Foto: gazeteduvar.com

Süriyadağı azamattıq soğıs osı ayda segizinşi jılğa ayaq basuda. 2011 jıldıñ naurız ayında narazılıq şarasımen bastalıp, aqır soñı Orta Şığıstağı eñ auır soğıs oşağına aynalğan Süriyadağı azamattıq soğısta osınşama uaqıt işinde şamamen 400 mıñ adam ömirimen qoştasqan. Bwl soğısta 3 million adam jaralansa, 1 million adam mügedek bolğan. Süriyadağı osı bir zwlmat jıldardıñ kesirinen milliondağan adam bosqınğa aynalıp, tarihi ğimarattar qayta tüzeuge kelmestey bolıp, üyindige aynalğan.  

Süriyadağı azamattıq soğıstıñ alğaşqı wşqını Iordaniya şekarasındağı Dera qalasında bas kötergen Asad biligine qarsı narazılıq şarasımen bastaldı. Küntizbe boyınşa, bwl 2011 jıldıñ 11 naurızına säykes keledi.

Foto: ntv.com

Asad rejimi, Dera qalasındağı narazılıq şaraların atıs qaruları arqılı auızdıqtauğa tırısqan boyda, eldiñ barlıq öñirinde qarsılıq äreketteri boy körsetti. Narazılıq şarası äp-sätte qarulı qaqtığısqa aynaldı. Süriya territoriyasında nağız soğıs örti twtandı.

Foto: ntv.com

2012 jıldıñ jazında Süriyanıñ eñ iri qalası äri provinciya ortalığı Aleppoda orın alğan qaqtığıs Süriyadağı azamattıq soğıstıñ şielenisken kezi bolıp sanaladı. Osı jıldıñ tamız ayında Asad rejimi Şamğa (Damask) jaqın mañdağı Gutada himiyalıq jarılıs qoldanıp, şabuıl wyımdastırdı. Şam biligi beybit twrğındarğa qarsı zarin gazın paydalanıp, küş körsetken edi.

Foto: ntv.com

Bwl oqiğa dünieni dür silkindirgenmen, bäribir Batıstıñ Şam biligine äskeri twrğıdan aralasuı üşin jetkilikti emes edi.

Foto: ntv.com

Jeti jıl boyı tolastamağan azamattıq soğıstıñ uşıqqan kezderiniñ biri retinde 2014 jıldıñ mausım ayındağı oqiğa ataladı. DAIŞ terrorlıq wyımı, Süriya men Iraktıñ soltüstigindegi basıp alınğan aymaqtarda "halifalıq" jariyaladı.

Foto: ntv.com

Üş aydan keyin AQŞ-tıñ jetekşiligindegi halıqaralıq odaq DAIŞ-qa qarsı äue şabuıldarın bastadı. Soğıs barısın özgertken bwl oqiğa 2015 jıldıñ qırküyek ayında orın aldı.

Foto: mynet.com

Süriyağa äskeri nısandarın ornalastırğan Resey, Asad rejimine qoldau körsetu üşin äskeri operaciyalardı qolğa aldı. Alayda, Mäskeudiñ kiliguimen jağday bwrınğıdan da uşıqqan edi.

Foto: ntv.com

Azamattıq soğıs segizinşi jılğa ayaq basqanda, yağni üstimizdegi jılı Şam biligi qalalar men qalaşıqtarda baqılau ornatudı sätti jüzege asırdı. Alayda, eldiñ törtten birine juığı äli de bolsa "Kürdterdiñ halıqtıq qorğau otryadınıñ" (YPG) jetekşiligindegi "Süriya demokratiyalıq küşteriniñ" (AQŞ-tıñ da qoldauındağı) uısında. 2 million 600 mıñ halqı bar Idlib qalası da qarulı küşterdiñ baqılauında.

Foto: mynet.com

Süriyadağı azamattıq soğısta Türkiya da belsendilerdiñ biri bolıp sanaladı. Türkiya 2016 jıldıñ 24 tamızında "Evfrat qalqanı" operaciyasın qolğa aldı. 7 ay, 5 künge jalğasqan operaciya arqılı Süriyanıñ Djerablus, äl-Bab jäne Dabik qalaları baqılauğa alındı. Şekaradağı Türkiyağa bağıttalğan zımıran qaupi joyıldı. Al, osı jıldıñ 20 qañtarında Afringe bağıttalğan "Zäytün bwtağı" operaciyası bastaldı.

Süriyadağı dağdarıstı şeşu üşin 2012 jılı Jenevada kezdesu wyımdastırıldı. 2016 jılı Türkiya men Reseydiñ aralasuımen Astana beybit kelissözi bastaldı. Astana beybit kelissözi arqılı Süriyada Türkiya, Resey jäne Iran elderiniñ kepildik boluımen "daulı aymaqtar" qwrıldı. Alayda, halıqaralıq basılımdar Astanada ötken Süriya janjalın retteu kelissöziniñ "nätijesiz" bolğanın jarısa jazdı.

Foto: qazaquni.kz

Süriya soğısı jäne sandar

BWW-nıñ, sonday-aq ortalığı Londonda ornalasqan Süriya Adam qwqıqtarı jönindegi ğılımi mekemeniñ mälimetinşe, 2011 jılı bastalğan Süriya azamattıq soğısında barlığı 353 mıñ 935 adam mert bolğan. Atalğan mekemeniñ aytuınşa, ömirimen qoş aytısqandardıñ 106 mıñ 390-ı qarapayım halıq. Al osı qarapayım halıqtıñ 19 mıñ 811-i balalar jäne 12 mıñ 513-i äyelder eken. Osı aytılğan sandar qaza bolğandardıñ tek resmi tirkelgenderi ğana. Äytpese, Süriyadağı soğısta ajal qwşqandardıñ sanı bwdan äldeqayda köp, yağni 500 mıñnan asadı.

Foto: ntv.com

Halıqaralıq mügedekter wyımı (Handicap International) bergen mälimet boyınşa, Süriya soğısında barlığı 3 million adam jaraqattanğan. Olardıñ 1 jarım millionı soğıstıñ kesirinen mügedekke aynalğan. 2017 jılı "Halıqaralıq raqımşılıq wyımı" (Amnesty International) jasağan mälimdemede Şam mañındağı Sayednaya türmesinde 2011 jäne 2015 jıldarı arasında şamamen 13 mıñ adamnıñ asılıp öltirilgeni turalı mälimet bergen. 17 mıñ 700 adamnıñ soğıs bastalğannan qazirgi uaqıtqa deyin qamauda ekendigine qatıstı boljamdar da bar. Süriya Adam qwqıqtarı jönindegi ğılımi mekeme 2011 jıldan beri eñ az degende 60 mıñ adamnıñ zorlıq-zombılıq pen küş körsetu äreketterine nemese öte auır şarttarğa töze almay qaza tapqandıqtarı turalı aqparat berdi.

Foto: ca-news.org

Süriyanıñ jalpı halıq sanı soğıs bastalmay twrıp 23 million bolğan eken. Al büginde barlığı 11 million süriyalıq soğıs kesirinen elin tastap ketuge mäjbür bolğan. 6,1 million süriyalıq (2,8 millionı balalar) üy-jayınan ayrılıp, öz elderiniñ territoriyasında bosqınğa aynalğan. Al  5,4 millionnan astam süriyalıq (jartısın balalar qwraydı)Türkiya, Livan, Iordaniya, Irak jäne Mısır sekildi körşi elderge bas sauğalağan.

Foto: ntv.com

Süriyalıq bosqındarğa esigin aşqan elderdiñ köşin 3,5 million bosqın qabıldağan Türkiya bastaydı. Al Livanda şamamen 1 million, Iordaniyada BWW statistikası boyınşa 660 mıñ bosqın ömir sürude. Iordaniya ükimeti bwl körsetkiş odan da köp, yağni 1,3 million dep habarlap otır. Sonımen qatar, jalpı mälimet boyınşa, qazirgi uaqıtta Iraktı 246 mıñ, Mısırdı 126 mıñ bosqın panalap jür.

Foto: ntv.com

Süriya halqınıñ jartısına teñ, 5,3 millionın balalar men jastar qwraytın 13,1 million adam kömekke mwqtaj. Süriya halqınıñ üşten biriniñ taza auız su paydalanu mümkindikteri müldem joq, sonday-aq şamamen 69 payızı joqşılıqta ömir sürude.

Foto: ntv.com

Süriya azamattıq soğısı kezinde köptegen mädeni oqiğalar wyımdastırılğan tarihi ğimarattar qayta tüzetuge kelmestey etilip, jermen-jeksen etilgen. Mamandar, soğıstıñ Süriyadağı infraqwrılımğa ornı tolmas zarar äkelgenin aytuda. Soğıstıñ jeti jılınan keyin Süriyadağı auruhana men özge de densaulıq saqtau ortalıqtarınıñ tek jartısı ğana paydalanuğa jaramdı küyde.

Foto: ntv.com

2017 jılı mektep pen basqa da bilim beru ortalıqtarına bağıttalıp wyımdastırılğan barlığı 67 şabuıl tirkelgen. 7 mıñ 400-den astam mektep, äskeri qaqtığıstardıñ saldarınan qiratılıp, müldem jaramsız küyge tüsken. Sonımen qatar, 2017 jılı auruhana men özge de densaulıq saqtau ortalıqtarına qarsı barlığı 108 şabuıl jasalğan.

Foto: ntv.com

Mamandardıñ pikirinşe, soğıs Süriya ekonomikasın 30 jıl artqa şegindirgen. Şam qalasında qızmet etetin ministrlerdiñ aytularınşa, mwnay öndirisi osı jeti jıl işinde eñ tömengi deñgeyge tüsip, fosfat eksportı men elektr energiya öndirisi eleuli türde azayğan.

Foto: ntv.com

2017 jıldıñ şilde ayında Düniejüzilik bank tarapınan soğıstıñ ekonomikalıq jäne qoğamdıq saldarına qatıstı jasalğan bayandamada, jalpı işki önim boyınşa jiıntıq şığınnıñ 226 mrd. dollar qwrağanı aytılğan edi.

Foto: ntv.com

2017 jılı Süriyağa baspanasınan ayrılğan şamamen 655 mıñ adam elderine keri qaytqan. Bosqın retinde bas sauğalağan körşi elderden Süriyağa oralğandardıñ sanı 70 mıñğa juıq.

Qorıta aytqanda, Süriyadağı azamattıq soğıstıñ jeti jılda talay jazıqsız jannıñ ömirin jalmağanı anıq. Sausaqpen sanağanday, sanmen ölşep qoyamız. Biraq bala bolsın, basqa bolsın, bäri de bir-bir jan iesi emes pe?! Bwl soğısqa nükte qoyılar kündi kütkenderdiñ ümiti qaşan aqtaları da belgisiz. Segizinşi jılda seni qanday "sıy" kütip twr eken, sorı bitpegen Süriya...

 

The Qazaq Times”