«Europa: 10 jıldıq haos»

BBC2 telearnasınıñ tapsırısı boyınşa «Europa: 10 jıldıq haos» attı derekti fil'm tüsirildi. Üş bölimnen twratın fil'mde Europadağı soñğı on jılda orın alğan üş bastı dağdarıs: «Brexit», Grekiyadağı qwldırau jäne köşi-qon mäselesi körsetiledi. Fil'mde Europanıñ jetekşi köşbasşıları, sayasatkerleri men olardıñ seriktesteri atalğan mäseleler turasında aşıq pikir bildirgen.

Derekti fil'mdi amerikalıq belgili kinorejisser, «Uotergeyt», «YUgoslaviya qazası», «Putin, Resey jäne Batıs» derekti fil'mderiniñ avtorı Norma Persi bastağan komanda eki jıldan astam uaqıt boyı tüsirgen. Üş bölimde Franciyanıñ bwrınğı prezidentteri Nikolya Sarkozi men Fransua Olland, Britandıq ministrler Uil'yam Heyg pen Djordj Osborn, Euroodaqtıñ bwrınğı jäne qazirgi basşıları Herman van Rompey, Jan-Klod YUnker men Donal'd Tusk, Grekiyanıñ bwrınğı prem'er-ministri men qarjı ministri Georgios Papandreu jäne Yorgos Papakonstantin, Italiyanıñ eks prem'er-ministri Matteo Renci jäne tağı basqa da köptegen sayasatkerler Europa elderindegi bastı kemşilik pen alda orın aluı tiis jañalıqtarmen bölisedi.

Norma Persi – «Uotergeyt», «YUgoslaviya qazası», «Putin, Resey jäne Batıs» derekti fil'mderiniñ avtorı jäne birneşe halıqaralıq sıylıqtıñ laureatı. Foto: www.bbc.com

Fil'mde Europanıñ qazirgi orın alıp jatqan krizistik jağdaylarğa qalay tap bolğandığı jäne europalıq sayasi arenadağı twlğalardıñ jetistikteri men jeñilis tapqan twstarı körsetiledi. Osı rette kinorejisser Persi: «Biz Europada ne bolıp jatqanın aşıq körsetuge tırıstıq, al twjırımdaudı körermenniñ özine qaldıramız. Men ärbir adam öz pikirin, poziciyasın bildirip jäne qajetti aqparattı ala aladı dep sanaymın. Britaniyadağı breksit taqırıbı köpşilikti qızıqtıradı, meniñ oyımşa. Men – amerikalıqpın. Degenmen, bükil älem halqı sayasattağı saualdarğa osı fil'm arqılı jauap tabadı dep ümittenemin», – dedi. Sonday-aq, Persi «Europa: 10 jıldıq haos» fil'mi tek Europalıq Odaq elderinde ğana emes, odan tıs jerlerde de qızu talqığa tüsetinine senimdi.

Wlıbritaniya prem'er-ministri Tereza Mey jäne Eurokomissiya törağası Jan Klod YUnker. Foto: https://euronews.com

Brexit: Dauğa wlasqan referendum

Brexit josparı 2016 jılı Wlıbritaniyanıñ Euroodaqqa müşe etudi toqtatu turalı referendumğa äkeldi. Fil'mniñ alğaşqı bölimi osı Brexit josparına arnalğan. Rejisser fil'mdi tüsiruge kirisken sätte, Birikken Korol'diktegi mäseleniñ qattı oylandırğanın aytadı. «2016 jılı Devid Kemeron nege bwl referendumdı jariyaladı? Jospardıñ soñı nelikten dauğa äkep soqtı?» sındı saualdarğa jauap izdep, Devid Kemeronnıñ özinen jäne Donal'd Tuskten swhbat alğan. Europalıq Keñestiñ törağası Donal'd Tusk: «Älemdik sayasatta Wlıbritaniya üşin Brexit – öte qauipti. Tipti, aqımaqtıq. Onıñ Konservativtik partiya aldındağı mindettemelerin orındau Breksitti jüzege asırudıñ birden-bir sebebi boldı»,– deydi.

Wlıbritaniya Euroodaq qwramınan 2019 jıldıñ 29 naurızında şığuı tiis. Al 2020 jıldıñ soñına deyin işki narıqtağı jağday, diplomatiyalıq baylanıs pen europalıq sayasatqa reformalar engizilmeydi. Degenmen, Odaq qwramındağı elder Mey ükimetiniñ josparına qatıstı senimsizdik tanıttı. Endi britandıqtar Europarlamentte mamırda ötetin saylauğa qatısuğa mindetti. Mey jeltoqsanda ötetin dauıs beru kezeñin qañtar ayına auıstırğan bolatın. Sebebi, breksittiñ kedendik jäne biriñğay narıqqa bağıttalğan kelisimşartı Soltüstik Irlandiyanı qanağattandırmağan edi. Bwdan bölek, Wlıbritaniyanıñ ükimet basşısı Euroodaqtıñ da keybir dünielerge kepildik beremiz degenin tilge tiek etken. Alayda, naqtı qanday maqsattarğa ekendigin aşıp aytpadı. Breksittiñ dauıs berui jaqındağan sayın, Britaniya twrğındarınıñ da alañdauı jiiley bastağan.

Rejisserdiñ oyınşa, 2016 jılğı referendumğa qol qoyğan Kemeron, birinşiden, Britaniyanı twtastay EO-dan alıp şığu turalı uädesin orındauğa mäjbür boldı. Ekinşiden, ol EO qwramındağı Franciya, Germaniya sındı basqa da köşbasşı memleketterdi basıp ozudıñ qiın ekendigin jäne tüptiñ-tübinde referendumnıñ dauğa äkep soğatındığın sezdi. Sol üşin, qazir Devid Kemeron eldi Euroodaqtan şığarğısı kelmeydi.

Ekinşi bölim: 2010 jılğı grek dağdarısı

2010 jıldarı bastalğan Grekiyadağı orasan zor byudjet tapşılığı Europanıñ ortaq valyutası – euronıñ twraqtı qalpına qater töndirdi. Sol jılı halıqaralıq qoğamnan kömek swrağan Grekiyanıñ prem'er-ministri George Papandreu grek byudjetiniñ ülken tapşılığınan tuğan qarjı dağdarısı Europa men dünie jüziniñ ekonomikasın «apatqa» wrındıruı mümkin ekenin eskertken. Rasımen, Grekiyadağı qarjı dağdarısı euro aumağına jatatın özge 15 eldiñ ekonomikalıq jüyelerine teris äser etti.

2012 jılı ötken Bryussel' sammiti qarsañında Ekonomikalıq äriptestik jäne damu wyımı euronı älem ekonomikasın jalmap bara jatqan «jwlınqwrt» dep atap körsetken. Sebebi, euronıñ dağdarısqa wşırauı Europanı odan beter tığırıqqa tiredi. Tek eki ay işinde euroaymaqtıñ problemaları külli älemdegi investorlarğa 4 trillion dollar mölşerinde şığın keltirgen. «Biz Franciya men Germaniya halıqtarınan ıntımaq­tastıqtı talap etemiz. Grekiya – Merkel' men Sarkozi sayasatınıñ nege aparıp soqtırğanınıñ jarqın körinisi. Nemis salıq töleuşileriniñ jalğız ğana mwratı bankterdi qarjılandıruğa barıp tireletin tüpsiz böşkege aqşa qwyumen bolıp otır», – dedi Grekiya radikaldı solşıl koaliciyasınıñ jetekşisi Aleksis Cipras. Bwl sözderdi jaña grek oppoziciyasınıñ lideri Berlinde aytqan. Ol joğarıdağı sözine «saylauda kezekti jeñiske jetken jağdayda Grekiyanıñ euroaymaqtan şığuın qoldamaytının» qostı. Grek paradoksınıñ özi osında: drahmanı eşkimniñ de alğısı kelmeydi, sonımen birge, euro üşin aqşa qaytaruğa äli dayın emes. Bwğan qaramastan, qaltalı Europa sayasi jağınan meşel bola bastağan Grekiyağa basqalay jan bitiruge äzir bolğanday sıñay tanıtqan. Mwnımen qatar, Europalıq qwrılımdar bwdan segiz jıl bwrın mäse­leni oñtaylı şeşudiñ jolı retinde Grekiyanı euroaymaqtan şığarudı wsınğan.
Derekti fil'mde Franciyanıñ eks-prezidenti Nikolya Sarkozi: «Ülken jiırmalıqqa» qatısuşılar Merkel'di nemis Ortalıq bankiniñ rezervin twraqtandıruğa köndirgen edi. Sol uaqıtta da Europa biraz qiın twstardı bastan ötkergen. Kancler Merkel' köz jasına erik berip, Obamanıñ onı jwbatuğa tırısqandığı äli esimde. Grekiyadağı ekonomikalıq dağdarıs ta jäl osı kezeñde örşip twrğan bolatın», – deydi.

Europa köşbasşıları. Foto: www.bbc.com

Üşinşi bölim: Merkel' jäne migraciya

Derekti fil'mniñ soñğı bölimi 2015-2016 jıldan bastap europalıq sayasatqa aytarlıqtay äser etip kele jatqan köşi-qon dağdarısı turalı. Bwl rette körermenderge «Germaniyanıñ qwşağı bärine aşıq!» wranı arqılı älemdegi bosqındardı qabıldau kerek ideyasın jaqtauşılar men qarsılıq bildiruşilerdiñ bir-birine degen jaulastığı bayandaladı. Atap aytqanda, Angela Merkel' men Jan-Klod YUnker bir top, al Donal'd Tusk öz seriktesterimen qarsılas top bop ekige bölingen.

Migraciya mäselesi Germaniya jäne Franciya konomikasına keri äser etti. Bosqındarğa qwşağın keñge jayğan Germaniyada halıq narazılığı, sayasi talas-tartıstar jiiley tüsti. Soñğı jıldardağı qiındıqtardı eskergen kancler Angela Merkel' 2021 jılı ötetin saylauda köşbasşılıqqa ümitker qatarında bolmaytının mälimdedi. Sonımen qatar, Hristian-demokratiyalıq odaqtıñ (HDS) jetekşisi Bundestagtağı orın üşin küresuge nietti emes ekendigin ayttı. Merkel'diñ bwl şeşimi älemdik sayasattağı kütpegen jañalıqtardıñ biri.

Foto: Germaniyadağı migraciya. Merkel' partiyası «Bizdiñ qwşağımız aşıq!» wranın wstandı. Foto: informator.news

Angela Merkel' kancler bolıp twrğan jıldarı eñ köp bas qatırğan isi – migranttar mäselesi boldı. Onıñ 2015 jılğı «Eldegi keybir adamdar üyine qaytuına tura keledi» degen mälimdemesinen soñ, köpşilik jwrt Merkel'di «meyirimsiz, tasbauır» dep atastı. Degenmen, migranttardıñ ağımı küşeygende ol EO erejelerin uaqıtşa toqtata twrıp, şekaralardı aşu kerek degen wstanımmen ortağa şıqtı. Merkel'diñ bwl sayasatı BWW jağınan da joğarı bağalandı jäne «Time» basılımı onı sol jıldıñ «Jıl adamı» atağına layıq dep taptı.

2015-2016 jıldarı Europadağı bosqındardıñ quattı tolqınımen ne isteu kerektigin talqılağan sayasatkerler. 2015 jıl, G7 sammiti

10 jıldıq haos jäne «Birtwtas Europa»

Europa halqın bir arnağa toğıstırğan «Birtwtas Europa» – tek europalıqtardıñ özderi üşin ğana emes, älem jwrtşılığı üşin mañızı joğarı joba. Sondıqtan onıñ qazirgi künderi öte qiın dağdarıstıñ üstinde twrğanın aşıq dauıspen aytqıñ da kelmeydi. Alayda, soñğı uaqıttardağı äreketter osığan eriksiz mäjbür etedi. Grekiyadağı dağdarıs, Wlıbritaniyadağı Brexit, Germaniya men Franciyadağı migranttar tolqını, Italiya men Ispaniyadağı byudjet jobasındağı qiındıqtar jäne özge de elderdergi hoas Europanıñ talay jılğı jetistikterine biraz sızat tüsirgeni anıq. Qanşa degenmen, on jıldıq qiındıqtar «Birtwtas Europa» üşin ülken sınaq jäne alğa bastaytın jaña sayasi qadamdardıñ bastauı boları haq.

"The Qazaq Times"