Ruslan Jeldibay: Memleket qalay desek te – naşar menedjer

Memlekettik jüyemizdi, biz qwrıp otırğan osı qoğamdı meyli qalay bağalasaqta, bwrınğı qalıptasqan oy tanımğa täuelsiz, jañaşıl, armanşıl jastar ösip keledi. Memleket olarğa qanday bağıt siltep otır, memleket müdesine qalay paydalanıp otır? «Bolaşaq» tülekteri elimizge qanday qızmet etip jatır? Olardıñ eldi damıtuına memleket jağday jasap berip otır ma? Jastar sayasatı jöninde Europada qanday täjiribeler bar? Osı taqırıptarda «Bolaşaq» tülegi, juranlist Ruslan Jeldibaymen äñgimelesken edik.

- Ruslan, «Bolaşaq» bağdarlamasımen Europada oqıp keldiñiz. Bılayşa aytqanda, demokratiya men adamdıq qwqıqtıñ saltanat qwrğan qoğamın körip qayttıñız. Osıdan keyin Qazaqstandağı demokratiyanıñ jağdayına qanday bağa berer ediñiz?

Bwl - kürdeli swraq. Qazaqstan demokratiyasına bağa beru twrğısınan men sizge tolıq jauap bere almaytın şığarmın. Bwğan sayasattanuşılar, älde arnayı zertteu jasap jürgen ğalımdar bağa bergeni dwrıs bolar. Biraq barşamızğı belgili fakt, elimizde äli Britaniya nemese Europadağıday demokratiya bar dep ayta almaymız. Bizdegi saylaulardıñ nätijesin ya bolmasa elimizdiñ parlamentin alıp qarasaq ta osılay deuge negiz bar.

Ärine, qoğamnıñ damuı twrğısınan salıstıra aytatın bolsaq, bizdiñ de pozitivti twstarımız jeterlik, bastısı bizde damuğa tolıq potencial da mümkindik te bar. Bizdiñ jastardıñ ambiciyası men talpınısınan qarap otırsaq osını bayqauğa boladı. Mısalı özim bilim alğan universitette elimizdiñ jastarı älemniñ qanşama elinen kelgen jastardan artıq bolmasa kem oqığan joq. Köpşiligi oqudı üzdik diplommen bitirdi. Demek, bizdiñ jastardıñ boyında bar osı talpınıs, qwlşınıs memlekettiñ damuı üşin fundament deuge boladı. Onı dwrıs äri tiimdi paydalana alsaq, bizge de sapalı, jaqsı qoğam qwruğa mümkindik bar. Tağı aytarım, bizde qalay desek te progress bar, qoğamnıñ belsendiligi artıp keledi, oğan ärtürli kommunikaciya qwraldarı, internet äser etip jatır. Bwl progresti ärkim özinşe qabıldauı mümkin, degenmen, progress degen sözdiñ özi pozitivti qabıldanadı ğoy, sondıqtan meniñşe özgersek degen jaqsı talpınıs bar. Biraq endi osını biz sayasi jüyede qalay aynaldıra alamız, memlekettik deñgeyde qoldanamız – bwl tağı da kürdeli mäsele, al oğan jauap beretin, ökinişke, bälkim quanışqa oray men emes.

- Europa jastarı men bizdiñ jastar arasında qanday ayırmaşılıqtı bayqaysız?

Negizi är qoğamnıñ deñgeyine baylanıstı boladı ğoy, köp mäsele. Eki taraptıñ jastarın salıstıratın bolsaq, biz bäribir de europalıq mentalitettegi wlt emespiz jäne olardıñ damu koncepciyası men qwndılıqtarı bizge say keledi dep ayta almaymın. Mwnda qoğamdıq qwndılıqtar eñ mañızdı mäsele şığar, sebebi bwl qoğamnıñ negizgi körsetkişi dep oylaymın. Mısalı, olarda ideologiyadan göri qoğamdıq qwndılıqtardı qalıptastırumen köbirek aynalısadı. Jastar belgili bir qwndılıqtarğa senedi jäne solardı wstanadı. Al, endi bizge keletin bolsaq, biz qalay desek te aziyalıq mentalitettegi halıq sındımız. Sol üşin de bizge tikeley europalıq mentalitetti qabılday qoyu öte qiın. Mısalı, bizde qate jasaudıñ qwnı tım auır degen jii aytıladı, bir qate jasasañ onı qoğamnıñ qabıldau qiın. Mwnda japondar da «bet joğaltu» degen bar, bizde de şamamen «ar-wyat» degen wqsas närse bar. Kelesi mısal, bizde äli de bireuge joq dep aytu qiın. Europalıq wstazdarımız aziya elderinde «joq» degen naqtı jauaptı estu qiın dep kületin edi. Endi bwl bizdiñ kemşiligimiz be, artıqşılığımız ba, kim bilsin, alayda bwl - bizdiñ bolmısımız. Bizde osı qwndılıqtar jüyesine köp män beru kerek degen oydamın. Al tikeley jastardıñ artıqşılıqtarı men kemşilikteri turalı aytatın bolsaq, bir närseni tüsinu kerek, eki taraptıñ jastarın salıstırudıñ özi artıq şığar. Sebebi, bizdiñ tuıp-ösken qoğamımız men olardıñ bastau alğan ortası mülde bölek. Solay desek te, neni qabıldap, neni üyrenemin degen swraq qoyuğa boladı. Meniñşe, ğılımğa degen talpınıs, naqtılıq degen sekildi olardan da alar twstarı köp. Dese de elimizdegi  jas azamattardıñ ambiciyasınıñ özin qarasañız keremet, «men bılay bolam», «bılay jasaymın» deytin armanşıl ekenin bayqaysız. Osı senimdi quattau bastı mäsele bolıp twr. Şını kerek, bireuler bwnı kemşilik deydi, meniñşe jaqsı qasiet. Kez-kelgen jastı qarasañ mıqtı, armanşıl, ambiciyası bar, biraq onı memleket qalay dwrıs paydalanadı, qalay dwrıs bağıt beredi, memlekettiñ müddesine qalay paydalanadı, bwl endi mülde basqa swraq.

- Bizdiñ jüye «Bolaşaq» tülekteri elge kelgennen keyin olardıñ memlekettiñ damuına qızmet etuine mümkindik berip otır ma?

Bwl «bolaşaqtıqtarğa» jii qoyılatın swraq jäne bwğan türli jauaptar bar. Sapalı jauaptar da biraz berilgen. Jalpı, qazir şamamen 12 mıñ «bolaşaqtıqtar» bar desek, onıñ barşası üşin men nemese basqa bireu jauap bere almaydı.

Bügingi jüyede «bolaşaqtıqtar» kelip eldi tolıq özgertip jiberedi degenge senu qiın sındı. Meniñşe, mına bir närseni de tüsinu kerek şığar, «Bolaşaqpen» oqıp kelseñ de sağan mümkindikti eşkim jasap bermeydi, öziñ jasauıñ kerek siyaqtı. Ärine, byudjet qarjısı jwmsalğan soñ onıñ qaytarımı da bar degen mäsele twradı. Osığan kelsek, «bolaşaqtıqtardıñ» şamamen 10-15 payızı ğana memlekettik qızmette şığar, qalğanı jeke salalarda jür. Bwl faktiniñ özi biraz närseni añğartsa kerek. Dese de memlekettik jüyeniñ özinde mınanday jaqsı tendenciya bayqaladı. Mısalı, «Bolaşaq» tülekterinen şıqqan Bauırjan Baybek, Altay Kölginov sındı azamattardıñ qızmetinen qarasañız tüpkilikti batıstıq model' demey-aq qoyayın, biraq aşıq, erkin jwmısqa degen wmtılıstı köresiz. Degenmen, ökinişke qaray memlekettik, sistemalıq deñgeyde jwmıstar az dep oylaymın. Bolaşaqtıqtar ğana emes, köp jastar memlekettik qızmetke asa qızıqpaydı, sebebi jalaqısı az. Al onımen qalay kün köresiz, äsirese Almatı men Astanada qiın. Osıdan keyin korrupciyamen küresimiz qalay dep aytuğa boladı. Mısalı, biz jii aytatın Singapurda memlekettik qızmetkerler korporativti sektordan kem qarjı almaydı. Sondıqtan da «bolaşaqtıqtar» tügili, elimizdegi sapalı mıqtı mamandardıñ özin memlekettik qızmetke tartu qiın. Bügin tüsinetinimiz, köpşilik jastar korrupciyadan aulaq bolğısı keletin sındı. Sebebi, sapalı jwmıs isteymin degenniñ ornına eldiñ byudjetine «qol salsañ», odan öziñe de elge de eşqanday payda joq ekenin qazirgi jastar tüsinetin deñgeyge aqırın bolsın kele jatırmız. Osı mäseleni tüpkilikti qarap, şeşu kerek şığar, sosın saual qoyuğa bolar, keyin tek «bolaşaqtıqtar» ğana eldi özgertedi degen bos närse dep oylaymın.

-Bizdiñ jüye «Bolaşaq» tülekteri elge kelgennen keyin de özine qaray tärbielep alıp jatır ğoy...

Biraz sarapşılar osını jii aytadı, qosılmasqa amal joq. Şını kerek, «bolaşaqtıqtardıñ» memlekettik sektordan köri jeke menşikte de jaqsı mısaldarı jetkilikti sındı. Kezinde Sayasat Nwrbek ağamız osığan qatıstı jaqsı saraptamalıq jwmıs äzirledi.

Negizi, sol saualnamağa qarasaq, «Bolaşaq» tülekteri özine jwmsalğan qarjını şamamen on jılda tabıs salığımen de qaytaradı eken. Sebebi, köpşilik «bolaşaqtıqtardıñ» elge oralğan soñ, jalaqısı ösedi, ortaşa aylığı qatelespesem osıdan üş jıl bwrın 300 mıñ teñgeniñ aynalasında bolğan.

Odan bölek, adam kapitalınıñ mañızdılığı twrğısınan qarasaq, ol jwmıs isteytin kompaniyanıñ tabısı artuı mümkin, al seykesinşe tabıs artsa memleketke töleytin salıq ta köbeyedi, salıq köbeyse byudjet artadı. Mine, osı twsına da nazar audaru kerek şığar.

Meniñşe, bizde tağı bir mañızdı mäsele, elimizde köp närsege ğılımi negizde qaramaydı.  Ğılım aralaspağan jerde kez-kelgen problema jaqsı, nätijeli şeşiledi dep ayta almaymın. Mısalı, biz talqılap otırğan mäsele turalı ğılımi twrğıda zerttegen saualnamalardı biz bilemiz be?! Men biletin tek bir ğana ğılımi jwmıs bar. «Bolaşaqtıqtar» elge qanday effekt berdi, ekonomikağa qanday üles qostı, Qazaqstannıñ jalpı işki öniminiñ ösuine qanday üles qostı?! Nege osını ğılımi jwmıs retinde qazir de zerttep körmeske?! Şını kerek, ğılımi negiz bolmayınşa biz «Bolaşaq» tolıqqandı ob'ektivti bağa bere almaymız.

Sosın, bwl bağdarlamanı tek qana osı twrğıdan qaramau kerek şığar. Öziñiz bilesiz, ötken jılı elimizde «ruhani jañğıru» jii aytıldı, sol maqalanıñ eñ negizgi twsı bilimniñ saltanat qwruı men sıni oylay biletin azamattardıñ qalıptasuı dep oylaymın. «Bolaşaqtıqtarğa» bağa bergen kezde osı ekeuin de wmıtpau kerek sındı. Memlekettik deñgeyde aytpağanda, damığan eldiñ mädenietimen,  qwndılıqtarımen tanısıp kelgennen keyin meniñ balama beretin tärbiem de özgerip jatır. Qarapayım mısal, özim balamnan qanday bağa aldıñ emes, ne üyrendiñ dep swraymın.  YAğni, memlekettiñ mağan bölgen qarjısı tikeley özime ğana emes, meniñ otbasıma, aynalamdağı ortama, dostarıma da  äserin beredi dep oylaymın. Memleket adamdardan qwraladı, sondıqtan da memleket özgeru üşin adamdar özderinen bastauı tiis degen qağidatpen kelispeske amal joq. Birden qoğam özgerip kete saluı - özim asa senbeytin närse.

Ağılşındarda bir jaqsı söz bar, «step by step» deytin, sol sındı aqırın bolsın özgeris keledi degen oydamın. Mısalı, «Ruhani jañğırudıñ» negizin bilesiz be?! Bastı maqsat – bäsekege qabiletti elderdiñ qatarına kiru. Osığan deyin industrialdı bağdarlama sındı biraz ekonomikalıq reforma jasap kördik. Asa nätijeli bolmadı. Adamnıñ sanası özgermey jasalğan eldegi reformalardıñ köbi sätsiz bolmaq. Batıstıñ bizden alğa ketkeni qoğamnıñ özine baylanıstı. Atalmış jayt ekonomikağa tikeley äser etetinin tüsinu kerek. Sondıqtan osı mäselege kelgenimizge quanıştımın, biraq ökinişke oray onı jüzege asıru ekinşi mäsele. Dese de elde osınday oydıñ qozğaluı - jaqsı ürdis.

- Bayqaysız ba, Qıtay qazan ayında ötken qwrıltay kezinde tura osığan wqsas jobanı qolğa aldı. YAğni, memleket köleminde wlttı modernizaciyalau...

Negizi, «Ruhani jañğıru» degennen köri «Modernizaciya obşestvennogo soznaniya» degen orısşa atauı naqtı mänine jaqın keledi. Qıtaydıñ mwnday twjırımğa kelui zañdı närse, sebebi älemdik liderlikke wmtılğan, bügingi poziciyasın wstauğa talpınğan eldiñ jayı tüsinikti. Al bizge kelsek, territoriyası keñ elde 18 mln halıq ğana twramız, keyde oylaymın, qazir bizge tek sandı emes, sapanı da qualau kerek şığar. Sebebi, älemde bolıp jatqan jañalıqtar, özgerister, ğılımi progress bizdi san emes sapa qualauğa da itermelep jatır. Ärine biz sanğa da mañızı bar, biraq sol Afrikada milliondağan halqı bar elderdi köresiz, sol siyaqtı bolıp qalmasaq degen oyım bar. Bwl twrğıdan qarağanda biz sanmen birge sapağa basa män beruge tiispiz.

Meniñ jeke senimim, Qazaqstanda köp mäseleniñ şeşimi - bilim salasında. Qazaqstanda bilim reformasın retke keltirmey qiın. Batıstan bir tüsingenim barlıq elderi sapalı bilim  beruge qattı män beredi. Britaniyanıñ özi Finlyandiyanıñ bilim reformasına qızığuşılıq tanıtıp jatır. Qazir olarda balalardı jastayınan ortağa beyimdilikke üyretu negizge alınadı. Qarasañız, 7-8 sınıpqa deyin balalarğa bağa qoymaydı, kerisinşe mektep olardı qoğamğa beyim etip tärbieleuge tırısıp jatır. Salıstıra aytsaq, bizde jastar mamandığın jii auıstıradı degen pikirler bar. Mwnı büginde özim asa problema dep qaramaymın, qoğamğa beyimdelip, özi qalğan käsippen aynalısıp jatsa bwl problema emes, kerisinşe jaqsı boluı mümkin. Batısta keybir universitetter oquğa eşbir attestat, diplomsız da magistraturağa qabıldaytın deñgeyge kelip jatır. Sondıqtan bizge de köp närsege fundamentaldı türde degen közqarasımızdı özgertuge tura keledi.

- Endigi swrağımdı jastar sayasatı turalı qoyğım kelip otır. Qazirgi elimizdegi jastar sayasatın qalay bağalaysız? Europada qanday täjiribeler bar?   

Senesiz be, jastar sayasatı turalı aytıp, aytıp endi mülde aytqım kelmeytin adammın deuge boladı. Soñğı bir bir maqalamda «jastar sayasatınıñ bastı maqsatı – bizdi tezirek qartaytu» dep jazıp edim. Bwyırsa, mine osı jıl elimizdiñ zañı boyınşa belgilengen kategoriyadağı jastar qatarınan ötkeli otırmın. Bizde osıdan jeti-segiz jıl bwrın köterilgen problemalardı qazir de özekti dep aytuğa boladı.

Derbes ministrlik qwrıldı, qwlşınıs bar, bwl jwmıstıñ basına şetelderde bilim alğan jaña buın kelip jatır. Dese de jastar sayasatına degen tüsinik sol qalpı qalğanday äser beredi. Britaniya jaylı jii aytqan soñ sol eldiñ mısalın keltirsek. Birinşiden, jastar mäselesiniñ şeşimi bilim salasında dep qaraydı. Sebebi, sapalı bilim alğan adam qoğamda ornın taba aladı, kürdeli problemalardı tudırmaydı, bastısı özin damıta aladı, köpşiligi jwmıs tabadı Qarasañız, qazir Qazaqstan jastarında üş negizgi problema bar. Äueli, sapalı bilim alu, keyin jwmıssızdıq, sosın baspana mäselesi. Bizdegi jastar sayasatı turalı zañ da naqtı iske bağıttalğan emes. Kezinde M. Tinikeev jastardıñ twrğın üy mäselesin osı zañ arqılı retteyik degen wsınıstı ortağa qoyğan. Biraq qabıldanbadı, bwl zañnıñ tikeley jwmıs jasamaytının biraz azamat biledi.

Aytılğan üş mäselege qayta oralatın bolsaq, osığan qatıstı Almatıda jaqsı bastama köterildi. Äkimdik qarjı bölip, «Twrğın üy qwrılıs jinaq bankpen» kelisim arqılı baspana mäselesimen şeşudi alğa qoydı. Ülgi alatın mısal. Qazir özgerdi me bilmeymin, osıdan üş-tört jıl bwrınğı mälimet boyınşa, jas otbasılardıñ 80 payızında baspana joq degen körsetkişter bolğan. Äleumettik mäsele otbasınıñ twraqtılığına äser etetin negizgi faktordıñ biri, bwl bir jağınan jas otbasılardıñ ajırasu faktileriniñ köbeyuine de ıqpal etedi dep oylaymın. Ärine, eñ bastı sebep emes şığar, alayda jeke baspanası, bolaşaqqa senimi joq otbası qalay twraqtılığın saqtap twra almaq?! Qiın.

Bälkim bireu keliser, kelispes, özim elimizde jastar sayasatı basqarmaları kerek emes dep oylaymın. Almatı, Astana sekildi studenttik iri qalalarda bolmasa, basqa aymaqtarda onıñ funkciyasın tüsinu özime qiın. Şın mänisinde « Jas Otan» atqaratın qızmetti qaytalaytınday äser qaldıradı. Älbette, jastar basqarmasına jauaptı keybir azamattardıñ jaqsı jwmıstar atqarıp otırğan bilemin, tikeley äkimge kirip, jastardıñ mäselesin qorğaytın jayttardı da kördik. Alayda bwl üşin de derbes basqarma wstaudıñ qajeti joqtay körinedi.

Wlıbritaniyadağı jağdaydı ülgi etetin bolsaq, jastardıñ arasındağı şeşilmey jatqan keybir mäselelerdi kimge tapsıru kerek?! Onı jastarıñ özine, yağni jastar wyımdarına tapsırsa äldeqayda tiimdi bolar edi. Britaniyada köbine solay jwmıs isteydi, türli jastar wyımı qwrılıp, olar belgili bir problemalardı sätti şeşip jatsa ükimet tarapınan granttar beriledi. Tikeley jwmıstarmen memleket aynalıspaydı, sebebi memleket qalay desek te - naşar menedjer. Bizde de qanşama belsendi jastar men olardıñ wyımdarı barşılıq. Ärine, olardıñ problemalar da köp, biraq memleket jastar wyımdarınıñ ösuine ıqpal etui kerek, keyin osı wyımdardı kötere alsaq, granttıq twrğıda qarjı bölsek, olardıñ jobalarına kömektese alatın bolsaq, bwl köp problemalardıñ şeşimi bolatın edi. Qazir elimizdegi osı bağıttağı mısal retinde «Azamattıq bastamalardı qoldau ortalığın» aytıp ötsek boladı.

Meniñşe, qarajattı jastar wyımdarına jastar basqarmasınsız da taratuğa boladı, al oblıs nemese qala basşılarınıñ ideologiya jönindegi orınbasarın osı mäselege tikeley jauaptı etip bekitse tiimdi bolar edi degen oydamın. Keyin onıñ esebin qarastırudı bizde äli de tiimdi paydalana almay jürgen organnıñ biri prezident janındağı jastar sayasatı jöninde keñeske tapsırsa jön. Prezident janında keñester köp emes, sonıñ biri jastarğa qatıstı boluı da atalğan taqırıptıñ mañızdı ekeni bildiredi. El halqınıñ 27 payızı jastar, demek bwl - ülken küş. Söz soñında aytqım keletini, bizde äli de bir  naşar közqaras, wstanım bar sındı, sın, qarsı pikir aytsañ onıñ jeke basına nemese qanday da bir jeke müdde üşin sınğa alıp jatqanday qabıldaydı. Osı psihologiyanı özgertu kerek sekildi.

- Äñgimeñizge rahmet!

“The Qazaq Times”