Qazaqstan men Japoniyanıñ arası jer men köktey. «Künşığıs eliniñ» mədenietinde dəstürli jəne innovaciyalıq aspekt basım. Älem boyınşa japon tilin jüz qırıq millionnan astam adam erkin meñgergen. Al bizdiñ elimizde 18 million twrğınnıñ qanşası ana tilinde jetik söyleydi ? – bwl jağı beymälim.

Orta ğasırda japondar öz mədenietin Qıtayğa qarap qalıptastırdı. Al bertin kele, jeke memleket retinde negizi qalanıp, derbestigin wtımdı paydalandı. Ejelde japon lingvistikası qıtay, europa jäne ündi til bilimderiniñ qwrsauında bolğanmen, wlttıq bolmısınan ajırağan joq. YAğni japon tili memlekettik qana emes, wlttıq därejege ie. Ekinşi düniejüzilik soğıs ayaqtalğan soñ, japon biligi batıs mədenietine süyenbey, wlttıq mədenietin əlemge belsendi türde taratuğa köşti. Jauaptı şeşim jäne sındarlı sayasattıñ arqasında olar halıqaralıq arenağa köterildi. Qazirgi tañda älemdik ürdiske ie «globalizaciya» termini japondar üşin tañsıq emes. Olar üşin globalizaciya atauı «lokalizaciya» wğımımen egiz: söz jüzinde emes, is jüzinde äreket etu jäne özge elge ıqpalın küşeytu. Mwnday jüye bilik pen bilim salasında ğana şektelmeydi. «Asahi simbun», «Iomiuri simbun», «Japan times», «Tokio TV» sındı BAQ qwraldarı men aqparat agenttikteriniñ bağdarlamalarında wlttıq qwndılıqtar anıq sipatqa ie bolğandıqtan, tuğan til twğırınan tüspeydi. Sonday-aq, HH ğasırda älemde beleñ alğan batıstıq, europacentristik «modernizaciya» kezeñi ayaqtalıp, Japoniya jaña «mədeni kezeñ»-ge ayaq bastı. Är sätti jöndi jüzege asıra biletin japondar önerdiñ tüp tamırı – pop-mädenietti jäne media-önerdi taratuğa köp köñil bölip keledi. Olardıñ tüsinigi boyınşa, mädeniet – közge körinbeytin ruh. Al pop-mädeniet – japon tanımın ğalamdıq deñgeyge jetkizetin birden-bir qwral. Onı şın sezinip, motivaciya alu kerek. Media-önerdi damıtu – jaña zaman talabına say jürgiziledi. Key elderde ekonomikalıq ürdis qalıptasqanmen, media mädeniet tüsinigi tañsıq. Al japondar is-äreket pen aqıl-oydıñ üylesimdiliginen tehnikalıq revolyuciya ğana emes, etika-estetikalıq tälim, mädeniette rezonans tuğızıp ülgerdi. Ata-baba dästürin keyingige evolyuciyalıq jolmen qaldıru – memleket imidjiniñ qalıptasıp, ğalamdıq damuğa jol bastaydı. Demek, köne tarihtı tanıtıp, önerdi örge şığaru arqılı «wlttıq kod»-tı regressiz saqtauğa boladı.

Japoniyanıñ twğırlı til, jüyeli zañ men mändi mädeni sayasatı ğana emes, ruhani baylığı da ülgi alarlıq deñgeyde. Japondar jemqorlıqtı jügendegen halıq retinde älemge belgili. «Mwsılman elmiz» degen halıqtarda damığan wrlıq-qarlıq, jemqorlıq, zorlıq-zombılıq sındı adamgerşilikke jat ädetter mwnda atımen joq. Japon tanım-tüsinigindegi sintoizm jäne buddizm filosofiyası boyınşa, adam balası «aq qağaz»-day boluı tiis. Pälsapalıq twrğıda, buddizmdegi negizgi aqiqat: adam janın jamandıqqa äkeletin dünie – onıñ qate közqarası, aram oy jäne dünieqorlıq. Atalğan qasietterden arılu arqılı adam jarqın ömir süre aladı. Tildi däripteu öz aldına, mwnda jımqıru orın almas üşin birneşe qağidalar qarastırılğan. Mäselen, japondar tek qazaqqa tän «balanı jastan» wstanımınıñ wstının qaşırmay, tarihi jır-dastandar arqılı adamgerşilik, batırlıq wğımdarın qalıptastıradı. Ekinşiden, mektep jasındağı balalarğa arnayı sabaqtar ötkizip, zañ jobalarımen tanıstıradı. Ertedegi samuraylardıñ ar-ojdan kodeksi tüpnwsqasında oqıtıladı. Bwl rette bir qabıldanğan zañğa özgeristerdiñ engizilmeytindigin jäne barlıq pende üşin zañ birdey ekenin de tilge tiek etken jön. Japondar üşin bastauış mektep – bilim aludıñ negizi. YAğni säbi kezinen izgi qasietterdi wğınıp ösken bala, däris kezinde negizgi qağidalardı boyğa siñiredi. Üşinşiden, eresek japondarda «qoğamğa qızmet» tüsinigi bar. Bwl degenimiz – «birimiz bärimiz üşin» dep wrandau. Demek, Japoniyada eñbektegennen eñkeygenge deyin wlttıq twrğıda ruhani tälim-tärbie beru mäselesine jiti köñil bölinedi. Bwl eldegi bilim beru jüyesi – Aziya halıqtarı üşin etalon desek te boladı.

    Japoniya jahandanu kezeñinde gomogenizaciyağa yağni twlğalıq özgeriske wşıramay, dinamikalıq türde jan-jaqtı damıdı. Olar özderiniñ wlttıq manga, anime jəne video-oyındarı arqılı şet halıqtarınıñ nazarın audarıp keledi. Japon jastarı basqa tilge qızığuşılıq tanıtqanmen, özgeniñ tilimen oylamaydı. Tuğan tilinde oylap, eline qızmet etedi. YAğni bwl – zañnıñ jüyeliligi men wlttıq erekşelikterdiñ joğarı ekendigin jəne temirdey tərtiptiñ üstemdigin bildirse kerek (tərtip diktaturalıq jolmen emes, adamgerşilik, ruhani joldarmen qalıptasadı). Bir artıqşılığı, Japoniya biligi jergilikti twrğındarmen qatar, şetten kelgen qonaq, kelimsekterge japon tilin meñgerudi mindetteydi. Mwndağı jüyede işki jəne sırtqı mədeni sayasat öte qarqındı damığan. Eki sayasatta da japondar «jwmsaq küş» (soft power) paydalanadı. YAğni eş qaru-jaraqsız el mədenietin əlemge tanıtu. Mısalı, 2001 jılı qabıldanğan «Mädeniet pen önerdi taratu turalı» zañ arqılı ədebi, tarihi eskertkişterin dəriptep keledi. Tayau Şığıstağı elderde, Süriyada damığan memleketter tarapınan jii orın alatın qarulı qaqtığıstar keşegi kezeñde qalıp qoydı. Jahandanudıñ jaña talabına say, «suıq soğıs» wğımı tarih qoynauına ketip, «jwmsaq küş»-ke dağdılanğan jön. Bwl jöninde Samyuel' Hantington öziniñ «Örkenietter qaqtığısı» eñbeginde atap körsetken bolatın: sırtqı küştiñ äserinsiz mädeni, ruhani, japondarşa aytsaq, «közge körinbeytin ruh» arqılı özge eldi jaulap, sanasına öz tarihın siñdiru. Osınday joldar arqılı da «ünsiz bağındıru» sayasatın jürgizuge boladı. Sözimizdiñ jarqın mısalı: belgili jazuşı Bernard Şoudan «siz çeh bola twra, nelikten ağılşın tilinde jazasız?» - dep swrağanda, ol «ağılşındar meniñ elimdi jauladı, endi men öz tuındılarım arqılı ağılşın halqın jaulaymın!» - dep jauap bergen. Demek, joğarıda aytılğan Japoniya jüyesiniñ ıqpalı büginde orasan. Zaman talabına say.

«Künşığıs elindegi» 5 artıqşılıq:
1. tuğan tildiñ üstemdigi;
2. köne mədeniettiñ (pop-mädeniet) wmıt qalmauı:
3. wlttıq kodtı saqtau;
4. memlekettik bedeldi arttıru;
5. media-önerdiñ damuı.

Bayqağanımızday, Japoniya tehnikalıq dəuirleu ğana emes, wlttıq erekşelikterdiñ saqtaluı arqılı da jandanıp keledi. Al bilim jüyesiniñ deñgeyi aytpasaq ta belgili. Büginde memlekettiñ negizgi maqsatı – japon tilin halıqaralıq deñgeyge jetkizu. Aldağı uaqıtta ağılşın tilimen qatar japon tilin meñgeru mindetti bolsa, eş tañqalmaymız. Sebebi, joğarıda körsetilgen artıqşılıqtarğa say keleşekte Japoniya «wlı derjava» boluğa şın layıq.
Elikteude des bermeytin özge qoğam, ündemey ülken is tındıratın memleketterdiñ jaqsısın üyrene ala ma? Bwl – uaqıt enşisinde.

"The Qazaq Times"