ورتالىق ازيا: تاريحي، ساياسي جانە ەكونوميكالىق مۇددەلەر اياسىندا

 ادامزاتتىڭ دامۋ تاريحىنداعى VII-X عاسىر جىبەك جولىنىڭ داۋرەندەگەن كەزەڭى ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىمەن تاريحتا قالدى. مىنە وسى كەزەڭدە  ورتالىق ازيا گەوگرافيالىق ەرەكشەلىگى ارقاسىندا شىعىستا قىتاي مەن باتىستا ۆيزانتيانى جانە  اراب دۇنيەسىن ءبىر-بىرىمەن جالعاستىرعان ۇلكەن گەوەكونومميكالىق ايماققا اينالعان بولاتىن. قىتاي ايماقتىڭ (ورتالىق ازيانىڭ) سىرتقى ەكونوميكالىق لوكوموتيۆى جانە عىلىم مەن تەحنولوگياسىنىڭ قاينار كوزى بولدى. الايدا، XVI عاسىرداعى تەڭىز جولدارىنىڭ پايدا بولۋى «ۇلى جىبەك جولىنىڭ» اسەرىندە پايدا بولعان الەمدىك ساۋدانىڭ قۇرلىق جولىنىڭ تاعدىرىن شەشكەندەي بولدى. تەڭىز جولدارى ساۋداسى دامىپ، قۇرلىق جولىنىڭ ساۋداسى ىعىسا باستادى. بۇعان تەڭىز قاتىناسىنىڭ نارقىنىڭ تومەن ءارى قاۋىپسىز بولۋىنىڭ دا اسەرى بولدى. سونىڭ سالارىنان اتالمىش ءوڭىر دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا نارىعىنان بىرتىندەپ تىسقارى قالدى دا، ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق  تۇرعىدا وقشاۋلانىپ قالدى. بىراق، تاريحي ەكونوميكالىق ءارى ساۋدا جولى دامىعان بۇل ولكە كىشى ازيا مەن ورتا ازيانى قىتايمەن بايلانىستىرعان  سان-سالالى قارىم-قاتىناسىن تۇبەگەيلى جوعالتقان ەمەس. تاياۋ زامان تاريحىن پاراقتايتىن بولساق، انگليانىڭ ءوزى اتالعان ايماققا ىقپال ەتۋ ءۇشىن ءبىراز بەلسەندى قادامدار جاسادى. ودان سوڭ  ورىس ەكسپەديتسيالارىنىڭ ءىس-قيمىلدارى كۇشەيدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ، گەرمانيا، فرانتسيا، جاپونيا، اقش جانە باسقا دا باتىس ەلدەرىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى كوپتەپ كەلىپ، ءوز ماقساتى ءۇشىن جۇمىستارىن بەلسەندى جۇرگىزدى. بۇل وركەنيەتتەن الىس جاتقان ىشكى ازيالىق بەيتاراپ ايماقتىڭ قوعامدىق ءومىرىن كۇردەلەندىرىپ جىبەردى.

ورتا ازيا وسىنداي وقشاۋ قالعان ۋاقىتتا الەمدىك وركەنيەتتەن ارتتا قالا باستادى. بۇرىنعى جەتىستىكتەرىن وركەندەگەن زامان اعىسى باسىپ كەتتى. مىنە وسى كەزەڭدە (XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا) ءبىرشاما دامىعان رەسەي يمپەرياسى بۇل ايماقتى ءوز قۇزىرىنا الا باستادى. وسىدان باستاپ ايماقتىڭ قىتايمەن ەكونوميكالىق بايلانىستارىنىڭ ورنىن رەسەي الماستىرا باستادى. الايدا، بۇنداي وزگەرىستەر ايماق ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىنا مۇلدە ءتيىمسىز بولدى دەپ ايتۋ ارتىق بولار ەدى. كەرىسىنشە بەلگىلى ماننەن الىپ قاراعاندا، ايماقتاعى حالىقتىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستارىن قايتادان دامىتۋىنا مۇمكىندىكبەردى دەۋگە بولادى.

زامان اعىسىنىڭ وزگەرىسى پاتىشالىق رەسەيدىڭ كۇيرەۋىنە اكەلدى. مىنە وسى تۇستا ورتا ازيانىڭ بەلسەندى ازاماتتارى ۇلتتىق يدەولوگيانى تۋ ەتىپ ءوز رەسپۋبليكالارىن قۇرۋ جولىنا ءتۇستى. بىراق، كەڭەستىك بيلىك ولاردىڭ ويىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. ناتيجەسىندە رەسەي جانە ورتا ازيا ساياسي-ەكونوميكالىق جۇيەسى قالىپتاستى. دەسەدە، كوممۋنيستىك يدەولوگيا ايماق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرىن كۇيرەتسەدە،  ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ دامۋىنا تىڭ سەرپىن بەردى. العاشىندا قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعان كەڭەستىك بيلىك 1960 جىلداردان باستاپ اراداعى بايلانىستى ءۇزدى. سالدارىنان قىتاي مەن ورتالىق ازيانىڭ ەكونوميكالىق بايلانىستارى ءىس-جۇزىندە ىسكە اسپادى. تەك، ولار تاۋەلسىزدىككە قولى جەتكەن سوڭ عانا ايناالاسىنداعى ەلدەرمەن بايلانىس ورناتا باستادى. مىنە وسى كەزدە رەسەي فەدەراتسياسى كەڭەس وداعىنىڭ مۇراگەرى تۇرعىسىنان  ايماقتىڭ كوش باسشىلىق ورنىن بىرتىندەپ بوساتا باستادى. وسى تۇستا ورتالىق ازياداعى تاۋەلسىز 5 مەملەكەت بىرىنەن سوڭ ءبىرى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن  اراداعى ەكونوميكالىق قاتىناستاردى دامىتۋعا جول اشتى.

ورتالىق ازيانىڭ تاريحتان بەرى وسىنداي يمپەريالاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتۋى – ونىڭ ەۋرازيانىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان ماڭىزدى گەوگرافيالىق ورنى جانە مول تابيعي رەسۋرستىق الەۋەتىنىڭ بولۋىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. بەس ەلدىڭ جالپى جەر اۋماعى 4,0017 ملن ​​كم², 2018 جىلعى مالىمەت بويىنشا حالىق سانى 72,4994 ملن ادام. تىعىزدىعى 18,47 ادام. ۋربانيزاتسيا دەڭگەيى 48,16%.  ءجىو كولەمى  277,420 ملرد اقش دوللارى، جان باسىنا شاققانداعى ءجىو 3826,45 اقش دوللارىن قۇرايدى. ال ايماقتىڭ  تابيعي رەسۋرستىق الەۋەتىنە كەلەر بولساق، اسا باي. جۇيەدەن، مۇناي، تابيعي گاز، قارا جانە ءتۇستى مەتاللدار قورى مول. بۇل ابزالدىلىق جاعداي تاۋەلسىز ەلدەردىڭ دامۋىنا ءوزىنىڭ اسەرىن تيگىزدى. سەبەبى، وداق كۇيرەگەن سوڭ جاس تاۋەلسىز ەلدەر ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدا داعدارىسقا تاپ بولدى. كۇندەلىكتى تۇرمىستىق تەحنيكا مەن كيىم-كەشەك تاپشى بولا باستادى.

بىراق ايماق ەلدەرى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ، ساياسي، ەكونوميكالىق، قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان بەلسەندى ەڭبەك ەتتى. ازدى-كوپتى ناتيجەلەرگە دە يە بولدى. الايدا، اينالاسىنداعى ىقپالدى ەلدەردىڭ اسەرىنەن قۇتىلىپ كەتكەن جوق. بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەجۇزىنىڭ گەوەكونوميكالىق جانە گەوساياسي جۇيەسىنە اسەر ەتىپ وتىرعان ساناۋلى ەلدەر بار. ءبىز ولاردىڭ قاتارىنا قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى (قحر), رەسەي فەدەراتسياسى (رف), امەريكا قۇراما شتاتتارى (اقش), ءۇندىستان رەسپۋبليكاسى، تۇركيا رەسپۋبليكاسى، يران يسلام رەسپۋبليكاسى  قاتارلى ەلدەردى جاتقىزامىز. سونىمەن بىرگە، اتالمىش ءوڭىر ءۇشىن ماڭىزدى ءبىر ەل بار. ول - اۋعانستان يسلام امىرلىگىدە (اۋعانستان). ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ايماقتاعى ىقپال ەتۋ باسەكەسىنە تالداۋ جاساپ قارايتىن بولساق، بۇل باسەكەلەستىك نەگىزىنەن اقش، رەسەي، قىتاي ەلدەرى اراسىندا وتە بەلسەندى ءجۇرىپ جاتقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ماسەلەن، بىزگە كورشى قحر الىپ قارايتىن بولساق، ول ەلدى زەرتتەۋ قازاقستان جانە ورتالىق ازيا  ەلدەرى ءۇشىن اسا وزەكتى بولىپ تابىلادى. سەبەبى، بۇل ەلدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى وسى وڭىردەگى ەلدەردىڭ دامۋى ءۇشىن الدىڭعى شارتتىڭ بىرىنە اينالىپ ۇلگىردى. بۇل تەك ايماقتاعى مەملەكەتتەر ءۇشىن عانا ەمەس، دۇنيەجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە ءتان ورتاق قۇبىلىس بولىپ قالىپتاسىپ وتىر.

مىنە وسى تاريحي كەزەڭدە نارىقتىق ەكونوميكاعا وتكەنىنە نە ءبارى ون جىل بولعان قحر  بىرتىندەپ دامىپ كەلە جاتقان ەدى. نارىقتىق سۇرانىس شيكىزاتقا دەگەن قاجەتتىلىكتى ارتتىردى. سىرتقى ساۋدا دا جاڭا نارىق پەن ترانزيتتىك ەلدەردى ىزدەستىرە باستادى. وسى شەشۋشى كەزەڭدە قىتاي ايماق ەلدەرىنىڭ قاجەتىن وتەيتىن باستى ناۆرىققا ايلانىپ شىعا كەلدى.  بۇل تاريحي ۇسىنىس پەن سۇرانىس ايماق ەلدەرى مەن قىتايدىڭ قارىم-قاتىناسىن جاڭا كەزەڭگە باستادى.  بۇل قارىم-قاتىناستا قىتايدىڭ تابىستى بولعانى انىق. ويتكەنى، قىتاي وكىمەتىنىڭ قولداۋىنا يە بولعان ورتا-شاعىن جانە ءىرى كاسىپورىندار «تومەن باعا» ساياساتىن ۇستانىپ تۇرمىستىق تاۋارلارى، كيىم-كەشەكتەر مەن تەحنيكالارى، ءوندىرىس قۇرال-جاپدىقتارىن ورتالىق ازياعا، رەسەيگە، يران مەن باتىس ازيا نارىعىنا جەتكىزدى. بۇل نارىقتىق زاڭىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان مەملەكەتتىك مەنشىكتەگى «جەكە مەنشىكتىك» ساياسات جەرگىلىكتى جەردىڭ ءوندىرىس نارىعىن جاۋلاي باستادى. سونىڭ ەڭ العاشقى تەرىس اسەرىن   ورتالىق ازيا ەلدەرى كوردى. ولار قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ تاسقىنى استىندا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ءوندىرىسىن جوعالتىپ الدى. بۇنىڭ باستاپقى لەگىندە قازاقستان تۇردى. ول ءوزىنىڭ مول  پايدالى قازبالارمەن قىتايدىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتتى. قىتاي قازاقستاننىڭ مۇناي كەنىشتەرىن  باسقارۋدى قولىنا الا باستادى. ودان سوڭ، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تاجىكستان ەلدەرى دە وسىنداي ۇدەرىسكە وتە باستادى. ايماق ەلدەرى بىرتىندەپ قىتايدىڭ قارجى، تەحنيكا جانە جۇمىس كۇشىنە تاۋەلدى كۇيگە ءتۇستى.

رەسەي فەدەراتسياسىنا كەلەر بولساق، ورتا ازيا ەلدەرى ءۇشىن ونىڭ ىقپال-كۇشى بۇرىننان بار ءارى جالعاستى ساقتالىپ وتىرعان مەملەكەت. ءوزىن كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وداعىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى دەپ ويلايتىن رف-نىڭ ساياسي-اسكەري جانە مادەني-ەكونوميكالىق ىقپالى ارقىلى ءوڭىردىڭ تاۋەلسىز جاس رەسپۋبليكالارىن ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ كەڭىستىگىندە ۇستاپ، مۇمكىن بولسا، قايتادان قۇرامىنا العىسى كەلەدى. ول ءۇشىن كرەمل ءتۇرلى ايلا-ءتاسىلدى ىستەتىپ وتىر. جۇمساق كۇشتى دە، قارۋلى كۇشتى دە. مىسالى ايماقتاعى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى نەمەسە ولاردىڭ وتباسى، ءتىپتى جاقىن ادامدارىنىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن وزدەرىندەگى بىلىكتى بيزنەسمەندەردىڭ ىسكەرلىگىنە «ارقانداپ» وتىر. ەگەمەندىكتەن سوڭعى كەزدەگى ەكونوميكالىق داعدارىس وسى وڭىردەگى ەلدەردىڭ ءوندىرىس ونىمدىلىگىن تومەندەتتى. تۇرعىندارىنىڭ كۇن كورىسى قيىنداپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن ازاماتتار رف-نا بارىپ جالدامالى جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولدى. قازاقستان ازاماتتارى دا سوڭعى جىلدارى شەتەلدىك ەلدەرگە جۇمىس كۇشى رەتىندە كوپتەپ اعىلۋدا. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاننىڭ  ەكونوميكاسى رف-نا كوپتەپ تاۋەلدى. ونىڭ ءوزى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى نارىعىندا، ءدارى-دارمەك سالاسىندا جانە وزگە دە شارۋاشىلىق سالالارىندا دا كەزدەسەدى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى  رەسەي ۆاليۋتاسىنا باعىنىشتى. سەبەبى، قازاقستانداعى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ بارلىق كەزەڭدەرىندە رەسەي ۆاليۋتاسىنىڭ قۇنسىزدانۋىنىڭ اسەرى باسىم بولدى. اسىرەسە، رەسەي- ۋكراينا اراسىنداعى سوعىستىڭ اسەرى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جالپى ەكونوميكاسىنا، ينفلياتسيانىڭ وسىمىنە جانە ۇلتتىق اقشاسىنىڭ قۇنسىزدانۋىنا زور ىقپال ەتتى.

ورتالىق ازيا ايماعىنا اسەر ەتۋشى ماڭىزدى سىرتقى كۇشتىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى – اقش. ۇزاق ۋاقىت كەڭەس وداعى قۇرامىندا بولعان ەلدەر اقش-تىڭ اسەرىنە ۇشىرامادى. الايدا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ورناۋى ايماققا اقش ىقپالىنىڭ ارتۋىنا اكەلدى. ءار قادامىن ەسەپ پەن ءارى ماقساتتى تۇردە جاسايتىن الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسى بۇل وڭىردەگى ەلدەرگە ءوزىنىڭ ساياسي مىندەتىن بىرتىندەپ  باستادى. اقش-تىڭ ستراتەگيالىق مۇددەسى ايقىن ءارى ناقتى بەلگىلەنگەن. ناقتى ايتقاندا، اقش-پەن ەركىن ءارى تۇراقتى ساياسي-قاۋىپسىز ءارى ەكونوميكالىق  تيىمدى تۇرعىدا جۇمىس جاسايتىن ورتالىق ازيانى قۇرۋ.    وسىنىڭ ءوزى ول ەلدىڭ ايقىن كوزقاراسىن ايقىنداپ تۇرعانداي. اقش-تىڭ ايماقتاعى اسەرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى اقش قارۋلى كۇشتەرىنىڭ  اۋعانستانعا كەلۋىمەن باستالدى.  ورتالىق ازياعا ءبىر تابانداپ جاقىنداعان الپاۋىت ەل  وسى وڭىردەگى ەلدەرمەن بايلانىسىن جان-جاقتى وركەندەتە ءتۇستى.  بىراق، وزدەرىنىڭ ءبىر تۇتىنۋشى نەمەسە باعىنىشتى ايماعى سانايتىن ەلدەردە امەريكانىڭ اسەرىنىڭ ارتۋىنا قحر مەن رف-نىڭ قارسىلىعى انىق ءبىلىندى. بۇل قارسىلىقتىڭ باستى كورىنىسى رەتىندە – قۇرىلعان  «ەۋرازيادىق ەكونوميكالىق وداق» پەن ماڭىزدى ستراتەگيالىق جوبا «ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋدىڭ» ناقتى اتقارىلۋىن اتاۋعا بولادى. شىن مانىندە بۇل ەكى قارسى فاكتوردىڭ (ەۋرازيادىق ەكونوميكالىق وداق جانە ءبىر جول، ءبىر بەلدەۋ باعدارلاماسى) اسەرى انىق ءبىلىندى. وسى ستراتەگيالىق جوسپارلارىنىڭ ارقاسىندا رەسەي مەن قىتايدىڭ ماقساتى نەگىزىنەن ورىندالعانداي بولدى. ناتيجەدە ايماق ەلدەرىنىڭ باتىس ەلدەرىمەن اراداعى قالىپتاسىپ، دامىپ كەلە جاتقان كوپ جاقتىلى قارىم-قاتىناستارى توقىراپ قالدى.

الەمدىك گەوساياساتتىڭ ۇزدىكسىز قۇبىلۋى الداعى ۋاقىتتاعى دۇنيەجۇزىلىك ساياساتتىڭ قانداي باعىتتا وزگەرۋىن بولجاۋدى قيىنداتىپ جىبەردى. مىسالى،  اقش-تىڭ اۋعانستاننان قارۋلى كۇشتەرىن الىپ كەتۋى قۇراما شتاتتاردىڭ بۇل ايماققا قاراتقان «قىزىعۋشىلىعى» بىرتىندەپ ازايىپ بارا جاتقانداي اسەر ەتىپ وتىرعانى انىق. الايدا، اقش ايماق ەلدەرىن رەسەي مەن قىتايدىڭ بيلەپ-توستەۋىنە «تاستاپ» كەتۋدەن دە ساقسىنادى. سونداي-اق، اقش «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» بويىنداعى ەلدەر مەن قىتايدىڭ وزگە دە ماڭىزدى ەكونوميكالىق سەرىكتەس ەلدەرى تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا كەڭ تاراپ جۇرگەن «قىتاي قاۋپى» تۇسىنىگىنەن دە بارىنشا ۇتىمدى پايدالانىپ كەلەدى. ناتيجەدە  رەسمي پەكيننىڭ قىتاي مەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» بويىنداعى ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جوسپارىنىڭ جۇزەگە اسۋىنا كەدەرگىلەر جاساۋدا.

جوعارىداعى زەرتتەۋلەرگە سۇيەنگەندە،  اتالعان «ۇشتىك» اراسىنداعى باسەكە بۇكىل ايماقتىڭ دامۋ بارىسىنا اسا زور ىقپال ەتەتىنىن بايقاۋعا بولادى. ماڭىزدى ءبىر ماسەلە - ورتالىق ازيا ايماعىنداعى 5 ەلدىڭ ءبارىنىڭ تۇركى تىلدەس ەل بولماۋى. بۇنىڭ ءوزى ءبىر قاراعاندا اسا ماڭىزدى دۇنيە ەمەستەي كورىنەدى. بىراق ءىس جۇزىندە ونىڭ دا بەلگىلى دەڭگەيلە گەوساياسي تۇرعىدا اسەرى بار. سەبەبى، تاجىكستاننىڭ پارسى ءتىلدى ەل بولۋى ورتاق ماقساتتاعى تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ۇيىسۋىنا بايلانىستى كەيبىر ۇستانىمدار مەن كەلىسىمدەرگە قارسى كەلۋى مۇمكىن. وسىنداي جاعدايدا، تاجىكستانمەن اراداعى سىرتقى ساياساتتى قالاي جۇرگىزۋ كەرەكتىگى ماڭىزدى ماسەلە بولىپ ورتاعا شىعارى انىق.  تۇركى تىلدەس ەلدەر اراسىندا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ىقپالى مەن الەۋەتى جوعارى. سوندىقتان ورتا ازيانىڭ تۇركى تىلدەس ەلدەرى مەن تۇركيا اراسىندا ءوزارا مۇددەلەستىك پەن ىقپالداستىق قاتار ساقتالىپ وتىر. ءبىر اناعى -  تۇركيانىڭ ايماق ەدەرىمەن كوپ جاقتىلى قارىم-قاتىناسى جىل وتكەن سايىن دامىپ كەلەدى. بۇل بەتالىس بۇگىنگى تاڭدا تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ ىنتىماقتاستىعى مەن ايماق ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋدە شىن مانىندە ماڭىزعا يە. بۇعان «تۇركى كەڭەسىنىڭ» بىرتىندەپ  «تۇركى تىلدەس ەلدەر ۇيىمىنا» اينالعانى دالەل بولادى. الداعى ۋاقىتتا بۇل ۇيىمنىڭ ەكونوميكالىق وداق، ءتىپتى اسكەري وداق بولۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي قازىرگى گەوساياسي جاعدايدى كۇنىبۇرتىن بولجاپ ءبىلۋ مۇكىن بولماي بارادى.  ال ەندى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن تۇركيا (تۇركى تىلدەس ەلدەر ىنتىماقتاستىعى) اراسىنداعى ءوزارا سەنىم شارالارىن تارازىلايتىن بولساق، ولاردى جاقىنداستىرىپ تۇرعان فاكتورلاردى كورە الامىز. ولاردىڭ قاتىرىنا: ورتاق ءتىل مەن مادەنيەت، ءداستۇر مەن تاريح جانە ورتاق ساياسي مۇددەنى جاتقىزۋعا بولادى. تاعى ءبىر جاعىنان تۇركيا ءۇشىن جەر استى رەسۋرستارىنا باي وداقتاستارىنىڭ بولۋى، ارينە، ءتيىمدى.  قالاي بولماسىن، ورتاق مۇددەلەردىڭ بولۋى ەلدەر اراسىنداعى جان-جاقتى قارىم-قاتىناستاردىڭ قۇندىلىقتار سيپاتىندا قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر.

مەملەكەتتەردىڭ الەمدىك ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستا بەلسەندى ويىنشى بولۋى كوبىندە سول ەلدىڭ ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق قۋاتى مەن گەوگرافيالىق ورنالاسۋىنا  دا قاتىستى. گەوگرافيالىق ورىن بويىنشا قاراستىرار بولساق، تىكەلەي تەڭىزگە شىعا الۋى نەمەسە شىعا الماۋىنىڭ ماڭىزى زور. ءبىر ەلدىڭ اۋماعىنىڭ تەڭىزبەن شايلىپ جاتۋى ءوز رەسۋرستارىن الەمدىك نارىققا شىعارۋدا قولايلىلىق اكەلەدى. كەرىسىنشە بولعاندا رەسۋرستارىن شىعارۋدا اينالاسىنداعى وزگە ەلدەردىڭ كەلىسىمىن الۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل تۇرعىدا تۇركيانىڭ گەوگرافيالىق ورنى ايرىقشا ءتيىمدى بولسا، ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. تەڭىزگە شىعا الماۋى بۇل ايماقتاعى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق قانا ەمەس، ساياسي تۇرعىدا بەلسەندى بولۋىنا دا مۇمكىندىك بەرمەي وتىر. سوندىقتان ايماق ەلدەرىن گەوساياسي تۇرعىدا  «جابىق ەلدەر» دەپ اتاۋعا بولادى. تۇركيا - وسىنداي «جابىق ەلدەردىڭ» اشىق مۇمكىندىككە شىعۋىنا قول ۇشىن بەرە الاتىن مەملەكەت. بۇل تۇركى تىلدەس ەلدەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ تاعى ءبىر نەگىزى بولىپ تابىلادى.

جوعارىدا ايتىلعانداي ورتا ازياداعى تۇركى تىلدەس ەلدەر قاتارىندا تاجىكستاننىڭ بولۋى وسى ايماقتاعى كەلەسى ماڭىزدى ەل -  يران يسلام رەسپۋبليكاسىنىڭ اسەرىن ءتىپتى دە ارتتىرا ءتۇسۋى بەك ىقتيمال. ال يران مەملەكەتى گەوگرافيالىق تۇرعىدان اتالمىش ءوڭىر ءۇشىن  ەجەلگى كورشى ەل. ولاردىڭ اراسىندا تاريحتان بەرى قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك جانە مادەني-رۋحاني ۇندەستىك بار. دەسەدە، كەڭەس وداعىنىڭ اسەرىندە ءوزىنىڭ تۇپكى تەگىنەن اجىراپ قالعان ايماقتاعى ەلدەر ءۇشىن يراننىڭ رۋحاني جانە مادەني قۇندىلىقتار تۇرعىسىنان بەلگىلى مولشەردە بەرەرى بارى تۇسىنىكتى. الايدا نەشە ونداعان جىلدار بويى باتىس ەلدەرىنىڭ ەكونوميكالىق سانكتسياسى سالدارىنان ەكونوميكالىق جانە اسكەري قۋاتى جاعىنان ءبىرشاما ارتتا قالعان يراننىڭ  ايماق ەلدەرى ءۇشىن ىقپالى وزگە كورشىلەرىنە قاراعاندا ءالسىز بولۋى مۇمكىن. دەسەدە، ايماقتىڭ ساياسي تۇراقتىلىعىنىڭ ساقتالۋى ءۇشىن ماڭىزدى مەملەكەتتىڭ ءبىرى دەپ ايتساق ارتىق ەمەس.

ورتالىق ازيانىڭ يرانمەن قارىم-قاتىناسىنا كەلەر بولساق، ونى ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى. العاشقى كەزەڭ - كەڭەس وداعى كەزى.  بۇل كەزەڭدە يران يسلام رەسپۋبليكاسى سوتسياليستىك كەڭەس وداعىمەن،  باتىسشىل تۇركيامەن جانە اسىرە ءدىني ۇستانىمعا يە پاكىستان اراسىنداعى بۋفەرلىك مەملەكەت سيپاتىنا يە بولدى. ول كەزدە يران ورتالىق ازيانىڭ تۇركى-مۇسىلمان جانە وزىمەن تىلدەس تاجىكستانمەن جاقىن قارىم-قاتىناس ورناتا المادى. ەكىنشى كەزەڭ تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنەن باستاۋ الدى دا العاشقى كەزدە ءبىرشاما جاقسى دامۋعا يە بولدى. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار ەدى. سونىڭ بىرنەشەۋىنە توقتالار بولساق: ايماق ەلدەرىنىڭ ۇلتتىق ەكونوميكاسىن ارتاراپتاندىرۋعا; وڭتۇستىكتە اشىق تەڭىزگە شىعۋعا; رەسەيدىڭ ىقپالىنان ءسال بولسا دا ارىلۋعا دەگەن ۇمتىلىستارىن اتاۋعا بولادى. وداقتىڭ ىدىراۋى سول "ساقتىقتى" ۇمىتتىرىپ، ايماق ەلدەرىمەن ەركىن بايلانىس جاساۋعا جانە كاسپي تەڭىزىن بارىنشا پايدالانىپ قالۋعا مۇمكىندىك بەردى. بىراق يسلام رەۆوليۋتسياسىنىڭ اسەرىنەن ساقتانۋدى كوزدەگەن ايماق ەلدەرى يسلامدىق رەجيممەن قارىم-قاتىناس ورناتۋدان وتە ساقتىق تانىتا ءبىلدى.  ونىڭ ۇستىنە ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ يراننىڭ «ساياسي يسلامىنىڭ» دامۋىنان ساقتانۋىنا اقش-تىڭ ساياسي قىسىمىنىڭ اسەرىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. يراننىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن اراداعى قارىم-قاتىناستىڭ السىرەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ - 1990 جىلداردىڭ اياعىندا يراننىڭ يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى (يكۇ) سياقتى حالىقارالىق قۇرىلىمدارداعى ءوز ورنىن نىعايتۋ ماقساتىندا يزرايلمەن اراداعى قاتىناستى دۇرىس جولعا قويماۋى ورتالىق ازيا ۇكىمەتتەرىنىڭ كەلىسپەۋشىلىگىن تۋدىردى.

وزگەرمەلى زاماندا تاريح ساحناسىنا ءتۇرلى ەلدەردىڭ كەلىپ-كەتەرى انىق. بۇل دا زاماننىڭ ءبىر اعىسى. تاريحتا تالاي مەملەكەتتىڭ داۋرەندەپ، تالاي ەلدىڭ جوعالۋىنا كۋا بولعان ورتا ازيا دالاسىنا اسەر ەتۋشى ەلدەر دە بىرتىندەپ جاڭارىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى  - ءۇندىستان. ءۇندىستان – قازىرگى كۇنى دۇنيەجۇزى بويىنشا حالىق سانى ەڭ مول، ەكونوميكاسى جاقسى دامىپ كەلە جاتقان ءىرى ەلدىڭ ءبىرى ءارى ۇلكەن تۇتىنۋ نارىعى بولىپ قالماستان، ازيانىڭ وڭتۇستىك بەلدەۋىندەگى ماڭىزدى لوگيستيكالىق-كولىكتىك تاسىمال جۇيەسى بولىپ سانالادى. سوندىقتان بۇل ەلمەن بايلانىستى جانداندىرۋ وڭىردەگى مەملەكەتتەردىڭ بارىنە ورتاق تالپىنىس دەپ باعالاۋعا بولادى. سوڭعى جىلدارى  ۇندىستانمەن اراداعى بايلانىستىڭ نىعايۋى ەدى. بۇل ىنتىماقتاستىق «ورتالىق ازيا + ءۇندىستان» باعدارلاماسى دەپ اتالدى. ىنتىماقتاستىقتىڭ وزىندىك سەبەبى ءۇندىستاننىڭ ورتالىق ازيانىڭ رەسۋرستىق، ترانزيتتىك جانە ت.ب. الەۋەتىنە بولعان قىزىعۋشىلىعىنان تۋىنداپ وتىر. بۇدان سىرت، ايماق ەلدەرى دە ۇندىستانمەن قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا مۇددەلى. بۇل ءۇندىستان ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى بولاتىن. ادامي رەسۋرستىق الەۋەتى جوعارى جانە   اقپاراتتىق تەحنولوگيالار سالاسى دامىعان ءۇندىستاننىڭ جالپى ىشكى ءونىمى سوڭعى جىلدارى تۇراقتى تۇردە جىلىنا 7% وسىممەن دامىپ وتىر. بۇل جاعداي  ورتالىق ازيا ەلدەرىندە قىزىقتىرىپ وتىر.  ونىڭ ۇستىنە ءۇندىستان وركەنيەت، مادەني جانە تاريحي اسپەكتىلەر تۇرعىسىنان دا، گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق تۇرعىدان ماڭىزدى بولىپ وتىر. دەگەنمەن، ءۇندىستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى سەرىكتەستىك ءۇشىن ءداستۇرلى جانە جاڭا فورماتتاعى مول مۇمكىندىكتەر بارشىلىق. ماسەلەن: گيدروەنەرگەتيكا، كاسپي تەڭىزىنىڭ رەسۋرستارى، يادرولىق ەنەرگەتيكا،  جاڭارتىلاتىن بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن تۇتىنۋ تەحنولوگيالارى،  اقپاراتتىق تەحنولوگيالار، ءبىلىم بەرۋ جانە بىرلەسكەن زەرتتەۋ باعدارلامالارى، يننوۆاتسيا، كاسىپكەرلىك، مەديتسينا، تۋريزم جانە مادەنيەت سەكىلدى سالالار بويىنشا. ءۇندىستان مەن قىتايدىڭ باقتالاس ەلدەر ەكەنىن ەسكەرگەندە، ولاردىڭ ورتالىق ازيا ايماعىنداعى مۇددەلەرىنىڭ قانداي باعىتتا داميتىنىن ازىرگە بولجاۋ قيىن. بۇل جەردە تۇركيامەن قىرعي قاباق يران ەلى دە وسى ايماقتارمەن تىعىز ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى بار.

ورتالىق ازيانىڭ گەوساياسي جاعدايىنا قاتىستى تاعى ءبىر ماڭىزدى ەل - اۋعانستان رەسپۋبليكاسى. اقش اسكەريلەرىنىڭ شىعۋىنا بايلانىستى 2021جىلى تاليباندار بيلىككە ورالدى. الەمدىك ورتا مويىنداماعان توپتىڭ بيلىك باسىنا ورالۋى ايماقتا جالعاستى تۇراقسىزدىق ورناۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىككە سەبەپ بولدى.  بۇل كۇدىك جۇيەدەن تاجىكستان، وزبەكستان جانە قىرعىستان ەلدەرى ءۇشىن جوعارى بولدى. ءتىپتى ايماق ەلدەرى اراسىندا شەكارالىق ايماقتا قاقتىعىس تا ورىن الىپ ۇلگەردى. مىسالى، قىرعىزستان مەن تاجىكستان  اراسىندا 2022 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا ورىن العان قاقتىعىستا اۋعان تاجىكتەرىنىڭ بولۋى دا عاجاپ ەمەس. الايدا، ايماقتاعى ەلدەردىڭ ءبارى بىردەي اۋعانستانمەن سالقىن قاتىناستا دەپ ايتۋ قيىن. ماسەلەن، اۋعانستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق  جاقسى دامىپ وتىر.

جيناقتاي ايتقاندا ءىرى ەلدەردىڭ گەوساياسي ۇستانىمى ولاردىڭ سىرتقى ساياساتىنان كورىنىس بەرىپ وتىرادى. مىسالى قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا قاراتقان ەكونوميكالىق ساياساتىن قاراستىراتىن بولساق، ول – قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز: قىتاي ءوزىن الەمدىك دەڭگەيدەگى ىقپال ەتۋشى ەلگە ايلانۋدى جوسپارلاپ وتىرعان ەل.  بۇنىڭ ءوزى ەكونوميكالىق جاھاندانۋ مەن الەمدىك گەوساياساتتاعى قىتايدىڭ كوزقاراسىنان انىق بايقالىپ كەلەدى. سوندىقتان ونىڭ ورتا ازياعا قاراتقان ساياساتى وسى «ۇلى جوسپاردىڭ» ماڭىزدى ءبىر ءبولىمى بولىپ سانالادى. بۇل جوسپار سيپاتى تۇرعىسىنان «قاراپايىمدىقتان – كۇردەلىلىكە، تايازدان-تەرەڭگە» وتەتىن قىتايلىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە قۇرىلعان. مىسالى 1990-شى جىلداردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا قىتاي ايماق ەلدەرىمەن اراداعى قاتىناستى سىرتقى ساۋدا نەگىزىندە قۇردى.  2000-شى جىلداردان باستاپ وندىرىستىك باعىتتى ۇستانىپ كەلەدى. بۇل تاريحي كەزەڭ  «ۇلكەن باتىستى يگەرۋ» دەپ اتالاتىن قىتايدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ جوسپارىنىڭ ورىندالۋىمەن سايكەس كەلدى. سوندىقتان ورتا ازيا ايماعىنىڭ مول رەسۋرستىق الەۋەتىن وسى «ۇلكەن باتىستى يگەرۋگە» پايدالانۋ ۇلكەن جوسپاردىڭ ماڭىزدى بولىگى بولاتىن.

الايدا، قىتايدىڭ ورتالىق ازيادا تەك وتىندىق رەسۋرستار مەن شيكىزاتىق مۇددەسى بار دەسەك، وندا قاتەلەسكەن بولامىز. ويتكەنى، ونىڭ استارىندا رەسەي مەن اقش-قا بولعان ايماق ءمىششزۇشىن باسەكەلەستىك مۇددەسى دە بار. ولاي دەۋىمىز، XXI عاسىردىڭ باسىندا بۇل ايماققا  اقش قىزىعۋشىلىق تانىتقان بولاتىن. وسىدان سەكەم العان قحر-سى ايماقتاعى ەلدەرمەن بايلانىستى بارىنشا تەز ءارى ۇتىمدى جۇرگىزە باستادى.  سونىڭ ارقاسىندا ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندەگى مۇلدە جوق قارىم قاتىناس 2010  جىلداردان سوڭ سىرتقى ساۋدا كولەمى 40 – 50 ەسەلەنگەن دەڭگەيگە جەتتى. بۇل ۇلكەن جەتىستىك بولاتىن.  بۇل ءوز كەزەگىندە ايماق ەلدەرىمەن  رەسەي اراسىنداعى ساۋدا بالانىسىنا جاقىن كورسەتكىش بولدى.

ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق تۇرعىدا ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ولاردىڭ جەكە دامۋ تاريحى مەن قوعامدىق-ەكونوميكالىق ەرەكشەلىكتەرىن قاراستىرۋدان بولەك، ىقپال ەتۋشى ەلدەردىڭ دە سالماعىن سارالۋ قاجەت. سوندا عانا ايماقتىڭ قازىرگى جاعدايى مەن بولاشاعىنا دۇرىس بولجام جاساۋعا بولادى. ولاردىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جالپى ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايىنا تالداۋ جاساۋ ارقىلى ءوزارا قارىم-قاتىناستارى مەن دامۋ باعىتتارىنىڭ تۇرلىشە ەكەندىگىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. سونداي-اق، ايماق ەلدەرىنىڭ ءوز ماقسات-مۇددەلەرى بار. سىرتقى اسەر ەتۋشى ەلدەردىڭ ولارعا قاراما-قايشى نەمەسە ساي كەلەتىن مۇددەلەرى دە بار. ايماقتىڭ جالپى ساياسي مۇددە تۇرعىسىنان قاراعاندا، جوعارى دا اتالعان الىپ دەرجاۆالار وزدەرىنىڭ ىقپالىن وسى ايماقتا ارتتىرعىسى كەلەدى، الايدا، ايماقتا تۇراقسىزدىق بولۋىن قالامايدى. تەك وزدەرىنىڭ قاجەتتىلىكتەرىن الىپ، ىقپالىن كۇشەيتىپ وتىرۋدى باستى ماقسات ەتەدى. بىراق ايماق ەلدەرى بولسا، ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ايماقتا شىنايى جانە ءادىل ەكونوميكالىق جانە ساياسي  باسەكەلەستىك جاعدايدىڭ ورناپ،  ولارمەن تەڭ قۇقىلى، بەيبىت ءومىر سۇرگىسى كەلەدى. بۇل تالپىنىستار ايماققا ىقپال ەتۋشى كۇشتەر اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەر مەن كوزقاراستاردىڭ قالىپتاسۋىنا اسەر ەتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ايماق ەلدەرى اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنبەۋشىلىك جاعدايلار كەي-كەزدە سىرتقى كۇشتەردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ تە جاتىر. سوندىقتان ايماق ەلدەرى اراسىنداعى تەكە-تىرەستەردى ەڭ الدىمەن شەشىپ الماي، ورتاق، ءبىر ماقساتپەن سىرتقى ويىنشىلارعا بىرلەسە جاۋاپ بەرۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوعادى.

بۇل ماقالا: جتن AP19679663 «ورتا ازيانىڭ قازىرگى گەوساياسي كەڭىستىگىندەگى مۇدەلەر ىقپالداستىعى: ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك فاكتورلارى» تاقىرىبىنداعى  زەرتتەۋ ناتيجەلەرى نەگىزىندە جازىلدى.

قاستەر سارقىتقان

اباي اتىنداعى قازۇپۋ پروفەسسورى