Sağatbek MEDEUBEKWLI: «Jurnalistikağa tört jıl da azdıq etedi...»

Alaş arısı Mirjaqıp Dulatovtıñ «Qay eldiñ baspasözi mıqtı bolsa, sol eldiñ bolaşağı zor» degen wtımdı sözi bar. Arada birşama uaqıt ötse de, bwl söz öz mañızın joyğan emes. Zaman ağımı jañarğan sayın qazaq baspasözi de uaqıt tezinen qalıspay, tıñ aqparattıq tasqın kezeñin bastan ötkerude. Älemdik standart boyınşa törtinşi bilik qızmetin atqaratın jurnalistika rasımen qoğamdıq sananı qozğaytın ıqpaldı küşke ie. Osı bedel, ıqpaldı qalıptastıratın birden-bir ülken mektep – jurnalistika fakul'tetterindegi oqudı qısqartu töñireginde qoğamnıñ oyı ekige bölindi desek te boladı. Qazirgi qazaq jurnalistikasınıñ kemşin twstarı qanday? Dünieniñ oy leginen qalıspau üşin ne istemek kerek? Bwl twrğıda Qazaqstandağı jurnalistika fakul'tetteri qanday jobalardı jüzege asırıp keledi? Osı saualdar töñireginde äl-Farabi atındağı Qazaq wlttıq universiteti, jurnalistika fakul'tetiniñ dekanı, jurnalist-ğalım Sağatbek Medeubekwlımen swhbattasqan edik.

–Alğaşqı saualımızdı qoğamdıq pikirdi qos arnağa bölgen taqırıptan bastasaq. Soñğı kezderi jurnalistikanı 2 jıl oqıtu kerek degen oy ortağa salındı. Bwl taqırıp äli de talqığa tüseri anıq...

Jurnalistika qay kezde törtinşi bilik qızmetin atqaradı? Aqparat ayqın, naqtı, memleket müddesin qauzaytın, halıq sanasına qozğau salatın bolğan jağdayda ğana osı funkciyağa layıq boladı. Al endi täuelsiz jurnalispiz dep wrandaytındar memlekettik, aqparattıq qauipsizdikti saqtamaytın bolsa, jalğan habar taratatın bolsa, qiındıq tuındaydı. Köp mäsele qazirgi jas jurnalist mamandardıñ sauatına kep tireledi.

Jurnalistikanı 2 jıl ğana oqıtsa degen äñgime şıqtı. Bwl dünie basqa mamandıqtı bitirgender arı qaray biliktiligin arttıru, jetildiru maqsatında oqidı degenge keledi. YAğni salalıq jurnalisterge arnaladı. Bwl rette tilşi öz salasınıñ mamanı, öz salasın jazatın, damıtatın maman retinde qalıptasadı. Al käsibi jurnalistika üşin eki-üş jıl azdıq etedi. Qoğamdıq, sayasi, äleumettik mäselelerdi der kezinde körip, taldap, saraptau arqılı oqırmanğa qajettisin ğana beretin jurnalister bilim arqılı käsibilikke jol bastaydı. Qoğamdıq sanağa qozğau saladı. Olardıñ bilimi men biligi tek qana bir salamen şektelip qalmaydı. Mektepti jañadan ğana bitirip kelgen bala dereu jurnalist bolıp qalıptaspaydı. Ol jurnalistika fakul'tetine oquğa tüsedi. Birinşi kursta tanısu, psihologiyalıq qalıptasu säti boladı. Jurnalistik älippemen tanısadı. Ekinşi kursta mamandıqqa qaray bet bwradı. Üşinşi kursta täjiribe şıñdaydı. Al törtinşi kursta sol salanıñ dayın mamanı bolıp şığadı. YAğni tört jıl boyı bilim ala otırıp, mıqtı tilşi bop şığuı kerek. Eki jıl mülde jetpeydi. Qoğamdıq sanası qalıptasqan, oyı jüyrik, öz salasın jetik meñgergen adamdar ğana eki-üş jıl köleminde meñgerip şığuı mümkin. Al sanası äli de qalıpqa tüsip ülgermegen bala käsibi bilim almasa, mıqtı maman bolıp qalıptasa almaydı.

Şetelde jurnalistikanıñ magistrlik bölimin 2 jıl oqitın ürdis bar. Al bizge salalıq jurnalistika mamandığı üşin käsibi biliktilikti arttırudıñ eki jıldıq oqu bağdarlamasın jasau kerek. Barlıq jurnalisti medicina salasına nemese barlıq därigerdi jurnalistika salasına beyimdep şığaramız deu – taza aqımaqtıq. Tek qana qoğamğa, wlttıq müddege qızmet etetin, oydı bir arnağa toğıstıratın jurnalisterdi dayarlau mindet. Tört jıl da az boladı. Tipti jurnalistika institutın aşu kerek. Mäselen, Özbekstan jurnalistika institutın aştı. Sonda ğana sala-sala boyınşa oqıtıp şığaruğa boladı.

– Jurnalistika fakul'tetteriniñ studentteri tört jıl boyı teoriyalıq bilimmen şektelip qalsa, qızmetke ornalasqanda täjiribelik biliktiligin körsete ala ma?

-  Qazirgi jurnalistka mamandığı boyınşa oqu bağdarlamasınıñ 70 payızı praktikalıq däristerge arnaladı. Endi joğarı oqu orındarına akademiyalıq erkindik berilgennen keyin oqu bağdarlamaların qaytadan jañğırtıp jatırmız. YAğni jañartqanda özimiz ğana emes, jwmıs beruşilermen aqıldasa otırıp olarğa qanday maman kerek, qazirgi oqu bitirip barğan tülekterdiñ boyınan qanday qwzırettilikterdi körgisi keledi jäne oqu ürdisi barısında qanday pänderdi köbirek oqıtqan jaqsı degen saualdar töñireginde wsınıstar bildirdik. Bwl jöninde biz birneşe ret kezdestik. Jurnalistikağa qatısı bar mamandarmen, baspa isiniñ mamandarımen barıp ekinşi praktikalıq maşıqtardı köbirek jetildiru üşin sol jwmıs beruşilerdiñ mekemesiniñ janınan arnayı bölimge jauaptı adamdardı tağayındap yağni kafedra filialın aşıp osı keybir praktikalıq däristerdi oqıtu barısında jwmıs üstinde ötkizuge kelisip jatırmız. Mısalı, «Atamwra» korporaciyasına mamandar barıp söylesti. Bwl tarap qarsılıq bildirgen joq. Bolaşaq tilşiler, studentterdiñ täjiribe almasuına kömek bermek. Ekinşiden, biz mamandardıñ özimizdiñ auditoriyağa kelip elu minuttay şeberlik sağattarın ötkizudi aldıñğı jıldardan beri täjiribege engizip kele jatırmız. Mäselen, redaktor kelip öziniñ redaktorlıq täjiribesinen önege-ülgi aytsa jäne onı qalay jüzege asıru kerektigin üyretedi. Kelesi küni korrektor kelip öziniñ täjiribesinen korrektorlıq maşıqtardı üyretedi. Kelesi jolı gazettiñ qalıptauşı-betteuşi mamanı kelip öz täjiribesimen bölisedi. Mwnday rette tek bir ğana mekemeden ğana emes, ärtürli mekemeniñ öziniñ mamndarı kelip osılay oqu kestesinen tıs qosımşa şeberlik sağattarın jürgizedi. Demek, bizdiñ studentter bolaşaqta 4 jılda tek qana teoriyamen qarulanıp emes, praktikalıq maşıqtardı meñgerip şığatınına senimdimin.

Onıñ üstine osı laboratoriyalıq sabaqtardıñ 70 payızı praktikalıq sabaqtardan twradı. Seminar, laboratoriya, praktikalıq däristerde studentterdiñ mümkindigin aşatın, qabiletin jetildiretin sabaqtardıñ türlerin ötkizudi jolğa qoyıp jatırmız. Eñ bastısı, studenttiñ özine baylanıstı. Eger student özi qwlşınıp twrmasa, özi wmtılıp twrmasa, özi zeyindi, ıqılastı bolmasa, naqtı nätije şıqpaydı. Qazaq aytadı, «jetektegen taz tülki almaydı» dep. Qanşa süyreseñ de öziniñ ıntını basqağa tartıp twratın bolsa, erteñ ökinetin de, ökindiretin de solar boladı. Biraq, biz qanşa degenmen fakul'tetimizge bolaşaqta jurnalist bolamın degen balalardıñ köñilindegi otın, wşqının jağıp, odan arı twtandırıp jiberuge bar küşimizdi salamız.

-  2005 jılı QazWU europalıq standartqa layıqtalğan Bolondıq jüyege endi. Sol kezden beri bwl sistema is jüzinde orındalıp kele me?

-  Osı jüyemen maman dayındap kele jatqan şetelderdiñ täjiribesin biz äli de tolıq igerip bolğan joqpız. Olar öziniñ osı Bolon jüyesindegi bağıt boyınşa bağdarlamalardıñ erkindigimen däris ötkizedi. Bwğan biz endi-endi jol aşıp kele jatırmız. Mısalı, salalıq jurnalistika, salalıq mamandıqtardı iegerudi qolğa aldıq. Olardıñ qatarında medicina, sport, ekonomika, sayasat, agrojurnalistika sındı salalar bar. YAğni bitiruşi tülek belgili bir salada biligin jetildirip şığadı. Biraq,eger Bolon konvenciyasındağı kredittik tehnologiyanıñ şartı boyınşa är student öziniñ oqu bağdarlamasınıñ traektoriyasın özi tañdauı kerek. Eger de ol auıl şaruaşılıq jöninde tereñirek mälimet alıp, tereñirek bilgisi kelse auıl şaruaşılığına qatıstı pänderdi oqıtatın biologiya fakul'etiniñ däristerine qatısıp kreditin igerip ketui studenttiñ qwzıretinde. Zañ, qwqıq jöninde köbirek bilgim keledi dese, zañ fakul'tetiniñ sabaq kestesindegi özine eñ qızıqtı degen pänge jazılıp bilimin şıñday aladı. Bizdiñ sana wstazdar, oqu bağdarlaması jäne student jağınan da äzirşe oğan jete qoyğan joq.

Qazaq jurnalistikasın europalıq standartqa keltirudiñ qajeti joq. Ärine, keybir täjiribe, amaldarın aluımız kerek. Biraq öziniñ tüpki dästürli oqu ürdisin saqtauı kerek. Qazaq wlttıq jurnalistikası köptegen elderdiñ jurnalistkasınan biik. Öziniñ qazağına, wltına qızmet etuge kelgende köptegen wlttardıñ jurnalistikasınan joğarı: mindetin, parızın, maqsatın orındap keledi. Aqparattıq täuelsizdik deymiz, alayda cenzura, demokartiya degen bar. Eñ äueli jurnalist öziniñ ar-wyatı aldında jauaptı. Birinşi cenzor – ol öziniñ wyatı, ar-ojdanı. Ekinşi cenzor – ünemi sın közben qaraytın oqırman, körermen. Al onıñ arğı jağında respublika, memleketiniñ Ata zañı men öziniñ käsibi biliktiligine qatıstı qwqıqtıq normativtik qwjattar, baptar, zañ aldında jauaptı bolğannan keyin ol da kezekti cenzordıñ mindetin atqaradı. Al endi zañda tıyım salınbağan kez kelgen aqparattı aluğa jurnalist qwqılı. Äsirese, bizdiñ Qazaqstan sekildi täuelsizdigin endi-endi twraqtandırıp kele jatqan, älemge endi-endi ğana qanatın jayıp kele jatqan memlekettiñ jurnalisteri jwmıla jwmıs isteui kerek. Jeke toptardıñ nemese jeke twlğalardıñ emes,memleket müddesi üşin qızmet etuge mindetti. Jalpı memlekettiñ täuelsizdigin saqtau, twraqtı ömir sürui, ıntımaq-birlik, tatulıq, özara tüsinistik mäselesi birinşi orında. İşki birlik mığım boluı kerek. Osı işki tatulıq-ıntımaqtı, adamdardıñ bir arnağa toğısuın atqarap kele jatqan qazaq wlttıq jurnalistikası. Wlttı wyıstırıp otırğan da osı jurnalister. Tilşiniñ tüysigindegi eñ birinşi mindet – Otanına, memleketine, eline, halqına eñbek etu. Al kündelikti bäsekelestikti jeleu etip, birinen-biri esep aluğa küş jwmsaytın jurnalistika biik bolmaydı. Ol – äldekimniñ soyılın soğatın qoljaulıq jurnalistika.

Jurnalistikanıñ principi barşağa ortaq – qoğamdıq sanağa qozğau salu. Al nemen jäne qalay aqparat alasıñ, qanday jolmen taratu ol ekinşi mäsele. Mäsele neni jäne ne üşin taratasıñ? Soğan jauap izdeysiñ. Mäselen, bilikti jurnalist te, basqa salanıñ adamı da aqparat ala aladı. Al endi aqparat taruşınıñ bäri jurnalist emes. Jurnalistiñ wlı mindeti – bir aqparat bolsa da qajetti, kerekti dünieniñ ötimdiligin arttıru. Jäne milliondardıñ, milliardttardıñ qajetine jaraytınday boluı tiis. Onıñ tağdırın oylay otırıp, bolaşağına kesirin tigizbeu kerek. Al endi qiratu, büldiru, qwrtu, ıdıratu üşin aqparat taratu – jauızdıq. Osı funkciyanı yağni dezinformaciya – naqparattı maqsat etip jürgender de bar. bwdan aulaq bolu kerek. Eger de şınımen de bizdiñ memleketimizdi, wltımızdı jahandanu kezeñinde alıp şalğısı orıp bara jatqan zamanda wltımızdı saqtap qalu üşin birinşi kezek kimniñ qaruı kerek boladı? Älbette, mıltıqsız maydannıñ bası-qasında jürgen jurnalisterdiñ aqparatı. Barlığınıñ işindegi eñ quattısı da, eñ ıqpaldısı da – qarusız maydan. Däl osı twsta biik jurnalistikanıñ käsibi mamandarı aqaparttıq qauipsizdikti, memlekettik qauipsizdikti, wlt bolaşağın oylay otırıp habar taratadı. Al wltına, memleketine qızmet etpegen jurnalistika atına layıq emes. Jurnalistikanıñ wlı mindeti – wlttı wyıstıru, keleşekke eñbek etu.

– Fakul'tette dualdı oqıtu – ğılım men öndiristi tiimdi baylanıstıru ürdisi bar.  Bwl qanşalıqtı jüzege asıp keledi?

Biz ilgerileu arqılı osı bağıtqa kele jatırmız. Mäselen, «The Qazaq Times» saytında, «Ayqın» gazetinde, «Qazaqstan» wlttıq arnasında şäkirtterimiz qızmet etumen qatar, universitette bilim alıp jür. YAğni bilim aludıñ bwl türi jan-jaqtılıqqa beyimdeydi. Bilim alumen qatar, täjiribe şıñdap JOO-nı tämämdağan kezde nağız bilikti, dayın maman bolıp qalıptasadı. Oqıp jürip üyrenu, üyrenip jürip oqu – bügingi zamannıñ talabı.

– Keyde nasihatqa qwralğan aqparat jazatın tilşiler wlttıq müddeni qauzaytın jurnalisterdiñ aldın orap ketedi. Sizdiñşe, sarıjağal basılımdardıñ artuına ne sebep?

-  Mwndaylardıñ artuına sarıjağal sananıñ, sarıjağal tanımnıñ, sarıjağal talğamnıñ tömendigi sebep. Biik jurnalistikanıñ qajetti aqparattarın alıp, qorıtıp paydalanuğa äzirge öremizdiñ jetpeytindigi. Ol öz aldına bölek. Öremiz jetui mümkin, biraq sonı jetkizbey otırğan sırtqı aqparat küşteriniñ ıqpalı bar. Bizdi kögerteyin, kökteteyin degen birde-bir memleket joq, meniñşe. Osı wlan-baytaq eldiñ iemdenip otırğan jerine kişkene köz alartıp otırğandar da bar. Qaytsek te osı 18-aq million halıqtı jwtıp alıp, özimizge aynaldırıp jibersek dep aqparat taratıp otırğandar da bar jäne olar jastardıñ sanasın ulau üşin, jastardıñ piğılın özgertu üşin, jas buınnıñ wlttıq qwndılıqtarğa degen tüsinigi men tanımın müldem basqağa bwru üşin bereketsizdikke, beyjaylıqqa, nemqwraydılıqqa, özinen-özi jirenuge üyretip jatqan aqapart tasqını öte köp. Al biik jurnalistika sonday jaman qılıqtardan qorğan bolıp, wlttıñ wlılığın, memlekettiñ quattılığın tanıtuı tiis. Sırtqı küşterge toytarıs berui kerek. Oğan tek teoriyalıq twrğıdan tanımın tolıqtırğandar ğana toytarıs bere aladı. Al jürdim-bardım qarap, oqımay aqparat taratatındar sarıjağal ösek habar taratadı. Ondaydıñ sanasında bireudiñ qolşoqparı bolıp, öziniñ atın şığaru, bireuge qızmet etu nemese arzan ataq jinau maqsat boladı. Demek, aqparat taratıp jürgenderdiñ bäri – jurnalist emes!

– Zamanaui jurnalistikanıñ dästürli aqparat taratudı tübegeyli joyıp jiberui mümkin be?

-  Qazir aqparat alu men taratudıñ amal-täsilderi özgerdi. YAğni tasqa basıp-qaşaudıñ müldem tıñ türleri qalıptastı. Sayt, portal keñ qoldanısqa enip, blogerler payda boldı. Äleumettik jelide qısqa dünie jazğandardıñ bäri özin jurnalist sezinetin boldı. Al endi osı zamanaui tehnologiya alıp kelgen jañalıq, ädis-täsilder keşegi dästürli aqparat tartudıñ jalğası. Oquğa degen ınta-ıqılası joğarı halıq bar kezde qağazdağı aqparat qalmaydı. Öytkeni, közben körgen aqparat pen internettegi aqparattardıñ öz ayırmaşılıqtarı men öz aldına bölek berilu formaları bar. Ärine, lezdik twrğıdan kelgende ğalamtor qazirgini qazir öñdep beredi. Al bolğan oqiğanı tüp-twqiyanına deyin zerttep, ekşelep beretin nemese qadağalaytın dästürli jurnalistika.

– Sizdiñşe, qazirgi qazaq jurnalistikasınıñ tüyitkildi mäselesi ne? Bolaşağınan qanday ümit kütesiz?

-  Jurnalisterdiñ biligi, bilimi öz salasın arı qaray igeruge jetip jatır. Mäsele memldekettik twrğıdan qamqorlıqta. Jurnalister Amerikada bolsa da öziniñ memleketine, wltına, bolaşağına qızmet etui kerek. Ekinşi jağınan alğanda, tehnologiyalıq jağınan damıtu qajet. Qarjı bölu arqılı mümkindikterge jol aşu kerek. Sonday jağdayda älemdik keñistikti igerip, ğalamdıq aqparat keñistigin qazaq kontentimen toltıra alamız. Qazirşe osı orta bos twr. Al sol bos orındardı şeteldikter öz müddesine negizdelgen aqparattarmen tolıqtırıp jatır. Bizde äli de amerikalıq nemese reseylik aqparattıñ ıqpalımen qazaq tilinde habar taratu bar. Osı bastı mäsele dep aytuğa boladı. Özimizdiñ mümkindigimizdi paydalanıp, öz maqsat-müddemiz arqılı habar taratudı qolğa alu kerek. Sonday-aq älemniñ 70 payızı söyleytin ağılşın tilin meñgerip, özimniñ wltımdı älemge tanıtamın degen wl-qızdarğa jol aşuımız kerek. Qazaqtıñ müddesin qorğap, wltın süyetin, özgeniñ ıqpalına jığılmaytın jurnalister qalıptastıru bastı parız. Üşinşiden, tehnikalıq baza jasap, oqu-ädistemelik qor qalıptastıru kerek. Däris üyretu dästüri äli jetilmegen, oqu bazası jañarmağan dünieler bar. Osındayda bäsekelestik te qajet. Sonımen qatar, oqu bitirgen tülekterdi memlekettik granttarmen qızmetke ornalasu mümkindigin arttırğan jön.«Joğarı oqu orındarın bitirgender nege äli jwmıssız bos jür?!» dep wrısıp, talap etpesten bwrın, sol jağdaydı retteu kerek.

Eger är tilşi wltınıñ ruhın köterip, Otanım dep qızmet etetin bolsa, qazaq jurnalistikası eşqaşan qwldıramaydı. Qay jağdayda bolmasın naqtı äri däleldi aqparat taratu jurnalistiñ azamattıq , patriottıq müddesine kelip sayadı. Sol kezde ğana wlttıq jurnalistikanıñ keleşegi kemel, bolaşağı jarqın bolmaq.

Swhbatıñızğa raqmet!

"The Qazaq Times"