Ğalımjan Orazımbet: Respublika qanday da bir ıqpal, bağıttaudan täuelsiz

Qazirgi Qazaqstannıñ sayasi ömiri aqparat qwraldarına sübeli olja bolğanı belgili. Bwqaranıñ boyında bir bwlqınıs jürip jatqanday. Jabıq qoğam aşıq älemge qol sozıp, qwqıqtıq sauatın arttırıp, tüsinikter transformaciyasın bastan keşirude. Sayasi üderister qoğamnıñ qızu talqısına tüsken şaqtı biliktiñ özimen sanasuın közdeytin azamattıq qoğam ökilderi, äsirese jastar jağı belsenip, el isine aralasuğa talpınıs jasauda. Sayasattağı köpastarlı qırği-qabaq qwbılıstar, jañadan qwrılıp jatqan partiyalar jäne olardıñ «röli» men keleşegi jayında partiyalıqqa wmtılğan «Respublika» qoğamdıq qozğalısınıñ belsendi müşesi sarapşı Ğalımjan ORAZIMBETpen el işinde jüzdi-birli auızben aytılıp jürgen ötkir mäseleler (onıñ işinde qaueset-sıbıstar) jöninde swhbattasıp kördik.

Respublika qozğalısınıñ belsendi müşesi, sarapşı Ğalımjan Orazımbet. Foto: Massaget

«...Bilik aytqan jılımıq şın bolsa, täuelsiz partiyalardıñ şığuı äbden mümkin!»

– Bella Orınbetova saylaudan keyingi bir swhbatında «Respublika» qozğalısın qwrudağı tüpki maqsat partiya retinde tirkelu degen bolatın. Rasında da, qazirgi Qazaqstannıñ jağdayında azamattıq qoğamarasınan täuelsiz partiya şığaru mümkin be?

– Rahmet swrağıñızğa! Bwl endi qazirgi bilikke qoyatın swraq. Ökinişke oray, qazirgi sayasi jağday solay, bilik barlıq şeşim qabıldau tetigin qolına jiıp alğan. Qalasa, partiyalardıñ qwrıluına jol beredi, qalamasa, jäy ğana türli sıltaularmen jolın kesip tastaydı. «Alğa» partiyasınıñ (resmi tirkelmegen) qanşa jıldan beri tirkele almay kele jatqanı sonıñ bir däleli. Odan bölek Mwhtar Şahanov kezinde «Halıq ruhı» attı partiya qwruğa talpınğan. Ol da tirkeuden ötken joq. Onda qazirgi talpınıstarıñızğa ne jorıq degen zañdı swraq tuuı mümkin. Qazir, naurız ayınan beri jılımıq kezeñi dep biliktiñ özi jan-jaqtı aytıp jatır. Birinşiden, bwl oğan deyingi kezeñde sayasi alañdı tolıq monopoliyalap alğanın moyındauı. Ekinşiden, özderi jariyalap otırğan jılımıqqa jaqsı sınaq. Ol basqa, özi siyaqtı oylamaytın, özimen kelispeytin küştermen, toptarmen swhbatqa, ärekettesuge äzirligi qanday. Jalpı, özinikine qarsı közqarastardı qabıldauğa qanşalıqtı dayın. Sonı da bir sınap köretin kezeñ qazir. Jaqında, Qasım-Jomart Toqaevtıñ sayasi keñesşisi Erlan Qarin mırza «Azattıq ruhına» bergen swhbatında bilik özgeriske beyim degen bolatın. Sodan keyin «Azattıq radiosına» bergen swhbatında sayasi plyuralizm ornıqtı dedi. Qazir birneşe top partiya qwru turalı bastama köterip jatır. Sonıñ barlığına qalay qaraydı, tirkeydi me, tirkemese, onı qalay tüsindiredi, osınıñ barlığın is jüzinde köremiz. Eger bilik özi jariyalağan jılımıq, özgerister turalı sözi şın bolsa, täuelsiz partiyalardıñ şığuı äbden mümkin. Qoğamda da basqa partiyalarğa, basqa sayasi küşter men közqarastarğa swranıs ülken. Biraq, osığan deyin de, qazir de biliktiñ birdi jariyalap, bayağı ädetinşe öz ädisimen äreket etetinin eskersek, ol öte qiın.

«Eurostandarttar emes, jalpıadamzatqa ortaq qwndılıqtar»

– Eldiñ  äleumettik mäselesin şeşetin partiya boludı közdeytin «Respublika» qozğalısınıñ bağdarlamasında Nazarbaev aytqanday «eurostandarttarğa», qwqıq fenomenine basımdıq berilgeni bayqaladı. Demokratiyalıq qwndılıqtardıñ eñ joğarı normaların arqalağan bağdarlama mindettemelerin ayqındauğa kimder atsalıstı jäne bağdarlamağa bilikten qandayda bir qızığuşılıq tudı ma, swrau salıp degendey?

– Negizi, bwl standarttar Europa elderinde bastalıp, ornığıp, jüzege asqandıqtan, bizde olarğa eurostandarttar dep qarau basım. Anığında ol eşqanday da eurostandarttar emes, jalpıadamzatqa ortaq qwndılıqtar. Al onı euro- nemese afrostandarttar dep qarau, bizdi basqa, özimizge tän emes standarttar men qwndılıqtarğa wmtılıp otırğanday qılıp körsetedi. Naqtılap keteyik. Bizdiñ bağdarlamada körsetilgen sapalı em alu, sapalı bilim alu, adamnıñ tuabitti qwqıqtarı qazaqtarğa tän emes pe? Olar tek europalıqtarda, nemese amerikalıqtarda boluı kerek pe? Bwl qwndılıqtar men qwqıqtar bizde de boluı şart. Ol üşin olarğa bizge tän emes, bizge jat dünieler retinde qaraudı qoyu kerek. Onı eurostandarttar dep ataudı toqtatudan bastau kerek. Al bağdarlamanı kim jazdı degenge kelsek, basım böligin Amangeldi Qalıbek degen sayasattanuşı jigit jazdı. Qalğanımız öz oyımızdı qosıp, tüzeu-özgertu, jetildiru-tolıqtıru boyınşa oy qosıp, bir jüyege keltirdik. Bwl ayaqtalğan, tolıq bitken nwsqası emes. Özimizdiñ közqaras, wstanımdarımızğa säykes jasap kördik. Söytip köpşiliktiñ talqısına wsındıq. Sınağandar da, qızıqqandar da, öz wsınısı men nwsqaların wsınğandar da boldı. Aldağı uaqıtta da bağdarlamanı jaqsartamın, jetildiremin degen wsınıstarğa aşıqpız. Ol bir adamnıñ nemese otbasınıñ mäselelerine arnalmağan, jalpıhalıqtıq dünie bolğandıqtan, qoğamnıñ är müşesiniñ pikirin eskeru mañızdı.

Bilik jağınan eşqanday qızığu, swranıs bolğan joq. Onı kütpeymiz de. Qalasa, biliktiñ mwnday bağdarlamanıñ bineşeuin jazıp alatın resurs bar. Tipti bizge aytıp, eskertpey-aq, alıp paydalanamın dese, aşıq közde twr. Qalağan uaqıtında alıp qoldana aladı. Mäsele bağdarlamanıñ qanday boluında emes, onı is jüzinde jasau-jasamauda.

«Sayasi twtqındar avtoritar rejimde köbeymese, azaymaydı»

– Tüsinikti. Bwl pikiriñiz köpke qızıq bolarına senimim zor. Belsendi azamat Qayırlı Omardıñ eki jılğa bas bostandığınan ayrıluı men miting ötkizuge ötinim bergen astanalıq Janat Nwrkişevtiñ ayaqastınan 15 täulikke qamaluın, «sayasi twtqındar» qatarınıñ artuın qalay tüsinuge boladı? Mwnı bilik özi jariya etken «jılımıq kezeñniñ» soñı dep bağalauğa bola ma?

– Jalpı, bizde jılımıq bastaldı ma degen swraq tuadı osındayda. Ol kezeñ ayaqtaluı üşin aldımen bastaluı kerek qoy. Biraq bizdegi jağdayğa qarasaq, ol bastalmağan da siyaqtı. Nwrswltan Nazarbaev prezident bolıp otırğan kez ben qazirdiñ arasında qanday da bir ayırma bar ma? Sayasi erkindik, sayasi plyuralizm jağınan? Men onday özgeristerdi bayqap jürgen joqpın. Ol azamattar elde eşqanday töñkeris, separatistik ideyalar taratqan joq. Bar bolğanı sayasi bostandıq, sayasi özgerister mäselesin köterdi. Ol eşqanday da zañğa qayşı äreket emes. Al ol üşin qudalau – birinşiden, zañğa qayşı äreket bolsa, ekinşiden, bilik eşqanday özgeriske dayın emestiginiñ, eşqanday özgeriske müddeli emestiginiñ däleli ğana. Sayasi twtqındar avtoritar rejimde köbeymese, azaymaydı. Ol osınday rejimniñ bir körinisi, ajıramas böligi. Birinsiz birin elestetu mümkin emes. Mäsele sol rejim ol twtqındardı sayasi twtqın dep moyındaydı ma, osında. Ärine, moyındamaydı. Öytkeni jauapqa tartıp otırğandarı köbine sayasi baptar emes. Alayaqtıq, bwzaqılıq, jemqorlıq, alauızdıq, negiz, sebep köp. Ötken jolı «Azattıq radiosına» bergen swhbatında Erlan Qarin mırza da olardıñ sayasi twtqın ekenine kümin keltirgen. Ärine ol kisiden odan basqanı kütpedik te. Sayasi twtqındar mäselesi köterilgende biliktiñ beretin jauabı solay bolatını äu bastan belgili. Jalpı, bwl jüyede, bilikte jañalıq bolatınday eşteñe qalmadı. Sonşa jıldan beri qaytalana berip, äbden jattandı bop qalğan  jauaptar men qadamdar.

«Bilikke eşqanday senim qalmağan»

– Oyan, Qazaqstan  men Respublika birlesip 9 qaraşa «Sayasi reformalar men Parlamenttik respublika üşin» miting  ötkizbeksizder.  Bwğan qatıstı küştik qwrılımdar birneşe ret swrau salıp, şaqırtqanın mälimdediñizder. Qoğamda Bella bastağan top «jäbirlenuşi» retinde obraz qalıptastırıp, bwqara senimin ielenbek» degen pikir aytılıp jür. Dos Köşim aytqanday, «Respublika» da  «Haq» qatarlı «joğarıdan qwrılıp jatqan» wyım ba?

– Joq, eşqanday jäbirlenuşi obrazı bizge kerek emes. Iä, qısımnıñ barı ras. Miting wyımdastırğımız keledi dep jariyalağan soñ, şaqırıp, qısım körsetkeni de ras. Ol tañğalatın jağday emes. Bizdiñ qoğamda ädeyi jäbirlenuşi tür isteudiñ qajeti joq. Tek bilikpen kelispeytiniñdi, oğan qarsı ekeniñdi aytsañ jetkilikti. Özderi qalağanınşa jäbirlep aladı. Tipti qalağan obrazıñdı artığımen jasap beredi. Al qoğam qazir jäbirlenuşini alayaqtan ajırata almaytınday emes. Olay deytinder bizdiñ qoğam tural tım tömen oylaydı. Al kimniñ qwralı, artında kim twr degen swraqqa kelsek, bwl da bügin estip otırğan jañalığımız emes. Äu basta, osılay äreket qılsaq degende-aq aytıla bastağan. Sondıqtan, Dos Köşim ağamız bwlay dep otırğan birinşi adam emes. Men üşin onday äñgimeniñ bolu-bolmauı sonşalıqtı mañızdı emes. Iä, qoğamnıñ biraz böligine sonday oy salıp, ziyanın tigizui de mümkin. Tüptep kelgende qoğam aytqan söziñe emes, isiñe qaraydı. Sondıqtan, ol äñgimege onşalıqtı uayımdamaymın. Mağan bwl äñgimeler basqa jağınan qızıq. Biz birazdan aytıp kele jatırmız, bağana bir swrağıñızğa da ayttım, bizde sayasi alañdı jüye tolıq monopoliyalap alğan. Ol qalamağan küş, toptar bwl jerge kirui ekitalay qılıp tastağan. Älgindegidey közqarastar sodan kep şığadı. Sen bwl alañğa kirdiñ, nemese talpındıñ ba, demek, seniñ artıñda biliktiñ özi twr. Öytkeni ol qalamağan toptıñ alañda payda boluı mümkin emes degen talqılanbaytın, kümän tudırmaytın aksiomalıq aqiqatqa aynalıp ketken. Al onday jüyede mınaday közqarastardıñ boluı zañdı. Sondıqtan, olay dep otırğan azamattarğa renju orınsız. Bwl biliktiñ «swhbatqa, teñ äriptestikke dayınbız, bizde sayasi erkindik bar» degen ötirigin tolıq joqqa şığaratın dälel. Qazaqta «Ötirikşiniñ öldim degenine senbe»  degen söz bar. Däl qazir bilik şın jılımıq jasap, basqa küşterdiñ payda boluına mümkindik berse de, onday közqarastar boladı. Öytkeni halıq biliktiñ sözi men isi bir-birine keri kelip otıratınına äbden üyrengen. Bilikke eşqanday senim qalmağan. Oğan halıqtı kinälaudıñ keregi joq.

«Bilik bireu-aq. Tek ol Aq Ordadan Kitaphanağa köşti» 

– Kelesi swraq elde qızu talqılanıp jatqan, tipti prezident äkimşiligin tüsindirme jasauğa mäjbürlegen  «qos biliktik» qwbılısın qalay qabıldaysız? «Atışulı №184 jarlıq Aqorda men Kitaphana arasındağı «taytalastıqtıñ» soñğı ayqın belgisi» degen oyğa  ne deysiz?

– Ras, qazir sonday ekiortalıq küş  qalıptasqanday pikir aytılıp jür. Şınında bizde eşqanday eki küş joq. Erlan Qarin dwrıs aytadı, bizde qos bilik joq. Bilik bireu-aq. Tek ol Aq Ordadan Kitaphanağa köşti. Basqa pälendey özgeris körip otırğanım joq. Al ol jarlıq resmi türde ekinşi prezident biligin joydı deuge bolatın şığar. YAğni, bilik kimniñ qolında ekenin bwrın beyresmi bilsek, onı endi resmi negizde ayta alamız. Ädilet ministrligi qate pikir ayttı dep oylamaymın. Onı tez teriske şığaruğa tırısıp ketkeni de qoğamdı sendire alğan joq. Ädilet ministri osı elde qabıldanğan zañdarğa tüsinikteme bere alatın, zañğa tüsinikteme beru twrğısınan basqa organdardan qwzıreti men käsibiligi joğarı organ. Al sol Jarlıqtağı «Qauipsizdik keñesiniñ kelisiminsiz de şeşe aladı» degen twsı de-fakto bolatın närseni jasıru, öñin aynaldırıp tüsindiruge negiz ğana dep oylaymın. Mağan Jarlıqtıñ mazmwnınan göri onı tudıru qajettigi qızığıraq. Şın mäninde, eki tarapta taytalastıq bar dep oylamaymın. Küş teñ emes. Taytalasu üşin küş arasalmağı teñ boluı kerek. Al bizde olay emes. Men mwnı tek eks-prezidenttiñ öz komandasına da senbeui dep qabıldaymın. Eşkimge senbeu. Ayaq astınan birdeñe jasap jiberedi me, qarsı bir qadamdar jasap qoyadı ma degen qorqınış. Al qorqınış neğwrlım ülken bolğan sayın, qorğanıs ta sonşalıq küşti, jasalatın qadamdar da aqılğa qonımsız bop ketedi. Birinşi prezident turalı zañ da sonıñ bir däleli. Barlıq qılmıstıq jauapkerşilikten, qudalaudan qorğanıp alu. Barlığın jaqsı jasasa, taza jasasa, onday qorğanısqa, onı zañdastıruğa qajettik bolar ma edi? Sondıqtan, bwl Jarlıq men üşin eks-prezidenttiñ qorqınışı men aynalasına senbeuiniñ körinisi ğana. Al kelisip tağayındau, kelisip şeşu sonşalıq jañalıq emes. Kim kimmen kelisedi, kim kimge tapsırma bere alatının bärimiz bilemiz.

«Qanday da bir ıqpal, bağıttaudan täuelsizbiz»

– Juıq arada, jeltoqsanda tosınnan parlamenttik saylau ötpek degen qaueset esip jür el arasında. Qazir J.Mamay «Qazaqstan demokratiyalıq partiyasın», B.Tileuhanovtıñ kelini T.Qojalieva özderin «bilik pen halıqtıñ ortasına köpirmiz» deytin «Haq» partiyasın qwrıp jatır, al Bella Orınbetova «sayasi ölik» dep atağan Ä.Qosanov äldebir partiyanıñ müşeligine kirmek oyı barın mälimdedi. Osılayşa «parlamenttegi dästürli, bağıtı bölek, biraq «birin-biri birauızdan maqwldağış» 7 partiyağa erip, jüyeniñ ğwmırın wzartpaq» degen oyğa ne deysiz? «Bilik ıqpalınan ada, tapsırıstan qwlan taza qozğalıs» ekenin kepildikpen ayta alasız ba?

– Parlament saylauı boladı degen qauesettiñ barı ras. Ol prezident saylauınan keyin-aq payda bolğan äñgime. Biraq jeltoqsan ayında boladı degen qauesetti estimeppin. Saylau turalı zañğa säykes, bizde saylau turalı eki ay bwrın jariyalanuı kerek. Al qazir qaraşa ayı kirip qoydı. Sondıqtan, ol qauesetke eşqanday negiz joq. Köpşilik boljauşılar onı kelesi jıldıñ aqpan nemese naurız aylarında boluı mümkin dep otır. Ol äbden mümkin. Qazir Parlamentte qaralıp jatqan 2020-2022 jıldarğa arnalğan Respublikalıq byudjet jobasında kelesi jılğa «Saylau ötkizudi wyımdastıru» bağdarlaması boyınşa şığındar 675,8 mln teñge dep körsetilgen. Ärine, bwl äli bekitilmegen byudjet. Qaraşa ayınıñ soñında bekitilip, jeltoqsannıñ basında prezident qol qoyğan kezde tağı bir köru kerek. Soğan qarap ta boljauğa boladı. Biraq bwl soñğı şeşim, tek osıdan biluge boladı degen söz emes. Kelesi jılı saylau ötkizemiz dep şeşse, respublikalıq byudjetke özgeris engizu oñay. Al negizi zañ boyınşa saylau 2021 jılı ötui kerek. Biraq bizde saylaular bar uaqıtta merziminen bwrın ötip kelgen. Bäri mümkin. Meniñşe, kelesi jılı bolu ıqtimalı joğarı. Eks-prezident merziminen bwrın ötkizip, özine loyaldı (ıñğaylı) adamdardı jinap alu, öz ıqpalın tağı nıqtap alu üşin onday qadamğa baruı äbden mümkin.

Al jaña partiyalar, küşter men til alğıştar turalı eşteñe ayta almaymın. Qalay bolğanda da jaña küş kerek. Al oğan bilik dayın ba degen swraqqa jauabım: «joq, dayın emes». Demek, jaña partiyalardıñ qwrılu mümkindigi de az. Qanşa jerden partiya qwrğımız kelgenimen, oğan realistik twrğıdan qarau kerek. Bwl jüye özine al'ternativ küştiñ, özinen közqarası basqa toptıñ bar boluına müddeli emes. Men tek öz qozğalısımız turalı senimdi ayta alamın. Eşkimniñ eşqanday ıqpalı, nwsqauı joq. Qanday da bir ıqpal, bağıttaudan täuelsizbiz. Al mınau bilikke qarsımın, oñ özgeris jasağım keledi degen kez kelgen toptı, partiyanı qoldauğa äzirmiz.

– Jaqsı, Ğalımjan mırza, swhbatıñızğa rahmet!

"The Qazaq Times"