Qazaqstannıñ eks-prezidenti Nwrswltan Nazarbaev. Foto: https://yandex.net

2019 jılı 19 naurızda jergilikti uaqıt boyınşa sağat 19:00-de Qazaqstan prezidenti otstavkağa ketetindigin jariya etti.

1990 jıldan bastap prezidenttik saylauda bes ret jeñiske jetken Nwrswltan Nazarbaevtıñ tosın mälimdemesi jäne aldağı uaqıtta Qazaqstandı qanday sayasi jağdaydıñ kütip twrğandığı jaylı sarapşılar pikirine zer salsaq.

Ükim jäne mwrager

«Nazarbaevtıñ bilikten ketui tosın jayt emes» – deydi sayasattanuşı Dosım Sätpaev. Ol öz sözinde: «Biıl aqpanda Qazaqstannıñ Konstituciyalıq Keñesi Nazarbaevtıñ prezidenttik ökilettigin toqtatu turalı saualına jauap berdi. Prezident äkimşiligi Konstituciya boyınşa prezidenttiñ otstavkağa öz erkimen ketui qabıldana ma degen saualdar qoydı. Sol kezde-aq Nazarbaevtıñ otstavkağa ketuge dayındalğandığı belgili boldı», – deydi. Otstavka turalı resmi mälimdeme jasasa da, Nazarbaev Qauipsizdik keñesiniñ basşısı bop qala beredi. «Nwr Otan» partiyası basşısınıñ qızmeti de saqtaladı. Sonımen qatar, 2010 jılı zañdı türde bekitilgen «Wlt köşbasşısı» lauazımdı märtebesi Nazarbaevtıñ enşisinde qalıp otır. Sol uaqıtta bilik tranziti jüyesin qwruğa alğaşqı qadam jasaldı jäne bilik birneşe jıl boyı sayasi, konstituciyalıq manevr körsetip keldi.

Konstituciyağa säykes, Qazaqstan prezidenti qızmetin parlamenttiñ spikeri Qasım-Jomart Toqaev atqaradı. Biraq, Dosım Sätpaevtıñ aytuınşa, Nazarbaev Toqaevtı öziniñ «mwrageri» retinde tağayındağan joq. «Memleket basşısınıñ kelesi saylauı 2020 jılğa bellgilendi. Bwl öte qızıqtı sät bolmaq: biz endi saylauğa kimniñ qatısıp, kimniñ bas tartanınına kuä bolamız», – deydi sarapşı.

«Kez kelgen jağdayda Nazarbaev prezident qızmetinen ketse de, sayasi jüyeni baqılaudı toqtatpaydı» – degen Sätpaev Qazaqstannıñ eks-prezidentin Den Syaopinmen salıstırdı.

Ötpeli kezeñniñ bastaluı

«Prezident Nazabaevtıñ 30 jıldan keyin otstavka turalı şeşimi kütpegen jañalıq boldı. Biraq, bwl şeşim biliktegi sayasatqa eşqanday eleuli özgerister engizbeydi», – dep mälimdedi «PRISM» britandıq Sayasi keñes beru agenttiginiñ Qazaqstan boyınşa sarapşısı Keyt Mallinson.

Qazaqstanda Nazarbaev biligi twsında Qauipsizdik keñes turalı zañ qabıldandı: bwl organnıñ märtebesi konsul'tativtik-keñesşi organnan Konstituciyalıq qızmetke özgertildi, al organnıñ özine keñ ökilettikter berildi, dep atap ötti sarapşı. 2018 jılı Nazarbaev ömir boyı Qazaqstan Qauipsizdik keñesin basqaru mümkindigine ie boldı. Jaña prezident Qasım-Jomart Toqaev – bilikti senip tapsıru üşin öte qauipsiz «deldal», dep esepteydi Keyt Mallinson.

«Nazarbaev Qazaqstanmen (birinşi singapurlıq prem'er Li Kuan YUdıñ «ministr-mwğalimder» wstanımına wqsas) ıqpaldı biznes-toptardıñ jäne elitağa kiretin sayasatkerlerdiñ müddelerin säykestire, Qıtay men Reseydi qosa alğanda, eldiñ negizgi körşilerimen sayasi qarım-qatınastı basqara otırıp, beyresmi tarap boludı jalğastıradı. Jaña prezident Qasım-Jomart Toqaev – qauipsiz deldal. Ol eks-prezidenttiñ senimdi seriktesi. Saylau merziminen tıs ötkizilip, Toqaev prezident lauazımın saqtap qaluı mümkin», – deydi Mallinson.

«Qanşa degenmen, bwl qadam Qazaqstannıñ sayasatı men ekonomikasında basımdıqqa ie otbası «Nazarbaevtar korporaciyası» basqarmasınıñ ıqpalın saqtaydı. Jäne bilikti uaqıtşa basqaruşımen jasalğan ekeuara scenariy boyınşa Qazaqstan Reseydiñ röli, mwnay bağası, äleumettik-ekonomikalıq qiındıqtardı jäne elita işindegi küresti qosa alğanda, işki jäne sırtqı faktorlarğa baylanıstı orasan zor täuekelge bel buuı mümkin. Sonımen qatar, prezidenttiñ mäñgilik emes ekendigin tüsingen Qazaqstan halqı üşin biliktiñ däl qazirgi salıstırmalı vakuumdegi ömirin paydalanuğa tırısatın özge memleketter arasınan dwşpandar da tabıladı», – deydi britandıq sarapşı.

«30 jıl kütken...»

Qazaqstandağı sayasi jañalıqqa qatıstı sayasattanuşı Almas Çukin: «Prezidenttiñ ketui biz üşin kütpegen jayt boldı. 30 jıldan keyin qazaqstandıqtar üşin jaña jağday orın aldı, äri üş aydan keyin kezekten tıs saylau kütip twr. Nwrswltan Nazarbaev prezident qızmetinen öz uaqıtında ketip, öte dwrıs qadam jasadı. Bwl rette ol eşqanday tüsinikteme bergen de joq. Bilikte otız jıl boldı, altınşı merzimnen keyin şarşağan da şığar», – deydi Çukin.

Al sayasattanuşı Erbol Edilov: «Onıñ ketui dekorativti orın aldı, öytkeni biliktiñ bastı twtqası – Wlt köşbasşısı, Qauipsizdik keñesiniñ basşısı jäne «Nwr Otan» partiyasınıñ köşbasşısı sındı lauazımı saqtaladı. Osı rette Toqaev turalı ayta ketu kerek, ol öz mindetterin tek kelesi saylauğa deyin ğana orındaydı. Kelesi prezident kim bolsa da, onıñ ökilettiligi Elbasığa yağni Wlt köşbasşısına qarağanda tömen boladı» – dedi.

«Eks-prezidenttiñ josparlanbağan televiziyalıq ündeui jariyalanğan sayın, Qazaqstan halqı prezident öz otstavkasın efirde jariyalaydı dep oylaytın. Biraq, är habar Nazarbaevtıñ el damuına qatıstı jaña josparları turalı kezekti joldau bolatın. Degenmen, bwl qaueset prezidenttiñ otstavkağa ketui jönindegi Konstituciyalıq Keñestiñ wstanımın anıqtau turalı ötinişinen keyin köp närse bildirdi. Äli de köp närselerdi nazardan tıs qaldırğan joq. Nazarbaev – Qazaqstan halqı biletin jalğız prezident.  Bwl Ortalıq Aziyanıñ avtoritarlıq rejimderine arnalğan ädettegi täjiribe. Bügingi künge deyin ädil, erkin saylau orın almasa da, onıñ özge memlekettermen tığız baylanısın jäne tanımaldığın ölşeu mümkin emes», – deydi jurnalist-sarapşı Abdujalil Abdurasulov.

Sonımen...

Qazaqstandı 30 jılğa juıq basqarğan eks-prezident otstavkağa ketu turalı mälimdemeni kezekti prezident saylauına birneşe ay qalğanda jariya etti. Degenmen, ol sayasi arenadan ketpeydi. Sonımen qatar, sarapşılar Qazaqstannıñ qauipsizdik keñesi jäne «Nwr Otan» partiyası basşısınıñ eldiñ sayasi jüyesin baqılaudı saqtap qalatındığın ayttı. Demek, 2020 jılğı saylau şwğıl türde merziminen tıs ötkizilmeytin bolsa, Qazaqstan köpvektorlı sayasatta basqa qırınan tanıla aladı.