El-Dana Amanjolqızı. Foto: jeke mwrağatınan.

Kez kelgen qoğamda jastar mäselesi özekti. Olardıñ oy-armanı, qızığuşılığı - bolaşaq qoğamnıñ körinisi deuge de boladı. Endeşe,  qazirgi qazaq jastarın ne qızıqtıradı? Olardıñ qazaq tilinen göri şetel tiline nege köbirek äuesi auadı? Osı swraqtardı Europada bilim alğan qazaq jastarınıñ ökili, qazaq jastarı arasında tanımal bloger El-Dana Amanjolqızına qoyıp kördik. 

El-Dana, qazirgi qazaq jastarınıñ bağıtı men qızığuşılığı turalı ne aytasıñ?

Qazirgi jastar bir-birimen söylespeydi. Qwndılıqtar turalı swraqqa osınday jauaptan bastağan qızıq şığar, biraq, meniñ oyımşa, köptegen problemalardıñ astarı kommunikaciyanıñ joqtığında. Barlığı telefonda otıratındıqtan, jastar öz oyların naqtı jetkize almaydı.

Sosın, qazir äleumettik jelide tanımal bolu degen qızığuşılıq payda boldı. Instagram degen ärine tehnologiyalıq damudıñ ayqın ayğağı. Bir qarağannan, öte paydalı bolıp köringenine qaramastan, bwnıñ da ekinşi jağı bar.

Birinşiden, adamnıñ oyda saqtau qabileti tejeledi. Paraqşağa kirip, bükil posttardı körip şığıp, bir minuttan keyin adam onı wmıtıp qaladı. Oylau qabileti tömendeydi.

Ekinşiden, bwl äleumettik jelini köbisi eşqanday paydası joq kontentpen toltıradı. Sol sebepti, adamğa osı «instaqoqıstıñ» arasında özine kerek aqparattı tabu qiınğa tüsedi.

Üşinşiden, kommunikaciyalıq qabilettiliktiñ tömendeui. Alısqa ketudiñ keregi joq, mısalı: keybir otbasılar bar, ärbireui öziniñ smartfondarına üñilip, özara äñgime-düken qwrmaydı, söylespeydi. Balalar twyıq bolıp ösui mümkin.

Keyde älde bir türtki oy keledi, kofehanalarğa kirgen kezde şkaf ornatıp qoyıp, qonaqtar soğan özderiniñ devaystarın qaldırsa, nemese qoğamdıq orındarda Wi-Fi principialdı türde öşirilip twrsa, nwr üstine nwr bolar edi.

Meniñ oyımşa, eger ata-analarınıñ mahabbattarına malınıp ösken, adami qwndılıqtardı eskere ösken bolsa, adamnıñ balalıq şağı baqıtqa tolı bolsa, ülken kisilerdiñ ösietteri men aqıldarın boylarına siñdirgen bolsa, balanıñ meyirimdi, keñ peyildi adam bolıp ösui äbden ıqtimal. Qazirgi zamannıñ ağımı basqa ma, älde adamdardıñ köz-qarastarı özgergendikten be eken?... Barlığı basqaşa. Eger bayağıda ata-analarımız oyın balası bolıp jürgen bizdi daladan üyge küştep süyrep äkeletin bolsa, qazirgi balalardı dalağa qua almaysıñ. Olardıñ barlıq armanı – jaña smartfon, jaña planşet. Bwnday qızığuşılıqtarmen baqıttı balalıq şaqtıñ boluı ekitalay.

Qazirgi kezde qazaq tildi äleumettik jeli paraqşalarınıñ taqırıp ayası tar degen pikirler bar. Bwl sözben kelisesiñ be?

Şınımen de, qazaq tildi äleumettik jelilerdi bir şolıp ötseñ, lentanıñ bäri kileñ jauır bolğan arzan äzil, ärkimniñ öz basına ğana kerek, biraq özgege paş etilmeytin mälimetterge, ozbırlıqqa  jäne äyel aludıñ nemese otbası boludıñ keleñsiz  kelbetin jariyalauğa bağıttalğan problemağa tolı degen jañalıqtar är jerden şığıp twradı. Osınday jañalıqtardıñ janında şınımen qızıqtı, mağınalı maqalalar jönimen qaladı.

Meniñ oyımşa, bwnıñ bäri üydegi tärbieden bastalatın närseler. Mentalitet deymiz ğoy, biraq är ata-ana üyinde ösip kele jatqan balağa jäne sol bala mektep tabaldırığın attağanda wstazdar qoğamdağı özekti mäselelerdiñ dwrıstığı men bwrıstığın bayıptap tüsindirse, uaqıt öte kele bwnday maqalalar da qızıqsız bolıp qalar edi.

Alayda, äli bwnday jañalıqtardıñ reytingisi joğarı bolıp twr, jäne bwl aytarlıqtay problema.

Öziñniñ Instagram jelisindegi belsendilik täjiribeñmen bölise ketseñ.

Men jazbalarımdı jazğan kezde, belgili bir kontent qwrastıruğa bağıt almaymın.  Onıñ ornına är türli taqırıptarğa şamam kelgenşe jazamın. Özimdi bloger dep ayta almaymın. Biraq jaydan-jay «mınanday tamaq jep otırmın, mına jaqta demalıp otırmın» degen närselerdi jaza berudi ıñğaysız dep sanaymın.

Tağı bir ökinişti jayt - qazaq blogerlerdi qazir asa qattı oqımaydı. Nege desek, ol tek qana oqırmannıñ probleması emes.  Bayağıda qazaqtar astarlap söyleytin. Qazir bäri janama, jeñil jazılatın posttarğa wmtıladı.

Men keyde jazbalarımdı qazaqşalap, astarlap, publicistikalıq mänerde jazuğa tırısamın. Biraq onı köbisi tüsinbeydi. Nege tüsinbeydi?  Öytkeni, köptegen oqırmandar qazaqşadan göri, orısşa jazatın blogerlerdi jaqsı köredi, öytkeni oñay oqıladı. Biraq, olardıñ köbisi psevdoblogerler ekenin olar tağı da tüsinip baqpaydı.

Onday blogerlerdiñ köbisi onsız da bärine mälim närselerdi qayta-qayta jaza berse, qalğandarı plagiat isteydi. Al endi, keybireuleri tipten elementarlı söylem qwrastıruda qateler jiberedi. Al men, özgege elikteuge tırıspaymın. Ärine, eger men trendtik taqırıptarğa jäne oğan qosa jeñil wğımda jazsam kim biler, auditoriyam da ülken bolar ma edi.

Jastar degende birden «el bolaşağı» degen söz tirkesi aytıladı. Seniñ oyıñşa, qazirgi jas buın qanşalıqtı jarqın bolaşaq qwruğa dayın?

Bolaşaq qwrudan bölek, ökinişke oray, qazirgi jastar ömirden özderine ne kerek ekenin bilmeydi. Eger sen 20 jasıñda nemen aynalısqıñ keletiniñdi bilmeseñ, 30-ğa tolğanda odan arı adasıp ketesiñ.

Mısalğa, men studentterdi körip jürmin. Özimmen qatarlas 4-kurs oqitın balalar.  Olardan oqu bitirgennen keyin ne isteysiñ, mamandığıñ boyınşa qay jerge jwmıs isteuge barasıñ dep swrasañ, sağan bılay jauap beredi:

«Mına mamandıq meniki emes eken. 4 jıl boyı jay diplom alu üşin oqıdım», - dep şığadı. Olar äli öz ornın taba almay jür. Eger sen 1-kursqa tüskennen öziñe maqsat qoymasañ, seniñ joğarğı bilimiñnen eşqanday payda bolmaydı. Onday adamdardı tüsinbeymin.

Sosın studentterdiñ köbisi belsendilik tanıtuğa tayaz. Mısalğa, kez kelgen universitetti alsañız, jastardıñ özderiniñ talaptarın körsetuge, damıtuğa mümkindik aşatın wyımdar men klubtar bar. Neşe türli jastar wyımdarınan bastap, KVN jarıstarı men sporttıq sayıstar barşılıq. Ökinişke oray, qazir onday belsendi tolqında qozğalatın jastar öte az. «Mağan qızıq emes, odan da bosqa uaqıt ketirgenşe, üyde otırmaymın ba?», «Aqşa bermese, ol jerde ne bitiremin. Kerek emes» sekildi pessimistik notağa tolı pikirde jürgen balalar köp.

 Endi, äñgimeni jastar arasındağı til mäselesi jöninde örbitsek. Öziñniñ zamandastarıñ arasında qazaq tiliniñ ayası qanşalıqtı?

Qızıq jayt aytıp öteyin. Mısalğa, Europada köptegen qazaq diasporaları ömir süredi. Çehiyada qazaq studentterinen qwralğan «Tarlan», Majarstanda «Birlik» tağı sol siyaqtı Franciyada, Angliyada basqa da älemniñ tükpir-tükpirinde associaciyalar jeterlik. Alayda, atauı qazaq bolğanına qaramastan, ol jerdegi qazaq jastarı öz arasında orısşa söylesedi.  Men özim Europada oqıp bilim alğan kezimde, mağan türik dosım aytqan bolatın: «Osı sender qazaq bolsañdar, özderiñniñ ana tilderiñ bar bolsa, nege özara orısşa söylesesiñder?». Men ne dep jauap bere alamın oğan.

Jalpı men biletin şeteldik jastardıñ barlığı qay elde jürse de öz tilderinde söylesedi, al ağılşın tiline tek özge wlt ökilimen qatınasqa tüskende köşedi. Al bizdiñ jastardıñ köbisi tipti qazaq tilinde söylemek tügili, onı bilmeydi da. Tipti sol ağılşın tilin öz tiline qarağanda jetik meñgergen sekildi.

Meniñ oyımşa, tildiñ janaşırı bolıp, onı qwrmetteuge şaqırudan bwrın, är adam özinen bastap, qazaq tilin üyrene bastasa, jaqsı bolar edi.

Tağı da bir ayta keterlik jayt, qazirgi jastar kitap oqımaydı deymiz. Kitap degende bir psihologtardıñ jazğan kitapşaları emes, kädimgi tolıqqandı ädebiet ülgilerin meñzeymiz. Al neşe türli psihologtardıñ äñgimesin nemese aqıldı ata-ana üyde aytıp bere aladı ğoy. Sondıqtan, onday kitaptardı ädebiet dep tüsinu qiın.

Men mısalğa, 4 sınıpqa köşken kezimde anamnıñ bastauımen «Abay jolın» qarastırıp, oqıp bastağan edim. Alayda, är ömir kezeñinde onı qaytadan oqısañ, tuındını jaña qırınan tanitınday bolasıñ. Qazirgi tañda wmıtıñqırap qalğan da bolarmın, sondıqtan da osı sanalı kezimdegi oyımmen qayta oqıp şıqsam ba dep jürmin.

Oğan qosa kitap oqımaudan bölek, jastardıñ bilimi de janama bolıp ketti. Qazirgi studentter ne isteydi? Erteñgi sabaqqa dayındalu üşin jattap baradı, jattağanın aytıp beredi de sol sätte bärin wmıtadı. Sondıqtan, meniñ oyımşa, jastarğa jüyeli türde nazar audaru kerek.

Sözimdi ayaqtar aldında aytarım: qanşama ökinişti närselerdi aytıp ötsem de, men jastardı qoldaymın. Sebebi, men özim solardıñ qatarına jatamın. Aynalamda bilimdi, bilikti, barlıq ozıq kriteriylerge say, eñbekqor, armanşıl, maqsattarın ayqınday biletin, bäsekege qabiletti, adal,  jauapkerşilikteri mol, täuelsiz elimizdi damıtuğa ülesterin qosıp jürgen jas buın ökilderi de bar. Olar jeterlik. Biraq, olar köbinese şetelge ketip qalğısı keledi. Nege desek, olarğa twrarlıq deñgeyde qoldau körsetilmeydi. Deñgeylerine say jwmıs bergenniñ özinde, ülken adamdar olarğa järdem berudiñ ornına qızğanatın sekildi.  Men özim şetelge tek qana täjiribe almasu üşin baruğa dayınmın. Sebebi, men öz elimniñ patriotımın. Ne degenmen, Qazaqstannıñ bolaşağı jarqın, elimizdiñ täuelsizdigi bayandı boluı üşin, biz jastar dästürimizdi, birligimizdi, tarihımızdı layıqtı jalğastıruğa tiispiz.

-Swhbatıña rahmet!

Äñgimelesken: Marhabbat İliyas

The Qazaq Times