziyaev mırza osı apatqa baylanıstı barlıq kinäliler zañ aldında jauap beredi "Biz halıqaralıq sarapşılardı şaqırıp, bögettiñ qwrılısın tekseremiz. Sol kezde bäri belgili boladı", -dep otır. Odan bizge qanşa qayır bolatını belgisiz. Qalay bolğanda da osı aşı sabaqtan özimizdegi basqada su qoymalarınıñ jayına köbirek köñil bölse degendi aytqımız keledi.

"The Qazaq Times"