قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى شەكارا كەلىسىمى: ورتالىق ازياداعى بەيبىت كەلىسسوزدەرگە قادام با؟

قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى ورتالىق ازياداعى تۇراقتىلىققا اسەر ەتەتىن باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلدى. ەكى ەل اراسىنداعى اۋماقتىق داۋلار جىلدار بويى شەشىلمەي، كەيدە قارۋلى قاقتىعىستارعا دەيىن جەتكىزدى. دەگەنمەن، سوڭعى ايلاردا قىرعىزستان مەن تاجىكستان وكىلدەرى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، شەكارا سىزىعىن انىقتاۋ تۋرالى الدىن الا كەلىسىمگە قول جەتكىزدى. بۇل جاعداي ايماقتاعى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى قادام رەتىندە قاراستىرىلىپ وتىر.

شەكارا ماسەلەسىنىڭ تۇپكى سەبەبى
قىرعىزستان مەن تاجىكستاننىڭ شەكارا سىزىعى بۇرىنعى كەڭەس وداعى كەزىندە بەلگىلەنگەن. بىراق سول كەزدەگى شەكارا سىزىقتارى ناقتى گەوگرافيالىق ولشەمدەرگە ەمەس، كوبىنە ەكونوميكالىق جانە اكىمشىلىك قاجەتتىلىكتەرگە نەگىزدەلدى. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنان كەيىن بۇل سىزىقتار ەكى ەل اراسىنداعى داۋ تۋدىراتىن باستى سەبەپكە اينالدى.

• ناقتى دەماركاتسيانىڭ بولماۋى – شەكارا ايماقتارىنىڭ كوپتەگەن بولىگىندە ناقتى دەماركاتسيا مەن دەليميتاتسيا بولماعاندىقتان، ەكى جاق تا كەيبىر جەرلەردى ءوز اۋماعى دەپ ەسەپتەيدى.
• رەسۋرستارعا تالاس – شەكارا ايماقتارىندا ورنالاسقان سۋ كوزدەرى مەن جايىلىمدىق جەرلەر ەكى جاقتىڭ دا ەكونوميكاسى ءۇشىن ماڭىزدى. بۇل رەسۋرستاردىڭ قولجەتىمدىلىگى ايماق تۇرعىندارىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى.
• ۇلتارالىق شيەلەنىس – شەكارا ماڭىنداعى اۋدانداردا ەتنيكالىق توپتاردىڭ ارالاس ءومىر ءسۇرۋى ۇلتارالىق قاقتىعىستارعا الىپ كەلدى. بۇل جاعداي شەكارالىق داۋلاردى ودان سايىن كۇردەلەندىردى.

كەلىسىمنىڭ نەگىزگى تارماقتارى
قىرعىزستان مەن تاجىكستان وكىلدەرى شەكارا سىزىعىن ناقتىلاۋعا باعىتتالعان بىرنەشە كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزگەنى حابارلاندى.

1. دەماركاتسيا جانە دەليميتاتسيا پروتسەسى – ەكى ەلدىڭ ۇكىمەتتەرى شەكارا سىزىعىن ناقتى كارتا بويىنشا بەلگىلەۋگە كەلىستى. بۇل كارتا نەگىزىنەن كەڭەس وداعىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە جاسالعان قۇجاتتارعا نەگىزدەلمەك.
2. شەكاراداعى جانجالداردى توقتاتۋ – كەلىسىمدە قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەكى جاقتىڭ دا شەكارالىق كۇزەت كۇشتەرىن ازايتۋ قاراستىرىلعان.
3. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق – رەسۋرستاردى بىرلەسىپ پايدالانۋ تۋرالى كەلىسىمدەر جاسالىپ، سۋ قويمالارىن جانە جايىلىمداردى ەكى ەلدىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن ورتاق قولجەتىمدىلىكتە ۇستاۋ جوسپارلانعان.
4. ۇلتارالىق تاتۋلىقتى نىعايتۋ – ۇلتارالىق بەيبىتشىلىك ورناتۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارى، مادەني ءىس-شارالار جانە ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستى نىعايتۋ باستامالارى قولعا الىندى.

كەلىسىمنىڭ ماڭىزى
بۇل كەلىسىم – ورتالىق ازياداعى بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋعا جاسالعان ماڭىزدى قادام. ونىڭ نەگىزگى ارتىقشىلىقتارى:

• تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ – شەكاراداعى قاقتىعىستاردىڭ ازايۋى ايماقتاعى تۇراقتىلىقتى ارتتىرادى، بۇل ەكى ەل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا قولايلى جاعداي جاسايدى.
• ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتىڭ نىعايۋى – قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى كەلىسىم ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىنتىماقتاستىعىن كۇشەيتۋگە ۇلگى بولا الادى.
• حالىقارالىق قولداۋدى ارتتىرۋ – بەيبىتشىلىك ورناتۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەر حالىقارالىق ۇيىمدار مەن دونور ەلدەردىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، ەكى ەلگە ەكونوميكالىق جانە تەحنيكالىق كومەك تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

سىن جانە بولاشاققا بولجام
دەگەنمەن، كەلىسىمگە سىن كوزبەن قارايتىندار دا بار. كەيبىر ساراپشىلار كەلىسىمنىڭ تۇراقتى ورىندالۋىنا كۇمان كەلتىرۋدە، سەبەبى شەكارا ماڭىنداعى تۇرعىندار اراسىندا سەنىم دەڭگەيى ءالى دە تومەن. سونىمەن قاتار، كەيبىر ەكونوميكالىق جانە تابيعي رەسۋرستاردىڭ ءبولىنۋى تۋرالى كەلىسىمدەردىڭ ورىندالۋى قيىن بولۋى مۇمكىن.

• الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتىڭ قاجەتتىلىگى – قىرعىزستان مەن تاجىكستان ۇكىمەتتەرى شەكارا تۇرعىندارىنىڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتىپ، ولارعا ۇزاق مەرزىمدى ەكونوميكالىق قولداۋ كورسەتپەسە، كەلىسىم قاعاز جۇزىندە قالىپ قويۋى مۇمكىن.
• حالىقارالىق باقىلاۋ قاجەت – كەلىسىمدەردىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تاۋەلسىز حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ارالاسۋى جانە باقىلاۋى ماڭىزدى.

PS.
قىرعىزستان مەن تاجىكستان اراسىنداعى شەكارا كەلىسىمى – ورتالىق ازياداعى بەيبىتشىلىككە باعىتتالعان ماڭىزدى باستاما. بۇل كەلىسىمنىڭ ءساتتى جۇزەگە اسۋى ايماقتاعى باسقا دا شەكارا داۋلارىن شەشۋگە ۇلگى بولا الادى. دەگەنمەن، ونى تولىققاندى ورىنداۋ ءۇشىن ەكى ەلدىڭ دە ساياسي ەرىك-جىگەرى مەن حالىقتىڭ قولداۋى قاجەت. ەگەر بۇل قادام ناتيجەلى بولسا، قىرعىزستان مەن تاجىكستان ايماقتاعى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ ۇلگىسىنە اينالۋى مۇمكىن.

The Qazaq Times