Gonkongtıñ millionğa tarta twrğını «Qıtayğa ekstradiciyalau turalı zañğa» qarsı narazılıq akciyasında. 16 mausım 2019 jıl. Foto: Vincent Yu/AP Photo

HHİ ğasırdıñ alğaşqı şiregindegi eñ iri narazılıqtıñ biri Gonkong tolquın közben körgen sondağı qazaq studentterinen swhbat wsınamız. QR SİM-niñ arnayı operaciyasımen elge oralğan Ayjan men Ğalım qazir oquın onlayn türde jalğastıruda.  

Qılmıstıq iske küdikti sanalğandardı Qıtayğa ekstradiciyalau turalı zañ jobası jazdıñ basınan beri Gonkong halqın dürliktirip, qarsılıq akciyalarğa şığuğa türtki boldı. Narazılar osı qwjattardı disssidentter men naqaq sottalğandardı Qıtay sotınıñ qolına beru üşin paydalanuı mümkin dep sanaydı. Soñğı kezderi zañ jobasına qarsılıqtan bastalğan demonstartivti tolqular Qıtaydan Gonkongtiñ egemendigin qorğau deñgeyine deyin köterilip, narazılıq üdey tüsti.

Bwğan deyin QR SİM men Gonkongtağı Qazaqstan elşiligi jartı jılğa juıq narazılıq akciyasınan köz aşpağan Gonkongqa baratın azamattarğa birneşe märte eskertu habarlamasın jasap, jadnama wsınğan bolatın. Apta basınan beri, qaraşanıñ 18-22-si aralığında Qazaqstannıñ SİM Gonkongtağı destrutivti sipat alıp, örşigen qaqtığıstardan soñ ondağı qazaqstandıq studentterdi qaytardı. Vedomstvo 208 studenttiñ elge jetkizilgenin, äli alda basqa da studentterdi qaytaruğa qamdanıp jatqanın habarlağan. Biraq däl sol küni gonkongtıq policiya baptister universitetiniñ 1-kurs studenti qazaqstandıq  Äbilqayır Nwqpidi wstağanı turalı aqparat taradı. Gonkongtan oralğan qazaq studentterimen swhbattasıp kördik.

Gonkong ortalığına narazılıqqa şıqqan twrğındar. 12 qaraşa 2019 jıl. Foto: Studio Incendo

«Eki jüyedegi bir eldiñ» basına tuğan kün

Şeteldik JOO-nıñ grantımen bilim alıp jatqan Ayjan Qwrman (keyipkerdiñ ötinişimen esimi özgertilip berildi – red.) Qıtaydıñ «o basta Wlıbritaniyamen jasasqan deklaraciyanıñ qağidaların bwzıp jatqanın sezip, ekstradiciyalau turalı zañğa qarsı şeruge şıqqanın» aytadı. «Dese de köp wzamay ereuilşilerdi taratu üşin policiya köz jasauratqış gaz qwralın, su zeñbirekterin, bwrşaq dorbaların qoldana bastadı», – deydi ol.

Öziniñ atın atamauın swrağan Ğalım Adambaev (keyipkerdiñ ötinişimen esimi özgertilip berildi – red.)  «bäri ekstradiciyalau turalı zañğa qarsı beybit şeruden bastaldı» dep esine aldı. Student Ğalım:

– Bir sätte 8 million twrğını bar şahardıñ 2 millionı ortalıq köşelerge şığıp, öziniñ narazılığın şeru arqılı bildirgen. Bir qızığı, eş qaqtığıssız beybit türde ötti, tipti qalıñ toptıñ arasında jedel järdem kölikteri erkin qozğaldı. Ökinişke oray, bası tınış  bolğanımen, ayağı barrikadalıq qaqtığısqa wlastı, – deydi.

Ekstradiciyalauğa qarsı narazılıq naurızda bastalğan. 30 naurız 2019 jıl. Foto: Harry Wai/NurPhoto

Gonkong jwrtın jartı jıl köşege şığarğan 5 sebep

Tehnikalıq salada bilim alıp jürgen Ayjannıñ sözinşe, narazı gonkongtıq qoğamnıñ negizgi bes talabı bar. Mwnı kuäger studenttiñ biri Ğalım da rastaydı. Olardıñ aytuı boyınşa äri BAQ habarlarına qarağanda, negizgi talaptar mınaday:

  1. Zañ qabıldau procesinen ekstradiciyalau turalı zañdı kün tärtibinen müldem alıp tastau. Narazılıqtar nätijesinde bwl zañ jobası 23 qazan küşin joydı.
  2. Qamauğa alınğan barlıq narazılardı bosatu äri aqtau – raqımşılıq jasau.
  3. Biliktiñ narazılardı «bülikşi» (rioters) dep bağalauın doğaru.
  4. Küştik qwrılımdardıñ qwzireti men policiyanıñ ökilettikterin asıra paydalanuına qatıstı beytarap türde täuelsiz tergeu jürgizu.
  5. Ayjan Qwrman: Eşbir ıqpalsız, öz betinşe basşı tañdau qwqığı men jalpığa ortaq saylau qwqığımen qamtamasız etetin negizgi zañ qabıldau. 

Ğalım Adambaev: Qazirgi ükimet bası Kerri Lamdı qızmetinen bosatu jäne jalpı dauıs beru qwqığın ornatu. Bügingi tañda Gonkong ükimetbasın Qıtay Kommunistik Partiyası tört jıl sayın tağayındaydı.

Gonkongta ekstradiciya turalı zañğa qarsı sankciyalanbağan miting. 9 mausım 2019 jıl. Foto: Anthony Kwan/Getty

«Qıtay qoljaulığına aynalğan Gonkong policiyasınıñ şetin äreketteri»

 Däl osı tärizdi ayıptaular älemdik aqparat közderinde kezip jür. Mwnday derekter narazılardıñ belsendi tobı tarapınan künbe-kün artıp keledi. Älem nazarın audarğan Qıtay işindegi erekşe aymaqta bolıp jatqan jağday turalı ärtürli derekter  keñinen tarauda. Keybir derekközderge qarağanda, «policiya birneşe märte baspasöz ben därigerlerge şabuıldau arqılı halıqaralıq gumandıq zañdardı bwzğan. Tipti köz jasauratqış gazdı közge taqap twrıp qoldanğan kezderi de bolğan» körinedi.

– Sonday oqiğanıñ saldarınan bir däriger közinen ayırılğan bolatın. Policiya ökilderi keyde jabıq nısandardıñ işinde de, metro stansasında narazılardan basqa turister men qarapayım twrğındardıñ bolğanına qaramay, közden jas ağızatın gaz balonın qoldandı, – deydi äleumettik jeli qoldanuşınıñ biri.

Narazılar «bes ay işinde policiya ereuilşilerdi basu maqsatında birneşe ret käsibilikke jatpaytın äreketterge barıp, qatıgez ädister qoldandı» deydi. Olar bwğan biıl 22 şildege qarağan tüni YUen Long (Yuen Long) stanciyasındağı oqiğanı mısalğa keltiredi. Beybit şeruden qaytıp kele jatqan narazılarğa aq kiim kiingen 100-ge tarta qarulanğan er adamdardan qwralğan bwzaqılar tobı tosınnan şabuıl jasağan. 999 qauırt jelisine kelip tüsken mıñdağan qoñıraularğa qaramastan, policeyler oqiğa ornına gangsterler ketken soñ ğana jetken.  Oqiğa saldarınan 45 şaqtı eresekter men balalardı, ayağı auır äyelder men qarttar zardap şekken. Jergilikti jäne batıs baspasözi policiyanıñ azamattardı qorğay almauın qatañ sınağan edi.

Al Ğalım Adambaev «juırda ğana Gonkong ğılım jäne tehnologiya universitetiniñ studenti policiya qolınan qaza tapqanın» aytadı. Sonımen birge tayauda qabıldanğan jaña erejege say kisi jinalğan jerde (30-dan astam) betperde tağuğa tıyım salınğan. Mwnıñ sebebi protest wyımdastıruşıların tanuğa baqılau kamerasına mümkindik jasau.

Üuen long metro stansasında beybit twrğındarğa jasalğan şabuıl. 22 şilde 2019 jıl. Foto: todayonline

Gonkong politehnikalıq universitetindegi protest kezinde policiyanıñ su börkkiş köligi. 17 qaraşa 2019 jıl. Foto: Miguel Candela/Anadolı agenttigi

Atışulı ekstradiciyalau turalı zañ qaydan tudı?

«Daudıñ bası tayvandıq jigittiñ jükti jwbayın öltirip, Gonkongqa qaşıp keluinen bastalğan bolatın» deydi Ğalım. Düniejüzilik BAQ-tar 19 jastağı gonkongtıq Çen' Tunczya men 20 jastağı boyjetken Pun Hiu-Vin' arasındağı mahabbatpen bastalıp, «oqıs ölimmen» ayaqtalğan «romantikalıq saparın» jarısa jazdı.

Bıltır aqpan ayında äulie Valentina künine oray köñil jarastırğan jwp Tayvanğa romantikalıq saparğa attanadı. Taypey qalasınıñ Purple Garden Hotel qonaq üyine twraqtağan jastar arasında dau tuıp, kerisip qaladı. Punnıñ özinen emes, basqadan jükti ekenin estigen Çen qwrbısına qol kötergen. Saldarınan «oqısta basımen qwlağan» Pun oqiğa ornında köz jwmğan desedi.

Ğalım Adambaev «Tayvan ükimetiniñ küdikti Çendi ekstradiciyalauın swratqan talabın Gonkong biligi keri qaytarğan. Mwnı Gonkong adamnıñ bazalıq qwqıqtarına qayşı keledi dep tüsindirdi. Osı jağdaydı jeleu etken Qıtay ükimeti öziniñ swranımına säykes Gonkongtan kez kelgen azmattı eksradiciyalau turalı qolqa saldı. Osılayşa el  twrğındarınıñ eş pikirinsiz zañ qabıldağanına narazı bolğan 2 million halıq köşege şıqtı», – deydi.

Gonkong azamattarı Çen' Tunczya (jigit) men Pun Hiu-Vin' (qız). Foto: New York Times

Minezdeme: Gonkong jwrtı qanday halıq?

Ayjannıñ pikirinşe, «Gonkong twrğındarı, olardıñ şeteldikterge qarım-qatınası tañdandırmay qoymaydı». Ol «mwnşalıq meyirban äri janaşır, köpşil jandardı öz basım äli kezdestirip körmegen». Gonkongta ekinşi jıl ömir sürip jatqan keyipkerimiz:

– Universitette bäri ünemi özara qwrmetpen qaraydı äri kez kelgen jağdayda qol wşın sozuğa dayın. Gonkongtıñ jergilikti studentteri men twrğındarı özara nemese şeteldikterge qarsı qandayda bir konfliktige kelgenin esitken emespin. Tipti ereuil kezinde narazılar ıñğaysızdıq keltirgeni üşin keşirim swrap, şeru ötetinin eskertip qana qoymay, qalıñ toptan tıs baruğa keñes beretin. Birde ayağımdı oqıs qayırıp aldım, sol mezet narazılardıñ biri kelip kömektesken edi, – deydi. Sonda jürgenine bes jıldan asqan Ğalım Adambaev ta jergilikti twrğındardıñ dospeyil äri ärdayım kömekke dayın ekendigin aytadı. Ayjan Qwrman  «Şeteldik student retinde biz bärimiz apolitik äri beytarap boluğa tırısamız. Şının aytqanda, narazılıq tolqularınıñ bizge eşqanday äseri bolğan joq. Qalada emin-erkin jürip-twrdıq, kündelikti oqu, kitaphana-düken aralau tärizdi... bir närse bolıp qaladı-au degen de ürey bolmadı», – deydi. Bügingi tañda qıtayşıl aqparat közderinde gonkongtıq demonstranttar batıstıñ ne AQŞ-tıñ arandatuı degen nasihat küş aluda. Bwl jayında Ayjan «keybireuler aytıp jürgendey gonkongtıqtar radikal ne terrorist emes, olar jay ğana azamattıq wstanımı berik, öz qwqıqtarınıñ saqtaluın, bilikpen dialogqa keludi qalaytın belsendiler» degen oyda.

Onıñ oyınşa, «Gonkong eñ qauipsiz jerlerdiñ biri boldı jäne solay bola da beredi».

Gonkong jastarı. Foto: South China Morning Post

Otanğa oralu – universitetter esigin japqan kün

«Küni düysenbige deyin bizde bäri orınşa edi. 11 qaraşa studentter tañğı däriske kelgen kezde ereuilşiler PolyU kampusına (Politehnikalıq universitet) bekinip, olardı quğan policiya jappay köz jasauratqış gaz paydalandı», – dep, eske aldı Ayjan. Elşilik wyımdastırğan QR SİM operaciyasımen elge jetkizilgen qazaq qızı:

– Gonkong universitetterinde köptegen narazılıqtar ötuinen bwl apta köpşilikke qiınğa soqtı. Mäselen, Gonkong qalalıq universitetiniñ (City University of Hong Kong)  policiya bes aydağı 6000 gaz balonnıñ 1600-in bir tünde qoldanğan. Köz jasauratatın gaz studentter jataqhanasına deyin jetken. PolyU-da gazben birge su zeñbirekteri men keñ diapazondağı akustikalıq qwrılğı qoldandıldı, – deydi. Onıñ aytuınşa, universitettiñ jataqhanasınan şıqpağan. Al jataqhanasına gaz kirgen özge JOO-dağı qazaqstandıq studentterdi Qazaqstan elşiligi evakuaciyalap, qonaqüyge ornalastırğan. Konsuldıq Air Astana äuekompaniyasımen jeke kelisip, bizdi jataqhanadan äuejayğa deyin arnayı avtobuspen jetkizip salğan. Ayjan, «olarğa (elşilikke) ülken alğısımdı bildiremin» dep rizaşılığın tanıttı.

Narazılıq bildiruşiler Gonkong politehnikalıq universitetiniñ kampusında otır. 18 qaraşa 2019 jıl. Foto: Anthony Wallace/AFP

Oqu jayı ne bolmaq?

Bwl turalı Ayjan narazılıq akciyaları men kampustardıñ bülinuine baylanıstı segiz universitettiñ barlığı offlayn oqudı toqtatqanın aytadı. «Keybiri oquın onlayn rejimmen jalğastırıp jatır» eken. Gonkong politehnikalıq universiteti (PolyU) onlayn oqıtuğa köşti. «Oqu procesi ädettegidey jalğasuda, tapsırma-jobalar tapsırıp, aldağı qorıtındı emtihandarğa dayındaludamız» deydi ol. Onlayn platforma qoljetimdi bolğandıqtan, oğan oqudı qaşıqtıqtan jalğastıru aytarlıqtay qiındıq tudırmağan. Ğalım Adambaev «elge oralğandar qañtarğa deyin onlayn rejimde oquın jalğastıradı, qañtarda kelip emtihandarın tapsıradı da kelesi semestrge köşedi» deydi.

Gonkong politehnikalıq universitetindegi köpirindegi narazılar men policiya qaqtığısında örtengen policiya köligi. 17 qaraşa 2019 jıl. Foto: Anthony Kwan/Getty

Gonkong tegeuirini: Kuägerler közqarası

Pikirin anonimdi türde jariyalauın swrağan Ğalım narazılıqqa ekiwştı qaraydı. Ol «bir jağınan soñına deyin tabandı qarsılasuına qayran qalsaq, ekinşi jağınan qarapayım ömirde tuındaytın ıñğaysızdıqtar üşin qırın qaradıq» deydi. Adambaevtıñ aytuınşa, «metro jelilerine, universitet aumağına, mañızdı jolayrıqtarğa keltirilgen zalaldı olardıñ belsendi azamattıq poziciyası emes, qarapayım vandalizmniñ körinisi dep biletinder de bar». Ğalım düniejüzi köz tikken Gonkong tolquına qatıstı:

– Soğan qaramastan, narazılardıñ talabınıñ orındı ekenine eş kümän keltirmeymiz, sebebi Qıtay tarapı Gonkong arnayı äkimşilik aumağınıñ işki isterine aralaspaymız degen kelisimine qarsı äreket etude. Bwl Birikken Korol'dik däuirinen kele jatqan zañdı jiti qadağalau dästürine berik gonkongtıqtar üşin barıp twrğan tärtip bwzuşılıq, – degen pikirde.

Kürmeui köp kürdeli taqırıptıñ türlengen täpsiri de az emes. Ayjan«meniñ közqarasım, Gonkongta ötken äri bolıp jatqan barlıq oqiğalar, äuejaydağı narazılıqtar men kampus aumağındağı wrıstar – beybit şerulerdegi milliondağan azamattıñ talabın elemeudiñ saldarınan» dep sanaydı. Ğalım da joğarıda atalğan «sebepterdiñ qordalanuı soñğı qaqtığısqa äkeldi» deydi. Ğalımnıñ sözinşe, «Gonkong Beyjiñnen bölinudi qalaydı, biraq Qıtaydıñ alpauıt küşiniñ kesirinen bwğan senbeydi».

"The Qazaq Times"