ەل-دانا امانجولقىزى: بۇگىنگى جاستاردا باقىتتى بالالىق شاق بولۋى ەكىتالاي

كەز كەلگەن قوعامدا جاستار ماسەلەسى وزەكتى. ولاردىڭ وي-ارمانى، قىزىعۋشىلىعى - بولاشاق قوعامنىڭ كورىنىسى دەۋگە دە بولادى. ەندەشە،  قازىرگى قازاق جاستارىن نە قىزىقتىرادى؟ ولاردىڭ قازاق تىلىنەن گورى شەتەل تىلىنە نەگە كوبىرەك اۋەسى اۋادى؟ وسى سۇراقتاردى ەۋروپادا ءبىلىم العان قازاق جاستارىنىڭ وكىلى، قازاق جاستارى اراسىندا تانىمال بلوگەر ەل-دانا امانجولقىزىنا قويىپ كوردىك. 

ەل-دانا، قازىرگى قازاق جاستارىنىڭ باعىتى مەن قىزىعۋشىلىعى تۋرالى نە ايتاسىڭ؟

قازىرگى جاستار ءبىر-بىرىمەن سويلەسپەيدى. قۇندىلىقتار تۋرالى سۇراققا وسىنداي جاۋاپتان باستاعان قىزىق شىعار، بىراق، مەنىڭ ويىمشا، كوپتەگەن پروبلەمالاردىڭ استارى كوممۋنيكاتسيانىڭ جوقتىعىندا. بارلىعى تەلەفوندا وتىراتىندىقتان، جاستار ءوز ويلارىن ناقتى جەتكىزە المايدى.

سوسىن، قازىر الەۋمەتتىك جەلىدە تانىمال بولۋ دەگەن قىزىعۋشىلىق پايدا بولدى. ينستاگرام دەگەن ارينە تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ ايقىن ايعاعى. ءبىر قاراعاننان، وتە پايدالى بولىپ كورىنگەنىنە قاراماستان، بۇنىڭ دا ەكىنشى جاعى بار.

بىرىنشىدەن، ادامنىڭ ويدا ساقتاۋ قابىلەتى تەجەلەدى. پاراقشاعا كىرىپ، بۇكىل پوستتاردى كورىپ شىعىپ، ءبىر مينۋتتان كەيىن ادام ونى ۇمىتىپ قالادى. ويلاۋ قابىلەتى تومەندەيدى.

ەكىنشىدەن، بۇل الەۋمەتتىك جەلىنى كوبىسى ەشقانداي پايداسى جوق كونتەنتپەن تولتىرادى. سول سەبەپتى، ادامعا وسى «ينستاقوقىستىڭ» اراسىندا وزىنە كەرەك اقپاراتتى تابۋ قيىنعا تۇسەدى.

ۇشىنشىدەن، كوممۋنيكاتسيالىق قابىلەتتىلىكتىڭ تومەندەۋى. الىسقا كەتۋدىڭ كەرەگى جوق، مىسالى: كەيبىر وتباسىلار بار، اربىرەۋى ءوزىنىڭ سمارتفوندارىنا ءۇڭىلىپ، ءوزارا اڭگىمە-دۇكەن قۇرمايدى، سويلەسپەيدى. بالالار تۇيىق بولىپ ءوسۋى مۇمكىن.

كەيدە الدە ءبىر تۇرتكى وي كەلەدى، كوفەحانالارعا كىرگەن كەزدە شكاف ورناتىپ قويىپ، قوناقتار سوعان وزدەرىنىڭ دەۆايستارىن قالدىرسا، نەمەسە قوعامدىق ورىنداردا Wi-Fi پرينتسيپيالدى تۇردە ءوشىرىلىپ تۇرسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

مەنىڭ ويىمشا، ەگەر اتا-انالارىنىڭ ماحابباتتارىنا مالىنىپ وسكەن، ادامي قۇندىلىقتاردى ەسكەرە وسكەن بولسا، ادامنىڭ بالالىق شاعى باقىتقا تولى بولسا، ۇلكەن كىسىلەردىڭ وسيەتتەرى مەن اقىلدارىن بويلارىنا سىڭدىرگەن بولسا، بالانىڭ مەيىرىمدى، كەڭ پەيىلدى ادام بولىپ ءوسۋى ابدەن ىقتيمال. قازىرگى زاماننىڭ اعىمى باسقا ما، الدە ادامداردىڭ كوز-قاراستارى وزگەرگەندىكتەن بە ەكەن؟... بارلىعى باسقاشا. ەگەر باياعىدا اتا-انالارىمىز ويىن بالاسى بولىپ جۇرگەن ءبىزدى دالادان ۇيگە كۇشتەپ سۇيرەپ اكەلەتىن بولسا، قازىرگى بالالاردى دالاعا قۋا المايسىڭ. ولاردىڭ بارلىق ارمانى – جاڭا سمارتفون، جاڭا پلانشەت. بۇنداي قىزىعۋشىلىقتارمەن باقىتتى بالالىق شاقتىڭ بولۋى ەكىتالاي.

قازىرگى كەزدە قازاق ءتىلدى الەۋمەتتىك جەلى پاراقشالارىنىڭ تاقىرىپ اياسى تار دەگەن پىكىرلەر بار. بۇل سوزبەن كەلىسەسىڭ بە؟

شىنىمەن دە، قازاق ءتىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەردى ءبىر شولىپ وتسەڭ، لەنتانىڭ ءبارى كىلەڭ جاۋىر بولعان ارزان ءازىل، اركىمنىڭ ءوز باسىنا عانا كەرەك، بىراق وزگەگە پاش ەتىلمەيتىن مالىمەتتەرگە، وزبىرلىققا  جانە ايەل الۋدىڭ نەمەسە وتباسى بولۋدىڭ كەلەڭسىز  كەلبەتىن جاريالاۋعا باعىتتالعان پروبلەماعا تولى دەگەن جاڭالىقتار ءار جەردەن شىعىپ تۇرادى. وسىنداي جاڭالىقتاردىڭ جانىندا شىنىمەن قىزىقتى، ماعىنالى ماقالالار جونىمەن قالادى.

مەنىڭ ويىمشا، بۇنىڭ ءبارى ۇيدەگى تاربيەدەن باستالاتىن نارسەلەر. مەنتاليتەت دەيمىز عوي، بىراق ءار اتا-انا ۇيىندە ءوسىپ كەلە جاتقان بالاعا جانە سول بالا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعاندا ۇستازدار قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ دۇرىستىعى مەن بۇرىستىعىن بايىپتاپ تۇسىندىرسە، ۋاقىت وتە كەلە بۇنداي ماقالالار دا قىزىقسىز بولىپ قالار ەدى.

الايدا، ءالى بۇنداي جاڭالىقتاردىڭ رەيتينگىسى جوعارى بولىپ تۇر، جانە بۇل ايتارلىقتاي پروبلەما.

ءوزىڭنىڭ Instagram جەلىسىندەگى بەلسەندىلىك تاجىريبەڭمەن بولىسە كەتسەڭ.

مەن جازبالارىمدى جازعان كەزدە، بەلگىلى ءبىر كونتەنت قۇراستىرۋعا باعىت المايمىن.  ونىڭ ورنىنا ءار ءتۇرلى تاقىرىپتارعا شامام كەلگەنشە جازامىن. ءوزىمدى بلوگەر دەپ ايتا المايمىن. بىراق جايدان-جاي «مىنانداي تاماق جەپ وتىرمىن، مىنا جاقتا دەمالىپ وتىرمىن» دەگەن نارسەلەردى جازا بەرۋدى ىڭعايسىز دەپ سانايمىن.

تاعى ءبىر وكىنىشتى جايت - قازاق بلوگەرلەردى قازىر اسا قاتتى وقىمايدى. نەگە دەسەك، ول تەك قانا وقىرماننىڭ پروبلەماسى ەمەس.  باياعىدا قازاقتار استارلاپ سويلەيتىن. قازىر ءبارى جاناما، جەڭىل جازىلاتىن پوستتارعا ۇمتىلادى.

مەن كەيدە جازبالارىمدى قازاقشالاپ، استارلاپ، پۋبليتسيستيكالىق مانەردە جازۋعا تىرىسامىن. بىراق ونى كوبىسى تۇسىنبەيدى. نەگە تۇسىنبەيدى؟  ويتكەنى، كوپتەگەن وقىرماندار قازاقشادان گورى، ورىسشا جازاتىن بلوگەرلەردى جاقسى كورەدى، ويتكەنى وڭاي وقىلادى. بىراق، ولاردىڭ كوبىسى پسەۆدوبلوگەرلەر ەكەنىن ولار تاعى دا ءتۇسىنىپ باقپايدى.

ونداي بلوگەرلەردىڭ كوبىسى ونسىز دا بارىنە ءمالىم نارسەلەردى قايتا-قايتا جازا بەرسە، قالعاندارى پلاگيات ىستەيدى. ال ەندى، كەيبىرەۋلەرى تىپتەن ەلەمەنتارلى سويلەم قۇراستىرۋدا قاتەلەر جىبەرەدى. ال مەن، وزگەگە ەلىكتەۋگە تىرىسپايمىن. ارينە، ەگەر مەن ترەندتىك تاقىرىپتارعا جانە وعان قوسا جەڭىل ۇعىمدا جازسام كىم بىلەر، اۋديتوريام دا ۇلكەن بولار ما ەدى.

جاستار دەگەندە بىردەن «ەل بولاشاعى» دەگەن ءسوز تىركەسى ايتىلادى. سەنىڭ ويىڭشا، قازىرگى جاس بۋىن قانشالىقتى جارقىن بولاشاق قۇرۋعا دايىن؟

بولاشاق قۇرۋدان بولەك، وكىنىشكە وراي، قازىرگى جاستار ومىردەن وزدەرىنە نە كەرەك ەكەنىن بىلمەيدى. ەگەر سەن 20 جاسىڭدا نەمەن اينالىسقىڭ كەلەتىنىڭدى بىلمەسەڭ، 30-عا تولعاندا ودان ارى اداسىپ كەتەسىڭ.

مىسالعا، مەن ستۋدەنتتەردى كورىپ ءجۇرمىن. وزىممەن قاتارلاس 4-كۋرس وقيتىن بالالار.  ولاردان وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن نە ىستەيسىڭ، ماماندىعىڭ بويىنشا قاي جەرگە جۇمىس ىستەۋگە باراسىڭ دەپ سۇراساڭ، ساعان بىلاي جاۋاپ بەرەدى:

«مىنا ماماندىق مەنىكى ەمەس ەكەن. 4 جىل بويى جاي ديپلوم الۋ ءۇشىن وقىدىم»، - دەپ شىعادى. ولار ءالى ءوز ورنىن تابا الماي ءجۇر. ەگەر سەن 1-كۋرسقا تۇسكەننەن وزىڭە ماقسات قويماساڭ، سەنىڭ جوعارعى بىلىمىڭنەن ەشقانداي پايدا بولمايدى. ونداي ادامداردى تۇسىنبەيمىن.

سوسىن ستۋدەنتتەردىڭ كوبىسى بەلسەندىلىك تانىتۋعا تاياز. مىسالعا، كەز كەلگەن ۋنيۆەرسيتەتتى الساڭىز، جاستاردىڭ وزدەرىنىڭ تالاپتارىن كورسەتۋگە، دامىتۋعا مۇمكىندىك اشاتىن ۇيىمدار مەن كلۋبتار بار. نەشە ءتۇرلى جاستار ۇيىمدارىنان باستاپ، كۆن جارىستارى مەن سپورتتىق سايىستار بارشىلىق. وكىنىشكە وراي، قازىر ونداي بەلسەندى تولقىندا قوزعالاتىن جاستار وتە از. «ماعان قىزىق ەمەس، ودان دا بوسقا ۋاقىت كەتىرگەنشە، ۇيدە وتىرمايمىن با؟»، «اقشا بەرمەسە، ول جەردە نە بىتىرەمىن. كەرەك ەمەس» سەكىلدى پەسسيميستىك نوتاعا تولى پىكىردە جۇرگەن بالالار كوپ.

 ەندى، اڭگىمەنى جاستار اراسىنداعى ءتىل ماسەلەسى جونىندە وربىتسەك. ءوزىڭنىڭ زامانداستارىڭ اراسىندا قازاق ءتىلىنىڭ اياسى قانشالىقتى؟

قىزىق جايت ايتىپ وتەيىن. مىسالعا، ەۋروپادا كوپتەگەن قازاق دياسپورالارى ءومىر سۇرەدى. چەحيادا قازاق ستۋدەنتتەرىنەن قۇرالعان «تارلان»، ماجارستاندا «بىرلىك» تاعى سول سياقتى فرانتسيادا، انگليادا باسقا دا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە اسسوتسياتسيالار جەتەرلىك. الايدا، اتاۋى قازاق بولعانىنا قاراماستان، ول جەردەگى قازاق جاستارى ءوز اراسىندا ورىسشا سويلەسەدى.  مەن ءوزىم ەۋروپادا وقىپ ءبىلىم العان كەزىمدە، ماعان تۇرىك دوسىم ايتقان بولاتىن: «وسى سەندەر قازاق بولساڭدار، وزدەرىڭنىڭ انا تىلدەرىڭ بار بولسا، نەگە ءوزارا ورىسشا سويلەسەسىڭدەر؟». مەن نە دەپ جاۋاپ بەرە الامىن وعان.

جالپى مەن بىلەتىن شەتەلدىك جاستاردىڭ بارلىعى قاي ەلدە جۇرسە دە ءوز تىلدەرىندە سويلەسەدى، ال اعىلشىن تىلىنە تەك وزگە ۇلت وكىلىمەن قاتىناسقا تۇسكەندە كوشەدى. ال ءبىزدىڭ جاستاردىڭ كوبىسى ءتىپتى قازاق تىلىندە سويلەمەك تۇگىلى، ونى بىلمەيدى دا. ءتىپتى سول اعىلشىن ءتىلىن ءوز تىلىنە قاراعاندا جەتىك مەڭگەرگەن سەكىلدى.

مەنىڭ ويىمشا، ءتىلدىڭ جاناشىرى بولىپ، ونى قۇرمەتتەۋگە شاقىرۋدان بۇرىن، ءار ادام وزىنەن باستاپ، قازاق ءتىلىن ۇيرەنە باستاسا، جاقسى بولار ەدى.

تاعى دا ءبىر ايتا كەتەرلىك جايت، قازىرگى جاستار كىتاپ وقىمايدى دەيمىز. كىتاپ دەگەندە ءبىر پسيحولوگتاردىڭ جازعان كىتاپشالارى ەمەس، كادىمگى تولىققاندى ادەبيەت ۇلگىلەرىن مەڭزەيمىز. ال نەشە ءتۇرلى پسيحولوگتاردىڭ اڭگىمەسىن نەمەسە اقىلدى اتا-انا ۇيدە ايتىپ بەرە الادى عوي. سوندىقتان، ونداي كىتاپتاردى ادەبيەت دەپ ءتۇسىنۋ قيىن.

مەن مىسالعا، 4 سىنىپقا كوشكەن كەزىمدە انامنىڭ باستاۋىمەن «اباي جولىن» قاراستىرىپ، وقىپ باستاعان ەدىم. الايدا، ءار ءومىر كەزەڭىندە ونى قايتادان وقىساڭ، تۋىندىنى جاڭا قىرىنان تانيتىنداي بولاسىڭ. قازىرگى تاڭدا ۇمىتىڭقىراپ قالعان دا بولارمىن، سوندىقتان دا وسى سانالى كەزىمدەگى ويىممەن قايتا وقىپ شىقسام با دەپ ءجۇرمىن.

وعان قوسا كىتاپ وقىماۋدان بولەك، جاستاردىڭ ءبىلىمى دە جاناما بولىپ كەتتى. قازىرگى ستۋدەنتتەر نە ىستەيدى؟ ەرتەڭگى ساباققا دايىندالۋ ءۇشىن جاتتاپ بارادى، جاتتاعانىن ايتىپ بەرەدى دە سول ساتتە ءبارىن ۇمىتادى. سوندىقتان، مەنىڭ ويىمشا، جاستارعا جۇيەلى تۇردە نازار اۋدارۋ كەرەك.

ءسوزىمدى اياقتار الدىندا ايتارىم: قانشاما وكىنىشتى نارسەلەردى ايتىپ وتسەم دە، مەن جاستاردى قولدايمىن. سەبەبى، مەن ءوزىم سولاردىڭ قاتارىنا جاتامىن. اينالامدا ءبىلىمدى، بىلىكتى، بارلىق وزىق كريتەريلەرگە ساي، ەڭبەكقور، ارمانشىل، ماقساتتارىن ايقىنداي بىلەتىن، باسەكەگە قابىلەتتى، ادال،  جاۋاپكەرشىلىكتەرى مول، تاۋەلسىز ەلىمىزدى دامىتۋعا ۇلەستەرىن قوسىپ جۇرگەن جاس بۋىن وكىلدەرى دە بار. ولار جەتەرلىك. بىراق، ولار كوبىنەسە شەتەلگە كەتىپ قالعىسى كەلەدى. نەگە دەسەك، ولارعا تۇرارلىق دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتىلمەيدى. دەڭگەيلەرىنە ساي جۇمىس بەرگەننىڭ وزىندە، ۇلكەن ادامدار ولارعا جاردەم بەرۋدىڭ ورنىنا قىزعاناتىن سەكىلدى.  مەن ءوزىم شەتەلگە تەك قانا تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن بارۋعا دايىنمىن. سەبەبى، مەن ءوز ەلىمنىڭ پاتريوتىمىن. نە دەگەنمەن، قازاقستاننىڭ بولاشاعى جارقىن، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى باياندى بولۋى ءۇشىن، ءبىز جاستار ءداستۇرىمىزدى، بىرلىگىمىزدى، تاريحىمىزدى لايىقتى جالعاستىرۋعا ءتيىسپىز.

-سۇحباتىڭا راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن: مارحاببات ءىلياس

The Qazaq Times