قازمەديانىڭ شالىس قادامى & «كوروناۆيرۋس قولدان جاسالدى ما؟»

كومەرتسيالىق ەمەس Dadax كومپانياسىنا قاراستى Worldometer ستاتيستيكالىق اقپاراتتار بازاسى جانە اقش-تاعى دجون حوپكينس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سوڭعى دەرەگى بويىنشا، الەمدە 1,35 ميلليونعا جۋىق ادام قاتەرلى ۆيرۋسقا شالدىققان. سونداي-اق 75 مىڭعا تارتا ناۋقاس كوز جۇمسا، 286 مىڭداي ادام دەرتىنەن ايىقتى. الەم-جارىقتى الاساپىران حالگە تۇسىرگەن ىندەتتى بيوتەرراكت نەمەسە ادامزاتقا قارسى بيوقارۋ دەيتىن ءارتۇرلى رەڭدەگى كوزقاراس بەلەڭ الىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاندىق مەديانىڭ ەڭ نەگىزگى مەمباسىلىمدارى مەن ارنالارى جارىسا جازعان قانداي «fake news»؟

بۇل جونىندە بەلگىلى فاكتچەكەر جۋرناليست جولداس ءورىسبايدىڭ facebook جەلىسىندەگى پاراعىندا جاريالانعان ساراپتاما جازباسىن نازارىڭىزعا ۇسىنامىز.

بۇكىل الەمدە ۆيرۋس جۇقتىرعان ادام سانى بويىنشا قىتاي التىنشى ورىنعا ءتۇسىپ كەتىپتى. بۇگىنگە دەيىن 1, 331 032 كەيس انىقتالىپ، 74 مىڭ ادام مەرت بولىپتى. كەيستەردىڭ تورتتەن ءبىر بولىگى اقش ەنشىسىندە. ۆيرۋستىڭ ەكونوميكالىق زالالىن ايتۋ تىپتەن قيىن. اقش پاندەمياعا دەيىنگى ەكونوميكالىق كورسەتكىشىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن 3 جىلدان 10 جىلعا دەيىن ۋاقىت قاجەت بولارى ايتىلدى. كەيبىرەۋلەر ۆيرۋس الىپ كەلگەن داعدارىستى ۇلى دەپرەسسيا كەزىنە تەڭەپ، اقش-تا جاپپاي جۇمىسسىزدىق بولادى دەيدى.

«وسىمەن اقش-تىڭ بۇكىلالەمگە جۇرگىزىپ كەلگەن گەگەمونياسى ءبىتتى، قىتايدىڭ ءداۋىرى كەلدى» دەپ جاتقان ساراپشىلار دا بار. وسىنى ەسكەرە وتىرىپ، قىتاي مۇنى ادەيى جاساعان بولۋى مۇمكىن دەگەن قاۋەسەت تە تارالىپ جاتىر. سونىمەن كوروناۆيرۋس بيوينجينيرينگتىڭ جەمىسى مە، جوق پا، ونى قازىر انىقتاۋعا تىرىسىپ كورەيىك.

ادام بالاسىن جاپپاي قىرۋ مۇمكىندىگى بار كەز كەلگەن اۋرۋلار توڭىرەگىندە تۇسىنىكسىز ءارى ناقتى دەرەكسىز داۋ داماي كوپ. مىسالى، كەڭەس وداعى اقش بارلاۋ قىزمەتىنىڭ (CIA) سپيد-ءتى قولدان جاسادى دەپ ايىپتاۋىنداي، قازىرگى كوروناۆيرۋستىڭ شىعۋ تەگىنە وراي اقش قىتايدى، ال قىتاي اقش-تى ايىپتاۋمەن الەك.

وتكەن ايدا، اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ كوروناۆيرۋستى «Chinese virus»، ال مەملەكەتتىك حاتشى مايك پومپەو «Wuhan virus» دەپ اتادى. مۇنى كەيبىر مەديا وكىلدەرى مەن قىتاي بيلىگى «كوروناۆيرۋس قىتايدا قولدان جاسالدى» دەگەن مەسسەدج رەتىندە قابىلدادى. ال شىن مانىندە ولاي ەمەس. ترامپ پەن پومپەونىڭ كوروناۆيرۋستى وسىلاي اتاۋى ونىڭ ەپيدەميانىڭ باستالۋ ايماعىنا قاتىستى ايتىلعان ەدى.

مىسالى، وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن يسپان تۇماۋى 500 ميلليون ادامعا جۇعىپ، 50 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن الىپ كەتتى. ول يسپانيادا جاسالعانى ءۇشىن «يسپان تۇماۋى» دەپ اتالعان جوق. تەك يسپانيادا ەپيدەميا ءبىرىنشى ۇشىققانى ءۇشىن سولاي اتالىپ كەتكەن. ال ترامپتىڭ ايتقانىن «The world is paying a very big price for what they did» (ولاردىڭ، ياعني قىتايلاردىڭ بۇل جاساعانىنا بۇكىل الەم شىعىندالىپ جاتىر) دەگەن سياقتى «كوروناۆيرۋستى قىتاي قولدان جاسادى» دەيتىن نۇسقاۋى بار تاقىرىپتارمەن تارالىپ كەتتى. بۇل جونىندە اقش-تاعى بەدەلدى ارنالاردىڭ ءبىرى NBC جازدى.

ال وسىدان كەيىن قىتاي بيلىگى دە ءۇنسىز قالعان جوق. قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى Lijian Zhao ءوزىنىڭ تۆيتتەر پاراقشاسىندا كانادادا تىركەلگەن Global Research دەيتىن زەرتتەۋ سايتىنداعى ماقالاعا سىلتەي وتىرىپ، 2019 جىلى كوروناۆيرۋستى ۋحانعا امەريكالىق اسكەرلەر الىپ كەلدى دەپ جازعان. بىراق ول زەرتتەۋدە دە ناقتى سۇيەنەتىن فاكتى جوق. Global Research زەرتتەۋىنە سىلتەمە ۇسىنامىز.

ەندى وقيعا ورىن العان ورىننان حرونولوگيالىق دەرەكتەردى اقتارىپ كورەيىك. جاڭالىقتاردى ءجيى قاراپ جۇرگەن ادامدار كوروناۆيرۋستىڭ ۋحان قالاسىنداعى تەڭىز ونىمدەرى بازارىنان (Huanan Seafood Market) شىققانىنا كوبىرەك سەنەدى. راسىمەن، سول بازارعا بارعان ادامدار ۆيرۋستى جۇقتىرعانداردىڭ ەڭ العاشقىلارىنىڭ اراسىندا بولدى. بىراق كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعان العاشقى ادامنىڭ بۇل بازارعا قاتىسى جوق. ول تۋرالى اعىلشىننىڭ عىلىمي جۋرنالى The Lancet ناقتى داتا اناليزدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ جازدى. The Lancet زەرتتەۋىن دە قاراي وتىرىڭىز.

بۇدان وزگە مىناداي تەوريا دا كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتىر. ۋحان قالاسىنداعى جاڭاعى بازاردان 100 مەتر جەردە اۋرۋدى باقىلاۋ جانە قورعانۋ ورتالىعىنىڭ (Chinese Center for Disease Control and Prevention) كەڭسەسى بار. سونداي-اق، وسى قالادا ۋحان ۆيرۋسولوگيا ينستيتۋتى دا جۇمىس ىستەيدى. وسى ەكى مەكەمەدە قىتايدىڭ ءار تارابىنان الىپ كەلىنگەن جارقاناتتار زەرتتەۋ ماقساتىندا پايدالانىلىپ جاتقانى دا اشىق دەرەككوزدەردە بولعان ەكەن. سول ينستيتۋتتاردىڭ رەسمي سايتتارىندا دا ءدال جارقاناتتاعى كوروناۆيرۋستاردى زەرتتەۋگە ارنايى مامان ىزدەپ جاتقاندارى جايلى حابارلاندىرۋ بولعان. سودان كەيىن اركىم دە سول ينستيتۋت زەرتحانالارىنداعى جارقاناتتاردىڭ ءبىرى بوستاندىققا شىعىپ، ۆيرۋستى تاراتقان بولۋ مۇمكىندىگى ايتىلىپ ءجۇر. ءدال بۇگىنگى پاندەميا سەبەبى بولعان كوروناۆيرۋستىڭ جاڭا ءتۇرىن تاراتۋشى جارقاناتتار تابيعي ورتادا ۋحاندا ءومىر سۇرمەيدى ەكەن. ولار ۋحاننان 900 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى Yunnan جانە Zhejiang پروۆينتسيالارىندا تىرشىلىك ەتەدى ەكەن. ال ولاردىڭ ۋحانعا ءوز بەتىمەن كەلىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىسىز. سوندىقتان عالىمدار كوروناۆيرۋستىڭ جارقاناتتان ادامعا باسقا ءبىر جانۋار ارقىلى جۇققان بولۋى مۇمكىن دەگەن تەوريانى العا تارتىپ وتىر. بىراق ازىرگە ول قاي جانۋار ەكەندىگى جانە ونىڭ قالاي جۇققانى جايلى دا ەش دايەك جوق.

سونىمەن قاتار، اقپان ايىندا گۋانچجوۋداعى وڭتۇستىك قىتاي تەحنولوگيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (South China University of Technology) Botao Xiao جانە Lei Xiao ەسىمدى عالىمدارى جاڭا كوروناۆيرۋستىڭ رەكومبيناتسياسى ۋحانداعى زەرتحانادان شىعۋى مۇمكىن ەكەنىن جازعان. كەيىننەن اۆتورلار بۇل ماقالادا ناقتى دەرەكتەر كەلتىرمەگەنىن ايتىپ، ونى ءوشىرىپ تاستاعان. بىراق كوشىرمەسى ينتەرنەت بەتتەرىندە ساقتالىپ قالدى.

ادەتتەگىدەي «ايقىن» مەن «ەگەمەن...» (شىققان ماقالا ءوشىرىلىپتى) كارتوپتى جارىپتى. چارلز ليبەر ىسىنە قاتىستى ەگەمەن “COVID-19 ۆيرۋسىن ساتتى دەگەن كۇدىكتى قاماۋعا الىندى” دەپ، ال ايقىن “ۋحان ۋنيۆەرسيتەتىنەن قارجى العان اقش عالىمى قاماۋعا الىندى” دەپ ماقالا جازعان. چارلز ليبەر وسى جىلدىڭ باسىندا قاڭتار ايىندا تۇتقىنعا الىنعان بولسا دا، ءبىزدىڭ باسكەسەرلەر ەندى جاڭالىق رەتىندە بەرىپ وتىر.

اقپارات ءۇشىن: چارلز ليبەر گارۆارد پروفەسسورى، حيميك. ول كوپ جىلدار بويى نانوتەحنولوگيا سالاسىندا ەڭبەك ەتىپ كەلگەن. ءوزى گارۆاردتا عىلىممەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، ءبىر ۋاقىتتا قىتايدا زەرتحانا ۇيىمداستىرۋعا قارجىلاندىرۋ الىپ وتىرعان. ونىڭ جۇمىسى قىتايدىڭ Thousand Talents باعدارلاماسى اياسىندا قارجىلاندىرىلعان. ول قىتاي ۇكىمەتىنىڭ گرانتىن الىپ جاتقانىن جاسىرعانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ وتىر. ال ليبەردىڭ COVID-19 ۆيرۋسىن جاساعانى، ونى قىتاي ۇكىمەتىنە ساتقانى نەمەسە قىتايداعى زەرتحاناسىندا ۆيرۋستى مۋتاتسيا جاساۋعا كومەكتەسكەنى جايلى ونىڭ ىسىندە ەشنارسە جازىلماعان.

بىراق ەگەمەن مەن ايقىن تىلشىلەرى سونداي مالىمەتتى راس نە وتىرىگىن انىقتاماي جاريالاپ جىبەرگەن. ولار قازاقستانداعى ەڭ سەنىمدى ادىرنا دەيتىن باسىلىمعا سىلتەمە بەرگەن. ال ادىرنا الماتى تەلەارناسىنا سىلتەگەن. ال الماتى تەلەارناسىنداعى سيۋجەت اقپاراتتى قايدان العانىن نە ونى كىم راستاعانىن ايتپايدى.

چارلز ليبەر قىتاي زەرتحاناسىنان گرانت الىپ جاتقانىن اشىق تۇردە اقش ۇكىمەتىنە دە، گارۆارد اكىمشىلىگىنە دە مالىمدەمەگەن. سەبەبى گرانت الۋداعى كەلىسىم-شارتتا اقپاراتتى جاريا ەتپەۋ تۋرالى پۋنكت بولىپتى. قىتايدىڭ Thousand Talends باعدارلاماسى بەدەلدى عالىمداردى ەلگە تارتۋ ماقساتىندا قۇرىلعان. ليبەر گرانت العانىن اشىق مالىمدەمەي، ەكى جاقتا ءبىر ۋاقىتتا جۇمىس ىستەگەنى ءۇشىن «اكادەميالىق دەڭگەيدەگى بارلاۋشى بولدى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ وتىر. مۇنىڭ كوروناۆيرۋسقا قاتىستى بولۋى مۇمكىن بە، جوق پا بەلگىسىز. سوندىقتان قازاق جۋرناليستەرىنىڭ ليبەر كەيسىنە «كوروناۆيرۋس» ءسوزىن تىركەۋى ولاردا فاكتچەكتىڭ جوق ەكەنىن بىلدىرەدى. رەسەيدەگى باسىلىمدارعا دا سەنە بەرمەڭىزدەر!

بيوينجينيرينگ كەز كەلگەن الىپ دەرجاۆا ءۇشىن ماڭىزدى سالاعا اينالعانى ءسوزسىز. بۇل وتكەن عاسىردا اقش پەن كسرو اراسىنداعى جارىس بولعان بولسا، قازىر قىتاي مەن اقش باقتالاسىنا اينالدى. ازىرگە، كوروناۆيرۋستىڭ قولدان جاسالعانىن دالەلدەيتىن ناقتى ەشقانداي دەرەك جوق. بىراق ونىڭ قولدان جاسالماعانىن دا دالەلدايتىن ناقتى دەرەك تابىلمادى. سوندىقتان بۇل سۇراقتى ازىرگە اشىق كۇيدە قالدىرۋ كەرەك.

ال ازىرگە، كوبىرەك ناقتى مالىمەت الۋ ءۇشىن USAToday باسىلىمىنىڭ مىنا فاكتچەك ماقالاسىن وقىپ شىعىڭىز.