سوڭعى جىلدارى ورتالىق ازيا ءوڭىرىنىڭ ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى تارتىستاعى ماڭىزى ارتا ءتۇستى. سوعان وراي، وڭىردە ساياسي پروتسەستەر جيىلەپ، دەرجاۆالاردىڭ ورتالىق ازياعا دەگەن سىرتقى ساياساتتارى، ستراتەگيالارىندا بىرقاتار وزگەرىستەر دە بولدى. بۇل وسى وڭىردەگى مەملەكەتتەر مەن شىڭجاڭدى قامتىعان اۆتونوميالى ايماقتار ءۇشىن جاڭا سىن-قاتەرلەردى الا كەلدى. وسى رەتتە ورتالىق ازيا مەن قىتاي اراسىندا قالىپتاسا باستاعان جاڭا قارىم-قاتىناس تۋراسىندا جاس زەرتتەۋشى، ساراپشى ەلدەس وردانىڭ مىنا ءبىر ساراپتاماسىن سايىت وقىرماندارىنا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

سوڭعى ون جىلدا (2009-2019) قىتاي بيلىگى ءوز ىشىندەگى بالاما كۇشتەرگە جاپپاي شابۋىل جاسادى. ولار: پارتيا ىشىندەگى بالاما كۇشتەر; قىتايدا دەموكراتيالىق، قۇقىقتىق رەفورما جاساعىسى كەلەتىن كۇشتەر; ءدىني بەلسەندى توپتار (حريستيان جانە مۇسىلمان كۇشتەرى); ءىرى قارجى شونجارلارى جانە ايماقتىق قارجى بەلدەۋلەرى (شانحاي، گونكونگ); بىرىڭعاي ۇلتتىق پروۆينتسيالار (تيبەت، شىڭجاڭ); ت.ب

"تازالاۋ" بارىسىندا قىتاي بيلىگى اعاتتىقتارعا دا جول بەرىپ الدى. ساياسي پارتياعا نارازى توپ بۇرىنعىدان كوبەيمەسە ازايعان جوق. كومپارتياعا دەگەن سەنىم مەن بەلسەندىلىك السىرەدى. بۇل تاعى قىتايدىڭ وسىعان دەيىنگى سىرتقى ساياساتىنا دا ىقپال ەتتى. حالىقارالىق ۇيىمدار قىتايعا قىسىم جاسادى. ىشكى ساياسات پەن ەكونوميكالىق الەۋەتتە قىتاي كوپ تۇيىتكىلدەرگە ءدوپ كەلدى. ەڭ باستى پروبلەما حالىقتىڭ بيلەۋشى پارتياعا دەگەن اگرەسسياسى ەدى. حالىقتىڭ ىشكى قىجىلى مەن اگرەسسياسىن باسۋ ءۇشىن قىتاي ورتالىق ازياعا اقپاراتتىق شابۋىلدى ادەيى باستادى. ويتكەنى "ورتالىق ازيا" قىتاي ۇلتشىلدارى ءۇشىن ءتۇبى جوق تاقىرىپ. قانشا ايتسا دا، جازسا دا جالىقتىرمايتىن تاقىرىپ. ىشتەگى بۇرقاسىن بۋدى سارقىپ-سارقىپ شىعارىپ الادى. قىتاي ۇلتشىلدارى مەن بيلىككە نارازى كۇشتەردىڭ باستى نازارى "ورتالىق ازيا" تاقىرىبىنا اۋى قىتاي كومپارتياسىنا دا تاپتىرماس وراي-دۇر. ەگەر حالىقتىڭ باستى نازارى بيلەۋشى پارتياعا اۋاتىن بولسا وندا ىشكى ساياساتتا كوپ نارازىلىقتار تۋار ەدى. حالىقتى كومپارتيا تۋرالى ويلاندىرماۋ ءۇشىن قىتايدىڭ ەڭ تانىمال باسىلىمدارى، الەۋمەتتىك جەلىلەرى شەتەل تاقىرىبىن كوبىرەك تالقىعا سالادى. حالىق نازارىن باسقا تەماعا بۇرىپ اگرەسسيا شىعارۋ الەمنىڭ كوپ ەلىندە بار تاجىريبە. دەيتۇرعانمەن، بۇل قىتاي ورتالىق ازياعا كوزالارتپايدى دەگەن ءسوز ەمەس. قىتاي ورتالىق ازياعا ابدەن جاۋىر بولعان تاريحي تاقىرىپپەن ەمەس، جاڭا كونتسەپتسيامەن، مۇلدە جاڭا فورماتپەن ىقپال ەتكىسى كەلەدى، ونى الدا ايتامىن.

ەكىنشى، قىتاي وتە مول اقپاراتتىق بازاعا يە. اقپاراتتىڭ كۇشى- قىتاي كومپارتياسىنىڭ تاعدىرىن بەلگىلەيتىن باستى قۇرالعا اينالدى. سول سەبەپتى قىتاي الەمنىڭ كوپ ەلىنە بىردەي ورتاق الەۋمەتتىك جەلىگە زاڭمەن تيىم سالدى. شەتەلدەن تارايتىن اقپاراتتى قىتاي سۇزگىدەن وتكىزگەن سوڭ بارىپ تاراتادى. وسى ارادا ءبىز بىلمەيتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. ول- ىشكى اقپاراتتىق مەحانيزمدى يگەرۋ. ياعني، قىتاي سىرتتان كەلەتىن اقپاراتتى سۇزگىدەن وتكىزۋمەن بىرگە ىشتەگى اقپاراتتىڭ مازمۇنىن دا قاراپ باقىلاپ وتىرادى. ەگەر ىشكى اقپاراتتا كەيبىر جۋرناليستەر نەمەسە اقپارات قۇرالدارى ىشكى ساياسات پەن بيلىكتەگى ولقىلىقتى كوبىرەك تىلگە تيەك ەتە باستاسا، جاڭاعى مەحانيزم سولاردى دەرەۋ تىزگىندەيدى جانە حالىقتى باسقا تاقىرىپپەن نازارىن ايدالاعا بۇرىپ اكەتەدى. قىتايدا حالىق نازارىن تەز اۋدارىپ، ساياسي بيلىك تۋرالى كوپ ويلاتتىرمايتىن تاقىرىپ ساناتىنا جاتاتىن تەمالار:

*كينو اكتەرلەرىنىڭ جەكە ءومىرى;
*ايەلىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالعا انشىلەر;
*جەزوكشەلەر تاقىرىبى;
ء*دارى-دارمەك جارناماسى;
*موڭعوليا وتانعا قاشان ورالادى;
*ورتالىق ازيانى قاشان قوسىپ الامىز;
*رەسەي ىدىراي ما;
*تايۆانعا قاشان سوعىس اشامىز;
*جابايى، جەكسۇرىن جاپون شاپقىنشىلارى (1937-1945);
*شىڭعىس حاننىڭ تەگى- قىتاي;
*قىتاي پروۆينتسيالارىنا اكىمشىلىك رەفورما جاساۋ كەرەك;
*از ۇلتتاردىڭ اۆتونوميالى رەگيونىن جويۋ;
ت.ب

بۇل اقپارات تەمالارىنىڭ ءتۇبى جوق، بىراق حالىققا وسى تاقىرىپتى ۇسىنىپ باسىم كوپشىلىكتىڭ اقپاراتتانۋ شوعىرىن اۋىستىرىپ تۇرادى. بۇنداي ءادىس-ءتاسىل رەسەي مەن تۇركيادا بار. ءبىرى قىرىم ماسەلەسى ارقىلى، كەلەسى ءبىرى پالەستينا مەن سيريا ماسەلەسىن قوزعاپ ءتۇرتىپ وتىرۋ ارقىلى حالىقتىڭ اقپاراتتىق تالعامىن ۇنەمى باسقاعا بۇرمالاپ، شىن مانىندە تالقىلاۋى ءتيىس انىق پروبلەمانى بەيعام قالدىرىپ وتىرادى.

قىتايدىڭ "ورتالىق ازياعا شابۋىل جاساۋىنىڭ" نەمەسە جاقىن كورشى ەلدەرگە شۇيلىگۋىنىڭ ار جاعىندا ءبىرتۇرلى ىشكى السىزدىك تە جاتىر. قانداي؟ ىشكى الەۋمەتتىك تەپە-تەڭسىزدىك، ەكونوميكالىق شىعىن، ءساتسىز مەم.جوسپارلار جانە پارتياعا سەنىمسىزدىك. وسى جارانى ىشكى اقپاراتتا بارىنشا تالقىعا سالماۋ كەرەك. ودانشا ءتۇبى جوق تاقىرىپ "ورتالىق ازيانى" حالىققا باستاپ بەرسە، حالىقتىڭ اقپارات نازارى بيلىككە ەمەس سىرتقا اۋادى، بۇل- جارالى كومپارتيانىڭ تىنىستاپ الدەنىپ الۋىنا جاقسى كىدىرىس دەمەك. ەگەر حالىقتى "ورتالىق ازيانى قوسىپ الىپ، مول مۇناي مەن گازعا كەنەلەتىنىنە" سەندىرە السا، وندا قانشا جەمقور، قانشا ديكتاتور بولسا دا كوممۋنيستىك كومپارتيانىڭ ەش قۇلاماي، ەش الەۋمەتتىك، قۇقىقتىق رەفورما جاساماي تۇرا بەرگەنى جاقسى. ويتكەنى ول- حالىقشىل كومپارتيا سانالماق-دۇر.

ءۇشىنشى، قىتاي ون جىلدىق سىرتقى ديپلوماتياسى بارىسىندا (2009-2019) ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن اۋعانىستان تاراپىنان كەلەتىن الدە ءبىر قاۋىپتەردىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى. تاليبان ءدىني كۇشتەرىمەن كەلسىمگە كەلدى جانە دايش ۇيىمدارىمەن ءتىل تابىسىپ جاتىر. سونىمەن قاتار ورتالىق ازيا ەلدەرىندە ورىن الىپ جاتقان ۇلتتىق، رۋحاني جاڭعىرۋلاردىڭ شىڭجاڭ ايماعىنا جاسايتىن ىقپالىن السىرەتتى. بۇرىنعىداي ايماقتىق مادەني ىقپالداستىق جوق. قىتاي ونى قالاي نوقتالاۋ مەحانيزمىن يگەرىپ الدى. پان-يسلاميزم مەن پان-تۇركيزمگە جول جوق. وسىدان كەيىن قىتاي ورتالىق
ازيا مەن اۋعانىستانعا جاڭا ويىنشى رەتىندە كىرە باستايدى. بۇل اقش پەن رەسەيگە ءتيىمسىز. ولار ورتالىق ازيا ەلدەرى مەن اۋعانىستاندا جاڭا پان-يسلاميزم مەن جاڭا پان-تۇركيزم يدەيالارىنىڭ وركەندەۋىن قالايدى. قىتاي دا بۇل يدەياعا توقتاپ قالمايدى، ءوزىنىڭ پان-ءيسلاميزمى مەن پان-تۇركيزمىن تىقپالايدى دا ايماقتاعى باستى ويىنشى بولعىسى كەلەدى. بۇنىڭ جارقىن مىسالى، "جەتىسۋ- ءبىزنىڭ يەر", ء"بۇتۇن تۇركۇلەرنىڭ اتالارى- ۇيعىر بولعان" دەگەن ۇرانداردى ادەيى ايتقىزىپ قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا بولعان قىزىعۋشىلىعىن ەندى ۇيعىرلار مەن دۇڭعانداردىڭ اۋزىنان بەرىپ وتىرادى. ءبىز بۇنى ۇيعىرلاردىڭ نەمەسە دۇڭعانداردىڭ "ۇلتتىق ءشوۆينيزمى" دەپ قابىلدايمىز، بىراق ارتىندا قىتايدىڭ ساياسي مەحانيزمى جاتقانىن اسا بايقامايمىز. بۇل ۇراندار ۇيعىرلار مەن دۇڭعانداردى قۇردىمعا باتىرىپ، قىتايلاردىڭ كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن اپەرەدى.

ءتورتىنشى، قىتاي ورتالىق ازياداعى ىشكى اعىس وزەن-سۋلاردىڭ دەنىن يگەرىپ بولدى. پامير، تيان-شان، التاي تاۋلارىنداعى ىشكى-سىرتقى وزەن اعىستارىنىڭ باسىن بۇرىپ اكەتتى. قىتايدىڭ بۇل ايماققا ساياساتى- شەكارالىق وزەندەردى يگەرە الۋ-الماۋمەن تىكە بايلانىستى. قىتاي شەكارالىق كەلسىمگە قول قويسا دا، شەكارالىق وزەندەردى ورتاق يگەرۋ كەلسىمىنە ءالى قول قويماي كەلەدى. بىراق قىتايلار باستى شەكارالىق وزەردەردى ابدەن يگەردى. ياعني كوبىنىڭ باسىن بۇرىپ اكەتتى، ەندى قول قويۋ قانشالىق ماڭىزدى، سول قىزىق! شىڭجاڭداعى ىشكى وزەن شەكارالىق سۋلار يگەرىلسە ءشول، قۇمايت جەرلەر تولىق اشىلا باستايدى دەگەن ءسوز. ياعني بۇل ايماققا ىشكى قىتايدان تاعى دا ميگرانتتار قاپتايدى. قالانىڭ اۋىز سۋ ماسەلەسى شەشىلسە شەكارالىق ءوڭىردىڭ دەموگرافياسى ودان سايىن ارتادى. بۇل مىنانى تۇسىندىرەدى - قىتاي ورتالىق ازيانى باسىپ الامىن دەپ ايعايلاماسا دا الەۋەتتىك جاعداي ءبارىبىر دە سوعان ماجبۇرلەيدى. مىسال رەتىندە ويلاڭىزشى، ەگەر رەسەيدىڭ ساياسي نەمەسە ەكونوميكالىق الەۋەتى ماسكەۋدىڭ اينالاسىندا ەمەس، سىبىردە ياعني ومبى مەن ورىنبوردا بولعاندا قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماعىنا تونەتىن قاۋىپ قازىرگىدەن ون ەسە كوپ بولاتىن ەدى.

بەسىنشى، قىتايدىڭ ساياسي تەحنولوكتارى ورتالىق ازياعا ءوز ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن جاڭا كونتسەپتسيالار مەن جاڭا فورماتتاعى مۇددەنى ويلاپ تاۋىپ شىعادى. وسىعان دەيىن ايتىپ جۇرگەن جەردى قوسۋ الۋ ماسەلەسىنىڭ تاريحي نەگىزى جوق، ءتۇبى شيكى ەكەنىن قىتايدىڭ وزدەرى دە ءبىلىپ وتىر. جاڭا كونتسەپتسيا نەمەسە جاڭا فورماتتاعى مۇددە ىقپالداستىعى ەكى سالادا قاتتى داميدى. ولار: ەكونوميكا جانە قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. ياعني ورتالىق ازيا ەلدەرى اقش-رەسەي-قىتاي ۇشتىك الپاۋىت ەلدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق جانە جاڭا قاۋىپسىزدىك قاقتىعىس وشاعىنا اينالادى. ەگەر قىتاي "بۇل ايماق ءبىر كەزدەرى مەنىكى بولعان، بۇل جەر تسين يمپەرياسىنان قالعان جەر" دەيتىن بولسا، وندا رەسەي دە، اقش تا ءبىر كەزدەرى تسين يمپەرياسى قول قويعان تەڭسىز كەلسىمدەردى، قۇجاتتاردى الىپ شىعادى. بۇل قىتاي ءۇشىن وتە ءتيىمسىز، قىتاي جەر سۇراماق تۇگىل قازىرگى اۋماعىن دا ايرىلىپ قالا جازدايدى وندا. سول ءۇشىن قىتاي ورتالىق ازياعا تاريحتاعى ءبىر وتكەن-كەتكەن جالعان كونتسەپتسيا ءۇشىن كىرە المايدى. قىتايعا ەندى تەك كەلەشەكتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن ءبىر نارسە كەرەك. ول - ايماقتاعى قاۋىپسىزدىك جانە ايماقتاعى ەكونوميكالىق مۇددە.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك:

ءبىرىنشى، عىلمي نەگىزى جوق سينوفوبيادان ارىلۋ كەرەك. دالەلگە، دايەككە نەمەسە بەلگىلى عىلمي نەگىزگە سۇيەنگەن تانىمدى ورناتۋ كەرەك;

ەكىنشى، ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا ىشكى اعىس وزەن-كولدەر ماسەلەسىن تەزدەن شەشىپ، ايماقتاعى سۋ تۇتىنۋ ماسەلەسىن قىتايعا تاۋەلدى ەتۋدەن ساقتاۋ;

ءۇشىنشى، الماتى-بيشكەك-تاشكەن اراسىندا ءىرى ەكونوميكالىق بەلدەۋ قالىپتاستىرىپ، قىتايدىڭ ءۇرىمجى-قاشقار ارقىلى كەلەتىن ەكونوميكالىق ءدالىزىن بولدىرماۋ;

ءتورتىنشى، ورتالىق ازيادا جاڭا ايماقتىق نەگىزدەگى پان-تۇركيزمدى قالىپتاستىرۋ;

بەسىنشى، ورتالىق ازيانىڭ ورتاق ەكونوميكالىق وداعى مەن ورتاق ۆاليۋتاسىن جاساۋ;

التىنشى، ورتالىق ازيانىڭ جاڭا ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينسيتۋتىن قۇرۋ;

جەتىنشى، ورتالىق ازيادا "تۇركىلىك يسلامدى" دامىتۋ، ءدىني كۇشتەرگە (تاليبان، دايش) تىيىم سالۋ;

سەگىزىنشى، ايماقتىڭ گەو-ستراتەگيالى ورنالاسۋىنا ساي ساياسي، مادەني جانە الەۋمەتتىك رەفورمالاردى تۇبەگەيلى قولعا الۋ، ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى الا-قۇلالىقتى جويۋ;

توعىزىنشى، موڭعوليا-قازاقستان-قىرعىزستان-وزبەكىستان ەلدەرى اراسىندا ورتاق اسكەري وداق قۇرۋ، قىتايدىڭ شەكارالىق ايماعىنا قورعانىس ءدالىزىن قالىپتاستىرۋ;

ونىنشى، ورتالىق ازيا جاستار وداعىن قۇرۋ، تۇركى-تۇرانشىل بىلىكتى ليدەردەر لەگىن جاساقتاۋ;

ون ءبىرىنشى، قىتايعا بالاما كۇشتەردىڭ ورتالىق ازياداعى ۇلەسىن جوعارلاتۋ، ياعني، ايماقتاعى الپاۋىت ەلدەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن بىردەي ساقتاپ تۇرۋ;

ون ەكىنشى، ورتالىق ازيانىڭ ورتاق اقپارات اگەنتىگىن قۇرۋ، اقپاراتتىق شابۋىلعا ورتاق قورعانىس ورناتۋ;

ت.ب

بۇل ماسەلە تەك عانا قازاقستاننىڭ نەمەسە قىرعىزستاننىڭ ۇلتتىق ماسەلەسى ەمەس، تۇتاس ورتالىق ازيانىڭ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. سول ءۇشىن اسا ءىرى شارۋالاردى تۇتاس ورتالىق ازيا بىرىگىپ اتقارسا جۇك جەڭىل بولادى.

ەلدەس وردا
"The Qazaq Times"