Twñğış qazaq qwrıltayında bas qosqandar. Foto: Qazaq Alemi

1990 jılı 25 qazanda qabıldanğan «Memlekettik egemendik turalı Deklaraciyada»: «Qazaq SSR Respublikası barlıq şeteldegi qazaqtarğa qamqorlıq jäne olardıñ öz tarihi otanına oraluına jağday jasaydı» dep jazılğan. Alayda basında jaqsı bastalğan osı is soñğı jıldarı bäseñdep ketti.

Sırtqı sayasat bağıtında şeteldegi qazaqtar jaylı zañdı twrğıda bekitilgen normalar bar. Aytalıq, 2014 jılı 21 qañtarda № 741 «Qazaqstan Respublikası sırtqı sayasatınıñ 2014-2020 jıldarğa arnalğan twjırımdamasında» QR-nıñ sırtqı sayasatı maqsattarınıñ biri retinde, şet elderde Qazaqstan azamattarı men zañdı twlğalarınıñ qwqıqtarın, olardıñ otbasılıq jäne iskerlik müddelerin qorğau, şet elderdegi qazaq diasporasına jäne qazaq tiline qoldau körsetu turalı jazılğan. Qazaqstan özge elderde twrıp jatqan qandastarımızdı qorğau, mädenietin, tilin damıtu bağıtında äreket jasap keledi. Bwl turalı belgili diplomat, qoğam qayratkeri Saylau Batırşa-wlı bılay deydi:

«Özge elderdegi qazaq diasporasın qoldau Konstituciyada körsetilgen. Bwl sırtqı sayasat koncepciyasında jäne basqa zañdarda da qamtılğan. «Düniejüzilik qazaqtar qauımdastığı» qwrıltayında jaqsı şeşim qabıldanğan. Alayda keybir şeteldegi elşilikter bwl bağıtta belsendi qızmet atqarıp otırğan joq. Şeteldegi qandastarımızdıñ eñ bastı mäseleleriniñ biri – öz otanına oraluı. Biz olardı Qazaqstanğa qaytaru barısında diplomatiyalıq twrğıda kemşilikterge jol berip aldıq. Mäselen, Qıtayda twratın qazaqtardıñ QR-dıñ Ürimji qalasındağı pasporttıq-viza böliminde kezdesken qiındıqtarın aytuğa boladı. Qazaqstanğa kiretin viza aştıru üşin aylap kezek kütken qandastarımızdıñ mäselesi osığan dälel. 2004 jılı ministr Q. Toqaevqa kirip, sırtqı ister ministrliginde qazaq diasporası mäselesimen şwğıldanatın bölim qwru kerektigin şeştim. Bwl älemdik täjiribe. Oğan dälel retinde Resey sırtqı ister ministriniñ bir orınbasarına şettegi otandastarmen jäne orıs diasporasımen jwmıs isteu jüktelgen. Reseyden tıs jürgen orıstardıñ sanı köp, biraq olar salıstırmalı türde aytqanda, bükil orıstardıñ 7–8%-ın qwraydı. Al qazaqtardıñ 30%-ğa juığı elden tıs jerlerde ömir sürip jatır. Osı mäselege memlekettik twrğıda män berip, Q. Toqaev SİM-de şeteldegi qazaq diasporasımen jwmıs isteu bölimin aştı. Ökinişke qaray, ol basqa qızmetke ketkennen keyin atalğan bölim jabılıp qaldı. Älem qazaqtarınıñ mäselesin qaraytın bir memlekettik ortalıq bolmay qaldı».

S.Batırşa-wlı şette twratın qazaqtar üşin osınday eleuli eñbek siñirgen twlğa. Al, diplomattıñ alğaşqı qazaq qwrıltayınıñ qalay ötui turasındağı mına bir jan süyinterlik qızıqtı äñgimesi elelui tarihi oqiğağa aynaldı desek artıq emes. Bwl jaylı «Täuelsizdik jolındağı diplomatiya» kitabında bılay bayandalğan.

Avtor.: Azattıqtıñ alğaşqı jıldarındağı eleuli tarihi oqiğalardıñ biri – älem qazaqtarınıñ birinşi qwrıltayınıñ ötui. Siz ministrdiñ orınbasarı retinde qwrıltayğa belsendi atsalısıp, abıroymen ötuine üles qosqanıñızdı bilemiz. Rwqsat bolsa, alqalı jiınnıñ qalay ötkeni turalı öz auzıñızdan estigimiz keledi?

S. B.: Elbasımız N.Ä. Nazarbaevtıñ bastamasımen 1992 jılğı 29 qırküyegi men 3 qazan aralığında şeteldegi qazaq diasporasınıñ basın qosıp, Almatı qalasında Düniejüzilik birinşi qazaq qwrıltayı ötkizildi. Ayta keterligi, bizden bwrın täuelsizdik alğan ukrain, belarus', latış, gruzinder jäne basqalar älemge şaşırap ketken öz qandastarın şaqırıp, s'ezin ötkizgen, tipti Resey Federaciyası qwramındağı tatar, noğay, başqwrttar da qwrıltayların ötkizdi. Biz ädettegidey aynalamızğa jaltaqtap, şetelderdegi ağayındardı basqalardıñ soñınan qwrıltayğa şaqırdıq. Älem qazaqtarınıñ basın qosqan auqımdı jiınğa Özbekstan, Qıtay, Moñğoliya, Resey, Qırğızstan, Türikmenstan, Ukraina, Belorussiya, Türkiya, Auğanstan, Iran, Germaniya, Franciya, Şveciya jäne tağı basqa elderden, barlığı 33 elden 800-den astam qazaq keldi. Qwrıltay joğarı därejede ötti. Qazaqstannıñ täuelsiz memleket bolğanın öz közimen körgen qandastardıñ quanışında şek bolğan joq. Düniejüzi qazaqtarı ökilderiniñ bas qosıp, auqımdı qwrıltayğa qatısuı bizdiñ de ruhımızdı ösirip, täuelsizdigimiz beki tüsetin boldı ğoy dep özegimiz jarıla quandıq.  Bwl şarağa ükimettik komissiya qwrılıp, Sırtqı ister ministrligi qatısıp, şeteldegi elşilikterimiz qwrıltayğa keletin qandastardıñ vizaların aşıp berdi. Dayarlıq jwmıstarı barısında qwrıltayğa on kün qalğanda, mağan Prem'er-ministrdiñ orınbasarı M. Joldasbekovtıñ kömekşisi Qırımbek Köşerbaev habarlastı. Men ol kezde Sırt qı ister ministriniñ mindetin atqaratın edim. «Säke, qwrıltaydı ötkizu jwmıstarına baylanıstı kezekti jinalıstıñ komissiya müşesi retinde keliñiz», – dedi. «Jiınnıñ kün tärtibi qanday?» – dep swrap edim, ol: «qwrıltaydıñ soñın respublikada twratın basqa wlt ökilderin qatıstırıp, Ortalıq stadionda wlttardıñ dostıq şeruine jalğastıru, gala-koncert ötkizu turalı talqılanadı», – dep habarladı. Mwnı estip tañ qaldım. Qazaqtar qwrıltay ötkizip bölinip jatır demes üşin basqa wlttardıñ da köñilin aulap, än-bi şeruin ötkizbekşi eken. YAğni, düniejüzi qazaqtarı qwrıltayınıñ ayağı «halıqtar dostığı» degen is-şarağa aynalıp ketkeli twr. Onda qwrıltaydıñ maqsatı özgerip, därejesi tömendep ketedi ğoy. Söytsem, bwl mäsele boyınşa mädeniet ministrligine, oblıs äkimderine sol öñirde twratın diasporalardıñ ansambl', änşi-bişilerin Almatığa alıp keluin tapsırıptı. Dostıq şeruin qwrıltayğa qatısqan qazaqtar da tamaşalaydı dep josparlanğan. Sonda qwrıltay ülken stadiondağı mıñdağan adamnıñ qatısuımen teatrlandırılğan qoyılımnıñ tasasında qalıp qoymaqşı.

Men bwğan kelispeytinimdi bildirip, Joğarğı Keñestiñ deputatı jäne ükimettegi wltaralıq kelisim bölimin basqaratın Äbiş Kekilbaevqa qoñırau şaldım. Äbekeñe jağdaydı tüsindirip, äreñ qol jetkeli otırğan qwrıltaydıñ soñın, basqa etnostardıñ şou koncertine aynaldırıp, stadiondağı şerumen joqqa şığarıp alatınımızdı ayttım. Qwrıltaydıñ maqsatı bölek, al dostıq taqırıbı bwl müldem basqa. Dostıqtı nığaytu şaraların basqa künderde de ötkize beruge bolatının ayttım. Ol kisi sözimdi ayağına deyin tıñdadı. Sosın «aytqanıñ dwrıs qoy, Säke, biraq şeşim qabıldanıp ketipti», – dedi. Mına sözge şirığıp qalğan men «Äbeke, dwrıs ekenin özim de bilemin, siz meniñ sözimdi qwptap qana qoymay, birigip äreket jasayıq. Sağat törtte jinalıs boladı, sol kezde meni qoldauıñızdı swraymın», – dedim. Alayda ol kisiden qoldau tappadım. «Endi şeşim qabıldanıp qoysa, amal joq ötkizemiz», – dedi. Sodan keyin Mädeniet ministri Erkeğali Rahmadievke telefon soğıp, jağdaydı tolıq tüsindirdim. Ol kisi meniñ aytqanıma qosılıp, bügingi jinalısta stadiondağı şerudi boldırmaudıñ äreketin jasauğa kelistik. Jinalıstan bwrın ministrmen ükimet üyinde kezdesip, ne aytatınımız turalı aqıldasıp aldıq. Qwrıltayğa kelgen adamdar men dostıq şeruine qatısatındardıñ bärine Almatıda qonaqüy jetispeydi.

Alayda ükimet basşılığı sıymağandardı jataqhanağa, tipti kiiz üyge jatqızıñdar depti. E. Rahmadiev stadionda «dostıq şerui şarasına dayın emes ekenimizdi, suıqta kiiz üyde qonğan ärtisterdiñ öner körsete almaytının aytatın boldı. Al men dostıq şeruin ötkizudiñ qajet emestigin sayasi jağınan tüsindiretin boldım. Jinalıs bastalıp, M. Joldasbekov söz aldı. Şetelden keletin qazaqtarğa respublikamızdağı wlttar dostığın körsetip, bereke-birligimizdi paş etip, sol arqılı özge wlttardıñ da köñilin aulasaq degen pikirlerin ayttı. Köpşilik Mırzekeñdi qoldap, bas şwlğıp otır. Bizge birden qarsı şığuğa bolmaydı, türli jağdaylardı sıltau etip, şerudi boldırmau kerek. Söz ministr E. Rahmadievke kelgende ol kisi dayındıqtıñ az ekenin, uaqıttıñ tığızdığın ayttı. Oblıstan keletin ärtisterdi ornalastıru qiındığın alğa tarttı. Onıñ bwl uäjin ükimet basşısınıñ orınbasarı jäne basqa komissiya müşeleri tıñdamadı. Jiınnıñ soñında men söz alıp, qwrıltayğa keletin qonaqtarımız özge memlekettiñ azamattarı, olardıñ qauipsizdigin, qwjat jwmıstarın şeşu ministrliktiñ qwzırında ekenin ayttım. Bizge deyin orıstar men ukraindar eki ret s'ezd ötkizdi. Täjik, türikmen, qırğızdar da qandastarın şaqırıp, bastarın qostı. Bwl jalpı älemdik täjiribe. Odan qorqıp, basqa wlttardıñ köñiline qayau tüsirip alamız, – dep alañdauğa negiz joq. Dostıq, tatulıq bärimizge kerek, biraq wlttar ıntımaqtastığı şeruin qwrıltaymen qatarlastırıp ötkizu ne üşin qajet? Kerisinşe, qwrıltaydan alğan äserin joğaltıp, jinalğan qandastarımızdıñ köñilin basqa jaqqa audarıp jiberedi. Men osılardı aytıp, stadionğa beker ondağan mıñ halıqtı jinap, «dostıq şeruin» ötkizuge qarsı şıqtım. Al respublikada twratın halıqtardıñ dostığın nığaytuğa jıldıñ basqa 365 küniniñ birinde ötkizsek te uaqıt jetedi. Eger qazaqtar qwrıltayımen birge şerudi qabattastırıp ötkizetin bolsaq, şetelden kelgen qonaqtarğa külki bolıp, wyatqa qalamız», – dep qarsılığımdı aşıq bildirdim. N.S. Hruşev pen L.I. Brejnev el basqarğan kezde «halıqtar dostığı» degen jalañ wranmen D. Qonaev stadionğa är wlt ökilderin jinap, teatrlandırılğan qoyılım jasap, şeru ötkizetin. Täuelsizdigimizdi alıp, düniejüzi qazaqtarı ökilderiniñ basın qosqalı otırğan tarihi oqiğada sovet ükimetinen qalğan sarqınşaqtı qayta jañğırtudıñ qajeti qanşa?!

Aytılğan mäselelerge M. Joldasbekov köñil audarmay, jiındı qorıtındılamaq boldı. Sol kezde men: «Mırzeke, Prezidentke bizdiñ pikirimizdi tolıq jetkiziñiz. Mädeniet ministri stadionda teatrlandırılğan qoyılım ötkizetin mümkinşiliktiñ joqtığın ayttı, men sayasi twrğıdan tiimsizdigin ayttım. Alğaşqı ret şetelden kelgen qandastarımızdıñ basqosuın basqa is-şaralarmen aralastırıp jibergenimiz wyat bolar. Osı sözderimizdi Prezidentke naqtı jetkiziñiz», – dedim. Mırzekeñ jiındı ayaqtap, bärimiz tarqastıq. Şığıp bara jatsam Qadır Jetpisbaev degen rejisser jaqın dosım: «Sen ne istediñ, bärin qwrttıñ ğoy, endi jwmıstan ketesiñ. Al teatrlandırılğan qoyılım bolmasa, men aqşadan qağılatın boldım», – dedi renjuli keyippen. Öytkeni ol qoyılımnıñ bas rejisseri bolıp belgilenipti.

Jinalısta ündemegenimen, sırtqa şığa biraz adamdar qolımdı qısıp, «dwrıs jasadıñız, aytuğa batpay otır edik, orındı mäsele köterdiñiz» dep rizaşılıqtarın bildirdi. Erteñinde M. Joldasbekovtıñ kömekşisi Q. Köşerbaev habarlasıp, stadiondağı teatrlandırılğan qoyılımnıñ bolmaytının ayttı. M. Joldasbekov «Mädeniet ministri E. Rahmadiev pen Sırtqı ister ministriniñ mindetin atqaruşı S. Batır şa-wlı qarsı bolıp jatır dep, bizdiñ pikirimizdi Prezident N. Nazarbaevqa jetkizipti. Sonımen, «biter istiñ basına, jaqsı keler qasına» demekşi, Nwrekeñ bizdi qoldap, stadiondağı dostıq şerudi toqtattı. Söytip, Düniejüzi qazaqtarınıñ birinşi qwrıltayın abıroymen ötkizdik. Qwrıltaydıñ soñında qandastarımızdıñ qwrmetine qazaq tilinde ülken koncert berildi. Olarğa Qazaqstannıñ tarihi-mädeni orındarın körsetip, eldi aralattıq. Qazaqtıñ ruhı tasıp, köñili şalqığan märtebeli qwrıltay, wlan-asır basqosu boldı. Qwrıltaydıñ bas ştabına jetekşilik etken ükimettiñ işki sayasat bölimin basqarğan Altınbek Särsenbaywlı jaqsı qızmet atqardı, keyin ol ministr boldı. Qonaqtarğa Almatı restoranında Prezidenttiñ atınan qonaqası berildi. Mol dastarhan jayılıp, köp adam jinaldı. Qwrıltayğa kelgen Reseydiñ Kemerovo oblısınıñ halıq deputattarı keñesiniñ basşısı, qandasımız Aman Töleevpen bir üstelde otırdıq. Äñgime barısında oğan qazaqşa söylep, ol orısşa jauap berip otırdı. Men oğan qazaq tiliniñ 1989 jılı memlekettik til märtebesin alğanın, äri qaray da qoldanıs ayası keñeye tüsetinin tüsindirdim. A. Töleev aytqanımdı ıqılaspen tıñdap, memlekettik til sayasatınıñ dwrıs ekenine qoldau bildirdi. Sırtta jürgen soñ ana tiline şorqaq ekenin aytıp, kelesi qwrıltaydıñ minberinde taza qazaqşa söyleymin dep uäde berdi. A. Töleev täuelsizdik alğan jıldarı, eger elge qızmetke şaqıratın bolsa, qaytuğa nieti barlığın bildirdi. Şette jürse de qazaq ekenin wmıtpağan, tarihi otanına qamqorşı Aman Moldağazıwlı – maqtanış etuge twralıq azamat. Ol Resey Federaciyasınıñ sayasi jäne ekonomikalıq jağınan twraqtı, twrğındarınıñ äleumettik jağdayı ösip kele jatqan ölke Kemerovo oblısın biliktilikpen basqarıp otır.

Solayşa, Düniejüzi qazaqtarınıñ birinşi qwrıltayı joğarı deñgeyde ötti. Qatısuşılar riza bolıp, täuelsizdiktiñ ruhın şınayı sezinip qayttı. Al, Erekeñ, Erkeğali Rahmadiev ministr kezinde birinşi bolıp 1993 jılı Mädeniet ministrligin tolığımen memlekettik tilge köşirgen bolatın. Ol kisi öner qayratkeri ğana emes, ülken memlekettik twlğa. Memlekettik sıylıqtıñ iegeri, ataqtı kompozitordıñ muzıka önerine, mädenietine qosqan ülesi orasan zor. «Qamar swlu», «Alpamıs» operaları, Abaydıñ öleñderine jazılğan romanstarı tıñdauşıların baurap aldı. «Abılay han» attı eki bölimdi epikalıq operası bar. Soñğı ret Erekeñmen Astanada ötken Düniejüzi qazaqtarınıñ  üşinşi qwrıltayında kezdestim. Jasınıñ wlğayıp qalğanına qaramay, delegattar ornalasqan qonaqüyde qandast armen jüzdesip jür eken. Sonda Birinşi qwrıltaydı eske tüsirip, swhbattastıq. Ol kisi ömiriniñ soñına deyin eldik mwrat jolında eñbek etken qayratker.

«Täuelsizdik jolındağı diplomatiya» kitabınan

Avtorı Mwrat Almasbekwlı

"The Qazaq Times"