توقاەۆتىڭ «ساياسي ءسۋيتسيدى»: پرەزيدەنت ءوزى ۋادە ەتكەن «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» قۇرا الا ما؟

وتكەن جىلى كۇزدىڭ باسىندا ەل باسشىسى توقاەۆ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تانىستىرعان ەدى. بۇل «ازاماتتاردىڭ بارلىق سىندارلى ءوتىنىش-تىلەكتەرىن جەدەل ءارى ءتيىمدى قاراستىراتىنىن» ايتقان پرەزيدەنتتىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ تەڭدىگى تۋرالى قوعام پىكىرى ءار الۋان. بىلتىر ەلدەگى «قوسبيلىكتىك بەلگىلەرى» نەمەسە توقاەۆتىڭ «اشىلماعان مىنەز-الەۋەتى» جايلى، ونى «ەرمەكساز»، «بۇرىشتاعى جيھاز» دەپ اتاعان تاقىرىپتا كوپ ءسوز بولدى. سول كەزدە توقاەۆ تۇڭعىش جولداۋىندا:   

«بيلىك پەن قوعام اراسىندا تۇراقتى ديالوگ ورناتۋ ارقىلى عانا قازىرگى گەوساياسي احۋالعا بەيىمدەلگەن ۇيلەسىمدى مەملەكەت قالىپتاستىرۋعا بولادى. سوندىقتان ازاماتتىق قوعامعا قولداۋ كورسەتىپ، ونىڭ الەۋەتىن نىعايتا ءتۇسۋ كەرەك. سونداي-اق، اسا ماڭىزدى جالپى مەملەكەتتىك مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن تالقىلاۋ جۇمىستارىنا ازاماتتىق قوعامنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كەڭىنەن قولدانۋ قاجەت»، – دەدى.

سونىمەن قاتار ول بۇگىن بارلىق مەملەكەتتىك مەديانىڭ باسقى بەتتەرىندە جارىق كورگەن  «اباي جانە ءححى عاسىرداعى قازاقستان»  اتتى ماقالاسىندا دا تىڭ تۇجىرىمداما تۋرالى ءسوز ەتىپ، ونىڭ  «ادىلەتتى قوعام يدەياسىن دامىتۋ ماقساتىمەن ۇسىنىلعانىن» اتاپ ءوتتى. ماقالادا «ۇكىمەت مۇشەلەرى، سونىڭ ىشىندە مينيسترلەر مەن اكىمدەر مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە قاتىستى شەشىم قابىلداعان كەزدە ازاماتتاردىڭ ۇسىنىستارى مەن تىلەكتەرىن ەسكەرۋى كەرەك. ...«سىبىردان باسقا سىرى جوق، شارۋاعا قىرى جوق» زامانداستارىمىز كوبەيمەس ءۇشىن بيلىك حالىققا ءاردايىم قۇلاق ءتۇرىپ وتىرعانى ءجون» دەلىنگەن.

قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىندا، انىعى اسا ىقپالدى ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ءالى دە بولسا بيلىكتەن تولىق قول ۇزە قويماعان شاعىندا توقاەۆتىڭ ءوزى جەكە ساياساتىنىڭ قولتاڭباسى سانايتىن  «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت قۇرۋ» يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋ-اسپاۋ ماسەلەسىن قوعام بەلسەندىلەرى مەن ساراپشىلاردان سۇراپ كوردىك.

1. توقاەۆتىڭ كۇزدە جاساعان جولداۋىنداعى «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن بيلىك» يدەياسى ىسكە اسا ما؟ ونىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن قانداي ناقتى قادام جاساۋى ءتيىس، ءوز نۇسقاڭىزداعى ەڭ ماڭىزدى باستاپقى 5 «ءجۇرىستى» اتاساڭىز.
2. قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ قولىن بايلاپ وتىرعان نەمەسە ءوز دەڭگەيىندە ليدەرلىك وبرازىن اشا الماۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى نەمەسە كەدەرگى نەدە؟
3. قازاقستان حالقىمەن بيلىك قانداي جاعدايدا جانە قاشان ساناسادى؟ تەك سانكتسيالانباعان اۋقىمدى ميتينگ نەمەسە دۇرمەكتى شۋمەن عانا ما؟.. قازىرگى اقوردانىڭ «جىلىمىق» سيپاتتاعى پوزيتسياسى اقىرىنداپ وسى جولعا كەلە جاتقاندىعىنىڭ «كورىنىسى» دەۋگە كەلە مە؟

شالقار نۇرسەيىت، ساياساتتانۋشى-ساراپشى:

1. توقاەۆ كومانداسى قازىرگى ساياسي تىعىرىقتان شىعۋ ءۇشىن جوعارعى كەڭەس تاراتىلعان كەزدەن بەرى قوردالانىپ قالعان ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدى تەزدەتۋ كەرەك. ال وعان بەس «ءجۇرىس» جەتكىلىكسىز. دەسە دە سۇراعىڭىزعا جاۋاپ رەتىندە العاشقى بەس ءجۇرىستىڭ ىشىنە 1993 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ پرينتسيپتەرىن قايتا قابىلداپ، اۆتوريتارلىق جۇيەنى ورناتقان وزگەرىستەردىڭ كۇشىن جويۋ جونىندە رەفەرەندۋم وتكىزۋدى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس پەن ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىن (بۇكىل ايماقتاعى فيليالدارىن) قايتا جاساقتاۋدى، پروپورتسيونالدى سايلاۋ جۇيەسىنىڭ ورنىنا ماجوريتارلىق جۇيەنى ەنگىزگەننەن كەيىن عانا پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋدى، بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەردى سايلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى، سوت بيلىگىنىڭ شىنايى تاۋەلسىزدىن قامتاماسىز ەتەتىن رەفورما جۇرگىزۋدى، ازاماتتار مەن باق ءۇشىن ءسوز بوستاندىعىن ءىس جۇزىندە قامتاماسىز ەتۋدى اتاپ وتەر ەدىم.
2. ن.نازارباەۆ ءىس جۇزىندە بيلىكتەن كەتپەيىنشە پرەزيدەنت توقاەۆ نەمەسە كەلەسى پرەزيدەنت ءوز الدىنا تاۋەلسىز بيلىك ەتە المايدى. قازاقستان جاعدايىندا بۇل اكسيوما. ءبىرىنشى سۇراعىڭىزعا بەرگەن جاۋابىمدا اتاپ وتكەن قادامداردى توقاەۆ مىرزا جاساي الماسا، وندا ول شاراسىز نەمەسە نازارباەۆ جۇيەسىنىڭ ءونىمى رەتىندە ول دا قازىرگى رەجيم ءۇشىن «ساياسي سۋيتسيدكە» بارعىسى كەلمەيدى دەگەن ءسوز.
3. ءبىرىنشى سۇراعىڭىزعا بەرگەن جاۋابىمدا ەڭ ماڭىزدى دەگەن 5-6 قادامدى اتاپ ءوتتىم. مەنىڭ ويىمشا، اتالعان سول قادامداردى جاسامايىنشا قازىرگى بيلىك پەن ازاماتتاردىڭ اراسىندا ديالوگتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. اشىق ءارى ءادىل سايلاۋدى، ءسوز بوستاندىعى مەن ازاماتتاردىڭ ساياسي جانە ازاماتتىق قۇقىقتارىن ساقتاۋدى، بيلىكتىڭ ءۇش تارماعىنىڭ ءبىر-بىرىنەن تاۋەلسىز بولۋىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى عانا ساياسي تۇراقتىلىققا قول جەتكىزۋگە بولادى. «قازاقستاننىڭ ءوز جولى، ۇلى دالانىڭ ۇلى جولى» ارقىلى دەموكراتيا ورناتامىز دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز.

بەللا ورىنبەتوۆا، پارتيا قۇرۋدى كوزدەيتىن Respublika ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى، جۋرناليست:

1. قىركۇيەك ايىندا توقاەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن بيلىك» كونتسەپتسياسى تۋرالى ءۇستىرت ايتىلدى. بۇل يدەيا ناقتى قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟ ەگەر حالىق ءۇنىن جەتكىزەتىن وپەراتور رەتىندە ۇلتتىق سەنىم كەڭەسىن مەڭزەسە، دەمەك ديالوگتىڭ دا تولىققاندى ەمەس، «سۇرىپتامالى» بولاتىنى انىق. حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن بيلىك تۋرالى ايتىلعان ءۇش سويلەمنىڭ بىرىندە ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ دەگەن سوزدەر بار. ازاماتتىق قوعام ءۇنى سايلاۋدان كەيىن دە، جەلتوقساننىڭ 16-سى دا شىقتى. قالاي قۇلاق سالعانىن ەسىڭىزدە شىعار؟ مەنىڭ پوزيتسيام – ازاماتتىق قوعامنىڭ ءۇنى جوق، حالىقتىڭ قاۋقارى جوق دەپ «جىلاي» بەرۋ ەمەس. بىراق ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندى وكىلى رەتىندە قانداي قىسىم جاسالىپ جاتقانىن جاقسى بىلەمىن. ءتىپتى اقپاراتتىق بلوكادا جاساپ، رەسپۋبليكالىق، ايماقتىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ قارا تىزىمىنە كىرگىزىپ جاتقانىن دا كورىپ ءجۇرمىن.

سوندىقتان ەگەر قوعام ۇنىنە قۇلاق سالامىن دەسە، الدىمەن بيلىك تە ديالوگقا اشىق بولۋى كەرەك. ديالوگ دەگەنىمىز ۇكىمەتكە جاعىمدى تۇلعالار شاقىرىلاتىن دوڭگەلەك ۇستەلدەر، فورۋمدار نەمەسە پارتيا جيىندارى ەمەس، البەتتە.

ەكىنشىدەن، وزىنە ۇنامسىز وي ايتاتىن، سىنايتىن ازاماتتاردى قۋدالاۋ، سوڭىنان شام الا ءتۇسۋدى توقتاتقان ءجون. قىلمىستىق كودەكستىڭ 130-بابى (جالا جابۋ) جۇمسارتقانىمەن ءسوز بوستاندىعىن شەكتەيتىن، بەلسەندىلەردىڭ «جازالايتىن» باسقا دا باپتار جەتەرلىك. سونىمەن قوسا ديالوگقا دايىن بيلىك وسىعان دەيىن ساياسي جەلەۋمەن تۇتقىندالعانداردى بوساتۋى ءتيىس.

ۇشىنشىدەن، قازىر جۇرگىزىپ وتىرعان اقپاراتتىق ساياساتىنان باس تارتۋى ءتيىس. ءسوز بوستاندىعىن تۇمشالاپ، پروبلەمالاردى الەۋمەتتىك جەلىدەگى بوتتار ارمياسىمەن جاسىرۋ وڭ ناتيجە بەرمەيدى. قازىرگى جاڭا مەديانىڭ دامۋى ەلدەگى جاعدايدىڭ قانداي ەكەنىن بوياماسىز كورۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى دەگەن ءسوز وسى جاعدايدى ءدال سيپاتتايدى.

تورتىنشىدەن، حالىق داۋىسىنىڭ جوعارىعا جەتۋىنىڭ كەپىلى – زاڭ. سوندىقتان سايلاۋ تۋرالى زاڭعا ماجوريتارلى سايلاۋ جۇيەسىن قايتارۋدى كوزدەيتىن وزگەرىستەردى ەنگىزۋ قاجەت. ءوز اكىمىن، دەپۋتاتىن سايلاي الماي وتىرعان حالىق «مىلقاۋ» بولىپ قالا بەرمەك.

بەسىنشىدەن، حالىقتىڭ ءۇنىن ەستۋ، مۇڭ-مۇقتاجىن تىڭداپ قانا وتىرا بەرمەي، ارەكەتكە كوشۋ قاجەت. حالىق «اششى شىندىقتى» ەستىپ بولدى. قازىر ازاماتتار ەلگە قىزمەت ەتۋدى مۇرات ەتپەيتىن اكىم-قارالاردى سىنعا الادى. ال بيلىك ولاردى ورنىنان الىپ تاستاپ، ارى قاراي مانساپ ساتىسىمەن كوتەرەدى. بۇل، ارينە، حالىقتىڭ نارازىلىعىن ۇدەتە تۇسەدى. ەگەر جەمقورلىعى اشكەرە بولعان شەندىلەر كەشىرىممەن قۇتىلا بەرسە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك جالعاسا بەرسە، مۇنداي ديالوگتىڭ حالىققا دا قاجەت بولماي قالۋى مۇمكىن.

2. بيلىك ءترانزيتى باستالعانىمەن قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ قولىندا قازىر ناقتى پرەزيدەنتتىك بيلىك جوق، تەك ءىشىنارا قۇزىرەتتەر عانا. مەنىڭشە، ول ءوزىن تولىققاندى مەملەكەت باسشىسى رەتىندە ازىرگە كورسەتە المادى. تۇپتەپ كەلگەندە ونىڭ ورنىندا نازارباەۆ تاعايىنداعان كەز كەلگەن ادام وتىرا الار ەدى. ول مىقتى ساياساتكەر، ليدەر، مەنەدجەر بولعاندىقتان قازىرگى لاۋازىمدا وتىرعان جوق. مويىنداۋ كەرەك، وسى دارەجەگە لايىق ەكەنىن دالەلدەۋگە وعان مۇمكىندىك تە بەرىلگەن جوق. سەبەبى بۇل ستسەناري ۇزاق مەرزىم ارالىعىندا مۇقيات دايىندالعان. ياعني توقاەۆتىڭ ليدەرلىك قابىلەتىنە سەنەتىن جاقتاستارى كوپ ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۇرىن پرەزيدەنتكە جۇمىس جاسايتىن اكىمشىلىك رەسۋرس تا، پارتيا دا، مىقتى كوماندا دا جوق. قازىر توقاەۆتىڭ جانىنداعى تەك اقپاراتتىق قولداۋمەن اينالىساتىن كوماندانىڭ ءوزىن الايىقشى. ولار ءتىپتى جىل قورىتىندىسىنىڭ ءوزىن ءتيىمدى پايدالانا المادى. پرەزيدەنتتىڭ اتقارعان ءىس-شارالارىنا تەلەفونمەن سويلەسكەن مينۋتتار، جۇرىلگەن شاقىرىمدى كورسەتتى. ال قوعامدىق-ساياسي پروبلەمالار، الەۋمەتتىك جوبالار شە؟ بۇدان كومانداسى جاسالعان جۇمىستارىن ايتۋعا، كورسەتۋگە مۇددەلى ەمەس نەمەسە اۋىز تولتىرىپ ايتاتىن، ءدۇيىم جۇرتقا كورسەتەتىن ماردىمدى دۇنيە جوق دەگەن وي تۋىندايدى.
3. قازاقستان عانا ەمەس، جالپى بيلىك قاي ۋاقىتتا حالىقپەن ساناسادى؟ بيلىك حالىققا تاۋەلدى، حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن سەزىنگەندە عانا. ەگەر حالىق بيلىكتى ءوزى سايلاپ-تاعايىنداسا، جاۋاپ الىپ، تالاپ ەتە الار ەدى. قازىرگى سايلاۋ تۋرالى زاڭعا سالساق، دەپۋتاتتاردى سايلايتىن دا، وعان ماندات بەرەتىن دە حالىق ەمەس، پارتيا. ءتىپتى جەرگىلىكتى ءماسليحات دەڭگەيىندە دە.

سوندىقتان دا ميلليونداپ پارا الىپ ۇستالعان شەنەۋنىكتەر كەشىرىمدى حالىقتان ەمەس، پرەزيدەنتتەن سۇرايدى. ولاردىڭ قول سالعان اقشاسى پرەزيدەنتتىڭ جەكە قاراجاتى ەمەس، ەلدىڭ سالىعىنان قۇرالعان بيۋدجەت اقشاسى ەمەس پە ەدى؟

اقوردانىڭ «جىلىمىق» پوزيتسياسى تۋرالى ەشتەڭە ەستىمەدىم. حالىقتىڭ سەنىمىن تۇتاتىپ، مۇڭ-مۇقتاجىن جەتكىزەدى دەگەن ۇلتتىق سەنىم كەڭەسى ماجىلىسىندە ەڭ الدىمەن سايلاۋ تۋرالى زاڭناماعا وزگەرتۋلەر تۋرالى ايتىلادى دەپ ويلاپ ەدىم. وكىنىشكە قاراي ولاي بولمادى. ال ميتينگكە كەلەتىن بولساق، بۇل قۇقىقتى بىزگە بەرىپ وتىرعان ۇلتتىق سەنىم كەڭەسى دە، توقاەۆ مىرزا دا ەمەس. ول قۇقىق بۇرىننان كونستيتۋتسيامىزدا بار. ماسەلە ازاماتتاردىڭ ميتينگ، شەرۋلەرگە قاتىسۋى، ءسوز، وي ەركىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلە مە؟ جالپى ميتينگ دەگەنىمىز قۇر دۇرمەك شۋ ەمەس. بۇل ەڭ الدىمەن، حالىقتىڭ نارازىلىعىن جەتكىزۋ، پروبلەمالاردىڭ بار ەكەنىن بىلدىرەتىن سيگنال. مۇنداي سيگنالدى ءوشىرۋ ەمەس، قۇلاعىن توسىپ، ماسەلەنى شەشۋگە تىرىسقان تاراپتى وكىنىشكە وراي كورمەدىم. ەگەر ميتينگتەر وتكىزۋ، ءسوز بوستاندىعىنا قاتىستى پوزيتسيا وزگەرسە، جىلىمىق تۋرالى ايتۋعا بولار ەدى.

اسەم جاپيشەۆا، Oyan, Qazaqstan ازاماتتىق قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى، ازاماتتىق بەلسەندى:

1. جوق، ول يدەيانىڭ ىسكە اسپاي جاتقىندىعىن بارلعىمىز ءوز كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز. ماسەلەن، ميتينگى وتكىزۋدى حابارلامالى تۇرگە اۋىستىرامىز دەسە دە، ول تەك بەلگىلەنگەن ورىنداردا عانا، ال «رەسمي وپپوزيتسيا» تۋرالى شەشىم ءتىپتى اقىلعا سىيمايدى – وپپوزياتسيا جاي عانا ەرىكتى بولۋى كەرەك، وعان جول بەرۋ قاجەت. ناقتى رەفورما بولۋ ءۇشىن بيلىك كونستيتۋتسيانى قوسا العانداعى ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن بوستاندىعىن قازىرگى تاڭدا شەكتەيتىن بارلىق زاڭداردى ادام حاقىنىڭ حالىقارالىق ستاندارتىنا، زاڭ ۇستەمدىگى قاعيداسىنا سايكەستەندىرۋى ءتيىس. يۋۇدان بولەك جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ تولىققاندى جۇيەسى قاجەت. ءماسليحات دەپۋتاتتارى كوپشىلىك جۇيەسى ارقىلى سايلانۋى ءتيىس جانە ولاردىڭ وكىلەتتىكتەرىن كەڭەيتۋ كەرەك. بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر تىكەلەي داۋىس بەرۋ ارقىلى سايلانۋى مىندەتتى. وسىلايشا سايلاۋ جۇيەسىن تۇپكىلىكتى رەفورمالاۋ قاجەت. باسقا دا تالاپتار كوپ، ەڭ باستىسى، كوزبوياۋشىلىق بولماۋى ءتيىس.
2. ەڭ نەگىزگى سەبەپ، مەنىڭشە، نازارباەۆتىڭ قۇرعان جۇيەسىندە. بۇل جۇيە ەشقانداي ناقتى وزگەرىستەرگە جول بەرمەيدى، ال توقاەۆ وعان قارسى تۇرا الاتىن نەمەسە تۇرعىسى كەلەتىن ادام ەمەس.
3. ساياسي ۇستانىمى، تالاپتارى بار اداماداردىڭ سانى ارتقان سايىن ساناسا باستايدى، ارينە. 2019 جىل وسى ورايدا كوپ ادامنىڭ ساياسات جونىندە اشىق سويلەپ، كوزقاراسىن بىلدىرە باستاعانى بەلگىلى. الدا وسىلاي جالعاسادى دەپ ءۇمىت ارتامىن.

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام قايراتكەرى:

1. بىرىنشىدەن، وسى ۋاقىتقا دەيىنگى بيلىكتىڭ «حالىقتىڭ ۇنىنە قۇلاق اسپايتىن بيلىكتىڭ» بولعانىن مويىنداۋدىڭ ءوزى – ۇلكەن ەرلىك. الايدا سول بيلىكپەن، سول بيلىكتىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن، سول بيلىكتى جاساعان جانە، ەڭ قورقىنىشتىسى، سول بيلىكپەن بىتە قايناسىپ كەتكەن ساياسي كۇشپەن («نۇر وتان» جانە ت.ب.) 180 گرادۋسقا بۇرىلىپ، حالىقتىڭ ۇنىنە قۇلاق اساتىن جۇيە جاساۋ – مەن ءۇشىن، جۇزەگە اسپايتىن ارمان. ەگەر توقاەۆ مىرزا، شىن مانىندە، تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋدى ماقسات ەتسە، بيلىكتى جاڭارتاتىن العى شارتتاردى جۇزەگە اسىرۋى كەرەك دەپ بىلەمىن. ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان بەس قادام دا وسى شارتتار بولۋى كەرەك. بۇگىنگى جاعدايعا جەتكىزگەن بيلىك يەلەرى تولىعىمەن باسقارۋ ورىندارىنان كەتىپ، جاڭا ساياسي كۇشتىڭ كەلۋى شارت. ول ءۇشىن، بىرىنشىدەن، سايلاۋ تۋرالى زاڭ، سايلاۋ جۇيەسى وزگەرىپ، ادىلەتتى جانە ەرىكتى سايلاۋ وتكىزۋدىڭ العىشارتى قالىپتاسۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، شىن مانىندەگى كوپپارتيالىق جۇيەنى ورناتۋ ءۇشىن ساياسي پارتيالار تۋرالى زاڭ دا وزگەرىسكە ءتۇسۋى قەرەك. ۇشىنشىدەن، بۇرىنعى كومپارتيا مەن اۆتوريتارلىق جۇيەنىڭ «جاۋىنگەرلەرى» شاپاندارىن اۋىستىرىپ تاعى دا بيلىككە جارماسپاس ءۇشىن ليۋستراتسيا تۋرالى زاڭ قابىلدانۋى شارت. بۇلار – ساياسي رەفورمانىڭ نەگىزى. تورتىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانىپ، قوعامدا قازاق تىلىنە دەگەن قاجەتتىلىك جاسالۋى كەرەك. بەسىنشىدەن، تەز ارادا ەۋراازيالىق وداقتان شىعىپ، رەسەيدىڭ اقپاراتتىق الاڭىن شەكتەۋىمىز كەرەك.
2. بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن «توقاەۆ شىنىندا دا وزگەرىس جاساعىسى كەلەدى، بىراق ونىڭ قولىن بىرەۋلەر بايلاپ وتىر» دەگەن كوزقاراستا بولۋىم كەرەك. مەن ولاي دەپ ويلامايمىن. ول دا سول بيلىكتىڭ ادامى، سول جۇيەنىڭ سەنىمدى جاۋىنگەرى. وعان ەشنارسە كەدەرگى بولىپ تۇرعان جوق. سوندىقتان ونىڭ جاساپ جاتقان نە جاسايمىن دەگەن ماسەلەلەرى – كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان وسى بيلىكتىڭ ءومىرىن بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە دەيىن ۇزارتۋعا باعىتتالعان ءىس-ارەكەتتەر دەپ ويلايمىن. ارينە، وتىز جىلعى اۆتوريتارلىق جۇيەدەن جالىققان، اشىنعان حالىق، مۇمكىن، وسى ءبىر دەكوراتيۆتى وزگەرىستەرگە دە ريزا بولۋى عاجاپ ەمەس.
3. «دۇرمەكتى شۋ» ارقىلى كەلگەن وزگەرىس – دۇرمەكپەن اياقتالادى. بيلىكتەن، ولاردى جاقتاۋشىلاردان، بيلىككە دەگەن سىني كوزقاراستاعى ازاماتتار كوپ. الدەقايدا كوپ. ونى وتكەن سايلاۋ ناقتى دالەلدەدى. قازاق ەلى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن-اق وزگەرىس جاساۋعا دايىن. جانە ول وزگەرىستى وپپوزيتسيامىز دەگەن توپ ەمەس، قازاقتىڭ قاراپايىم قارا بالالارى جاسايدى. جەلتوقساندا دا، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە دە، جەر ماسەلەسىندە دە، ت.ت وپپوزيتسيا ەمەس، قازاق ۇلتشىلدارى عانا ساياسي ارەناعا شىقتى. كەشەگى سايلاۋدا دا بيلىككە دەگەن قارسىلىقتى تەك قازاق ۇلتى كورسەتتى. وكىنىشكە وراي، قازىر ولار وزدەرىنىڭ ۇلكەن كۇش ەكەندىن تۇسىنبەگەندىكتەن، كەز كەلگەن ۇرانشىلاردىڭ سوڭىنان ەرىپ، سولاردىڭ «سولداتتارى» بولىپ ءجۇر. اقورداعا، ءسوز جوق، «سانكتسيالانباعان ميتينگتەر»، «دۇرمەكتى شۋ» كەرەك. ال اقىل مەن سانانىڭ، اشىق پىكىرتالاستىڭ الاڭىندا بيلىك وڭباي جەڭىلەدى. ولار وعان بارعىسى كەلمەيدى. بايقاعان شىعارسىزدار، پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ بىردە بىرەۋىندە نە نازارباەۆ نە توقاەۆ دەباتقا تۇسكەن جوق... دەمەك بيلىك حالىقتىڭ وكىلدەرىمەن تىكەلەي، اشىق پىكىرتالاسقا تۇسكەندە عانا ءتاۋبالارىنا كەلەدى. سوندا عانا حالىقپەن ساناسادى.

جانبولات ماماي، دەموكراتيالىق پارتيانىڭ قۇرۋشىسى، جۋرناليست:

1. حالىقتىڭ ۇنىنە قۇلاق اساتىن بيلىك بولۋى ءۇشىن ەلدە ساياسي رەفورمالار جاسالىپ، دەموكراتيالىق وزگەرىستەر باستالۋى كەرەك. ەگەر ناقتى قادامدارعا كوشەتىن بولساق، بىرىنشىدەن، بارلىق ساياسي تۇتقىندار بوستۋدان باستاۋ قاجەت. مىسالى، وزبەكستاننىڭ وزىندە جاڭا پرەزيدەنت كەلگەننەن كەيىن ەلدەگى بۇكىل ساياسي تۇتقىنداردى بوساتتى. ارينە، مۇنى دەموكراتيالىق رەفورما دەۋگە كەلمەس، دەگەنمەن العاشقى قادام رەتىندە قابىلداۋعا بولادى.

ەكىنشىدەن، ساياسي پارتيالار تۋرالى جاڭا زاڭعا اسا ءزارۋ حالدەمىز. حالىقتىڭ تالابىن ەستىپ، پىكىرىن بىلگىسى كەلسە، ونىڭ ەڭ ءتيىمدى بارومەترى، بۇل – سايلاۋ. پارلامانەتكە، پرەزيدەنتتىككە، اكىم ورنىنا كەلەتىندەر ءادىل سايلاۋ ارقىلى ءوتۋ قاجەت. دەمەك شىنايى سايلاۋ تۋرالى زاڭ كەرەك. تورتىنشىدەن، اسكەري-ستراتەگيالىق ماڭىزدى نىسانداردان باسقا جەردىڭ بارىندە ازاماتتار ەركىن ميتينگ وتكىزىپ، شەرۋگە شىعۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا زاڭ كەرەك. سونداي-اق باق-قا قاتىستى جاڭا زاڭ قابىلداۋ وتە ماڭىزدى ماسەلە. اقپارات قۇرالدارىن تىركەۋدى جەڭىلدەتىپ، قۇزىرەتىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا جۋرناليستەرگە قارسى ءجيى قولداناتىن «جالا جابۋ» سەكىلدى باپتاردى الىپ تاستاۋدىڭ ءرولى زور. مىنە وسى ماسەلەنى كوتەرەتىن بولسا، بيلىك حالىقتىڭ سوزىنە قۇلاق استى دەگەن ءسوز.

2. دە فاكتو توقاەۆتىڭ قولىندا بيلىك بار. ول قايسىبىر شەشىم شىعارىپ، زاڭ قابىلداعىسى كەلسە دە بيلىك قولىندا. قاجەت دەپ تاپسا، تۇڭعىش پرەزيدەنت، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى تۋرالى بۇكىل زاڭدى جوققا شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار. ءتىپتى كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ جەتەكشىلەرىن ورنىنان الىپ تاستاي الادى. سەبەبى بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن پرەزيدەنت كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدا قۇزىرەتى كەڭ. مەنىڭشە، ماسەلە توقاەۆ باياعى باسشىسى نازارباەۆتىڭ ايتقانىنان شىعا الماۋىندا. ونىڭ باستى توسقاۋىلى – ساياسي ەرىك-جىگەرىنىڭ، ساياسي مىنەزىنىڭ جوقتىعى جانە ەلدە ناقتى وزگەرىس جاساۋعا قۇلىقسىزدىق تانىتۋى. ەگەر تاريحتا رەفورماتور پرەزيدەنت رەتىندە قالعىسى كەلسە، ونىڭ تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. بىراق، وكىنىشكە وراي بۇعان بارماي وتىر.
3. نازارباەۆ كەتكەننەن كەيىن ەلدە ەكى مۇنارا پايدا بولدى. دە-يۋرە بولسىن توقاەۆ تا شەشىم قابىلداۋ مۇناراسىنا يە بولىپ وتىر. وسىنىڭ اسەرىنەن بولار، بيلىكتە ازداعان ساياسي ويىن ءجۇرىپ جاتقان ءتارىزدى. جۋىردا عانا ەسكەندىر ەرىمبەتوۆ پەن بۇگىن امانگەلدى باتىربەكوۆتى بوساتىپ، قىتايدان قاشىپ كەلگەن قايشا اقاندى قايتارماۋ تۋرالى ۇكىم شىقتى، ەندى قاستەر مەن مۇراگەرگە قاتىستى شەشىم كۇتىپ وتىرمىز. دەي تۇرعانىمەن تۇبەگەيلى ساياسي رەفورمالار جۇرگىزۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە حالىقتىڭ تالابىن كوتەرە الاتىن مىقتى ساياسي ۇيىمدار قاجەت. جانە حالىقتىڭ ءوزى دە بەلسەنىپ، كەرەك تۇستا ساياسي تالابىمەن دۇركىن-دۇركىن اۋقىمدى ميتينگتەرگە شىققانى دۇرىس. مىنە وسىلايشا مىقتى ۇيىمدار مەن ينستيتۋتتاردىڭ اينالاسىنا توپتاسىپ، سول ارقىلى بيلىككە ءوز ءۋاجىن جەتكىزە الادى.

"The Qazaq Times"